چرا کودکم قد نمی کشد؟

عنصر روی از اوایل دهه ۱۹۰۰ به عنوان یك ماده مغذی شناخته شد. اولین تحقیقات كمبود روی در انسان مربوط به اواخر دهه ۱۹۵۰ و اوایل دهه ۱۹۶۰ است كه نشان داد تعویق رشد، ضایعات پوستی و نارسایی بلوغ جنسی در نوجوانان پسر ایرانی و مصری مربوط به كمبود روی است.
مقدار روی در بدن ۵/۱ تا ۵/۲ گرم است و بخش اعظم آن در عضلات، استخوان ها و كبد تجمع یافته و بخش كوچكی نیز در ناخن، پوست و مو یافت می شود. عنصر روی در بدن نقش مهمی در ساختمان بیش از ۳۰۰ آنزیم دارد و كمبود آن می تواند اختلالات متعددی در متابولیسم و عملكرد ارگان ها ایجاد نماید. بافت هایی كه سرعت تقسیم سلولی و بازگردش آنها زیاد است از جمله سیستم ایمنی و دستگاه گوارش در مقایسه با سایر بافت ها بیشتر تحت تاثیر قرار می گیرند. مكانیسم عمل ریزمغذی روی شامل تاثیر بر سنتزDNA، سنتز RNA و تقسیم سلولی است و همچنین با هورمون های مهم رشد استخوان نظیر سوماتومدین C، استئوكالسین، تستوسترون، هورمون های تیروئیدی و انسولین تاثیر متقابل دارد. عنصر روی اساساً به سوخت و ساز استخوان مرتبط می شود بنابراین تاثیر منفی بر رشد و نمو دارد. غلظت روی در استخوان در مقایسه با سایر بافت ها بسیار بیشتر است. عنصر روی تاثیر ویتامین D را در سوخت و ساز استخوان از طریق فعال سازی سنتز DNA در سلول های استخوانی افزایش می دهد. نیاز به عنصر روی در دوران كودكی به علت رشد سریع حیاتی است. دیده شده است كه مكمل روی تاثیر مثبتی بر رشد كودكان دچار كوتاه قدی تغذیه ای داشته است. از دیگر نقش های روی مواردی مانند تولید مثل، سلامت پوست، نمو عصبی رفتاری و مقاومت بدن در برابر ابتلا به بیماری ها می باشد.
●وضعیت كمبود روی در كشور
كمبود روی یكی از مشكلات تغذیه ای شایع در كشور ما به شمار می رود. بررسی ملی تعیین وضعیت ریزمغذی ها كه در سال ۱۳۸۰ انجام شده است نشان می دهد تمام گروه های سنی از جمله كودكان زیر ۶ سال، نوجوانان دختر و پسر ۲۰ – ۱۴ ساله و زنان باردار از كمبود روی سرم رنج می برند.
●عوارض و پیامدهای كمبود روی
كمبود روی در كودكان می تواند سرعت رشد را كاهش دهد. همچنین، كمبود روی با تغییراتی در حس بویایی و چشایی همراه است و سبب بی اشتهایی و كاهش وزن می شود. مطالعات متعددی نشان داده است كه عنصر روی بر قدرت یادگیری تاثیر قابل ملاحظه ای دارد و مشكلاتی در قسمت حافظه و یادگیری در كودكان متولد شده از حیواناتی كه دچار كمبود روی بوده اند نشان داده است. كمبود روی در دوران بارداری عوارضی همچون سقط جنین، نقص عضو مادرزادی، وزن كم در زمان تولد و زایمان دیر یا زودهنگام را به دنبال دارد. به دلیل نقش روی بر سیستم ایمنی، كمبود آن، مقاومت در برابر بیماری ها را كاهش می دهد و به ویژه در كودكان موارد ابتلا به بیماری های شایع دوران كودكی از جمله بیماری های تنفسی و اسهالی افزایش می یابد. كودكان دچار كمبود روی بیشتر در معرض عفونت ها قرار دارند. تاخیر در بلوغ جنسی از دیگر عوارض كمبود روی به شمار می رود.
●مقدار مورد نیاز
