مردادماه

واژه «اَمِـرِتات» در اوستا به معنای نمیرندگی و بی مرگی، و در اوستای نو به چهره امشاسپند بانوی نگاهبان گیاهان و خوراك های گیاهی در می آید. این واژه با تغییرات آوایی كه در گذر زمان روی می دهد، در متون پهلوی متاخر به گونه «اَمُـرداد/ اَمُـردات» و در زبان فارسی به شكل «مرداد» تغییر می یابد كه از ظاهر هیچكدام از آواها و نگارش های سه گانه اخیر، معنای اصلی اوستایی آن برنمی آید. اما با این وجود، تمامی نویسندگان متون پهلوی و ادبیات فارسی، معنای امرداد و مرداد را همچنان «بی مرگی/ نمردنی» دانسته اند.
نگارش واژه «مرداد» به شكل «امرداد» (آنگونه كه برخی بر آن اصرار می ورزند) در زبان و ادبیات فارسی سابقه ای ندارد و در شاهنامه فردوسی و دیگر آثار ادبی، تاریخی و نجومی، این نام به گونه «مرداد» نوشته شده و از آنجا كه آثاری همچو شاهنامه، خود مرجع و معیار زبان فارسی است، بعید است كه حق دستكاری در آن را داشته باشیم و به خود اجازه اشتباه دانستن گفتار گزارنده شاهنامه ای را بدهیم كه نه تنها سخنش بنیاد و داور زبان فارسی، كه گستره ادبیات پهلوی نیز مرجع واژگان سروده های او بوده است. تغییر آوای امرتات به امرداد و مرداد محصول تطور و پیشرفت زبان است و بسیاری از واژگان دیگر، و از جمله آوا و تلفظ نام تمامی یازده ماه دیگر سال نیز دیگرگون شده است. مردادماه، پنجمین ماه گاهشماری خورشیدی ایرانی با مبدأ اعتدال بهاری است كه نام آن همراه و مترادف با نام برجی آن یعنی شیر (اسد) آمده است. از نام فارسی باستان هخامنشی این ماه اطلاعی در دست نیست اما در نسخه های عیلامی كتیبه های هخامنشی، آوای تقریبی «ثورنَـه وَخشی» به كار رفته است كه البته برخی پژوهشگران آن را «درن باجی» آوانویسی می كنند كه تاكنون به طور قطعی معناگذاری نشده است. مردادماه در فرهنگ ایرانی از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است.
چرا كه در دوران هخامنشیان و صدها سال پیش و پس از آن، این ماه هنگام رسیدن خورشید به برج شیر یا اسد بوده است. رویدادی كه سخت گرامی دانسته می شد و یادمان آن در نگاره های فراوانی برجای مانده است. امروزه نیز همزمانی ماه مرداد با بسیاری از رویدادهای تقویمی و از جمله آغاز سال در گاهشماری های گوناگون ایرانی جالب و توجه برانگیز است كه به برخی از آنها اشاره كوتاهی می شود: دومین روز از این ماه، برابر با یكمین روز از «فردینه ماه» طبری/ تبری و آغاز سال نو در گاهشماری كهن «طبری» است كه هنوز در نواحی مازندران و به ویژه بخش های كوهستانی آن رواج دارد. ششمین روز از مردادماه در گاهشماری سنتی ساحل نشینان خلیج فارس كه به «تقویم صیادی» معروف است، روز «نوروز دریایی» و آغاز سال نو دانسته می شود. همچنین هفدهم مردادماه برابر با روز نخست از «نوروز ماه» گیلانی است كه در گاهشماری سنتی «دیلمی» آغاز سال نو به شمار می رود. روز بیستم مردادماه برابر با یازدهم اوت، همزمان است با جشن آغاز سال نو در گاهشماری باستانی ارمنیان كه «ناواسارد» نامیده می شود و به معنای «سال نو» است. آیین ناواسارد هنوز هم در میان ایرانیان ارمنی با برگزاری مسابقه های ورزشی و دسته های موسیقی كه سابقه ای كهن دارد، برگزار شده و گرامی داشته می شود.
به جز اینها، امروزه آغاز سال در دو گونه از گاهشماری های «پَـرسی» یا بدون كبیسه ایرانی، با مردادماه مصادف شده است. یكی از اینها عبارت است از گاهشماری بدون كبیسه و كهن زرتشتیان ایران كه نوروز و فروردین ماه آن در حال عبور از مردادماه است و دیگری گاهشماری باستانی «منداییان» (صابئین) خوزستان كه آغاز سال نو آنان نیز با اوایل مردادماه مصادف شده و آن را به نام «دِه وارِّبا» (عید بزرگ) می شناسند. نكته جالب دیگری كه درباره تقویم مندایی می توان گفت این است كه نام ماهِ برابر با برج شیر در این تقویم «آریـا» است و از آنجا كه شیر و نگاره های در پیوند با خورشید نزد ایرانیان جایگاهی گرامی داشته است، می توان پرسید كه آیا واژه «آریا» به معنای شیر در تقویم مندایی با نام آریا و آریاییان پیوندی دارد یا تنها یك تشابه است؟ و اگر پیوندی داشته باشد، آیا نامگذاری سپسین این ماه با واژه مرداد / امرتات، به معنای بی مرگی، نوعی آرمان و آرزو برای پایندگی ایران نبوده است؟ امروزه به این دو گاهشماری مهم ایرانی توجه چندانی نمی شود در حالی كه گاهشماری های بدون كبیسه به رغم اینكه توانایی تطبیق با تقویم طبیعی را ندارند، اما به دلیل اینكه همواره از تعداد روزهای كامل و بدون كسر تشكیل شده اند، اهمیت فراوانی در تاریخ نگاری و ثبت رویدادهای تاریخی و محاسبات تقویمی دارند.
در مردادماه چند مناسبت دیگر تقویمی و نجومی بازمانده است. یكی از اینها، آیین گاهنبار «میدیوشِـم» (میانه تابستان) است كه بازمانده ای دیرپا از كهن ترین گاهشماری شناخته شده ایرانی یا گاهشماری «گاهنباری» است. گونه ای از تقسیمات سالیانه كه طول سال خورشیدی در آن نه به دوازده ماه خورشیدی، كه به چهار فصل و چهار نیم فصل بخش می شده است. و دیگری، آیین كهنی است كه امروزه در تقویم تركمنی به نام «یالدیراق» بازمانده و به موجب آن روز بیست و یكم مردادماه را روز طلوع ستاره شباهنگ (تشتر/ شِعرای یمانی) می دانند و برای تماشای آن به بلندی می روند و انتظار دیدار آن را در آسمان بامدادی می كشند.
آیین های دیگر مردادماه نیز فراوان و متنوع بوده اند كه به دو نمونه آن اشاره ای می شود. نخست، جشن كهن «مردادگان» در هفتمین روز این ماه است كه امروزه آیین های دیرین آن به كلی فراموش شده است. اما از آنجایی كه «مرداد/ امرتات» امشاسپندی موكل بر گیاهان و پشتیبان آنان دانسته می شده، می توان گمان داد كه كوشش هایی در پاسداری و مراقبت از گیاهان، بخشی از مراسم آن بوده باشد. دوم، جشن «مَـی خواره» در سرزمین «سغد» و «ورارود» كه ابوریحان بیرونی از آن یاد می كند و آن را برابر با هجدهمین روز مردادماه یا «اشناخندا»ی سغدی می داند.

رضا مرادی غیاث آبادی

منبع : روزنامه شرق