میزان نیاز روزانه با برآورد ۴۰ درصد جذب روی از غذا بر اساس جیره غذایی توصیه شده ۱۵ میلی گرم و بر اساس توصیه سازمان بهداشت جهانی و سازمان خواربار و كشاورزی (فائو) روزانه ۵/۵ میلی گرم اعلام شده است.
●منابع غذایی روی
روی در تمام مواد غذایی حیوانی و گیاهی كه منبع خوب پروتئین هستند، وجود دارد. منابع غنی روی عبارتند از صدف، جگر و انواع گوشت ها به ویژه گوشت قرمز (گوشت مرغ و ماهی هم حاوی روی هستند اما میزان روی در گوشت قرمز بیشتر است)، تخم مرغ، حبوبات مانند لوبیا و عدس، غلات سبوس دار، شیر و مواد لبنی، انواع مغزها مانند بادام زمینی، گردو، بادام و فندق، به طور كلی قابلیت جذب روی از منابع حیوانی بیشتر از منابع گیاهی است و در صورتی كه قسمت اعظم روی دریافتی از منابع گیاهی تامین شود نیاز به این ریزمغذی افزایش می یابد. به طور كلی قابلیت جذب روی از گوشت ۴ برابر غلات است. فیبر و فیتات از مهمترین عوامل كاهش جذب روی از رژیم غذایی هستند و در صورتی كه مقدار كمی پروتئین حیوانی در وعده غذایی وجود داشته باشد، جذب روی از غذاهای حاوی فیتات افزایش می یابد.
میزان جذب روی بسته به وضعیت روی فرد از ۱۵ تا ۴۰ درصد متفاوت است. در افرادی كه دچار كمبود روی هستند میزان جذب روی افزایش می یابد. جذب روی در دوران بارداری و شیردهی نیز افزایش می یابد.
●عوامل موثر بر جذب روی
عوامل متعددی ممكن است موجب كاهش جذب روی شوند. فیتات ها جذب روی را كاهش می دهند اما تانن اثر كاهش دهندگی بر جذب روی ندارد. (تانن از كاهش دهنده های مهم جذب آهن است). مس و كادمیوم از نظر پروتئین حامل، مشابه روی هستند و در جذب با روی رقابت می كنند. دریافت بالای آهن و كلسیم نیز جذب روی را كاهش می دهد. اسید فولیك نیز در صورتی كه دریافت روی كم باشد، جذب آن را ممكن است كاهش دهد. از سوی دیگر، مقادیر بالای روی می تواند جذب آهن از فروز سولفات را كه در تركیب مكمل های دارویی وجود دارد كاهش دهد. جذب روی ممكن است توسط گلوكز و یا لاكتوز و پروتئین سویا كه به تنهایی و یا همراه با گوشت مصرف می شود، افزایش یابد. روی موجود در شیر مادر مانند آهن در مقایسه با شیر گاو از قابلیت جذب بالاتری برخوردار است.
●روش های پیشگیری و كنترل كمبود روی
به طوری كلی، پیشگیری و كنترل كمبود روی نیز مانند هر ریزمغذی دیگری مستلزم به كارگیری استراتژی های غنی سازی مواد غذایی، مكمل یاری، آموزش تغذیه و اصلاح رفتارهای غذایی می باشد. غنی سازی مواد غذایی عمده از جمله آرد، انواع غلات صبحانه، ماكارونی و غذاهای تجارتی كودك در سایر كشورها به اجرا گذاشته شده است.
مكمل یاری روی در كودكان مبتلا به بیماری های اسهالی توصیه شده است. همچنین، مكمل یاری روی به میزان یك میلی گرم به ازای هر كیلوگرم وزن بدن در كودكان دچار كمبود روی خفیف توصیه شده است و در موارد كمبود شدید روی، این میزان به روزانه ۳ تا ۴ میلی گرم روی به ازاء هر كیلوگرم وزن بدن افزایش می یابد. در بزرگسالان، مصرف طولانی مدت مكمل روی به مقدار بیشتر از ۱۵ میلی گرم در روز توصیه نمی شود.

سید مرتضی صفوی- زهرا عبداللهی
*مدیركل دفتر تغذیه جامعه، معاونت سلامت، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی

منبع : روزنامه همشهری