کاخ چهل ستون

باغ چهل‏ستون كه بالغ بر ۶۷ هزار متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه‏ عباس اول احداث گردیده و در وسط آن عمارتی ساخته شده و در سلطنت شاه ‏عباس دوم در ساختمان موجود مركزی، تغییرات كلی صورت گرفته است
اگرچه انعكاس ستون های بیست‏ گانه، تالار چهل‏ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان می‏كند ولی در حقیقت عدد چهل در ایران، كثرت و تعداد را می‏رساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون‏ به علت تعداد زیاد ستون های این كاخ می‏باشد.
● قسمت‌های‌ جالب‌ و دیدنی‌ كاخ‌ چهل‌ ستون‌عبارتند از:
شیرهای‌ سنگی‌ چهارگوشه‌ حوض‌ مركزی‌، تالار و ازاره‌های‌ مرمری‌ منقش‌ اطراف‌ آن - تزئینات‌ طلاكاری‌ سرسرای‌ پادشاهی‌ و اتاق‌های‌ طرفین‌ تالار آینه‌ و تابلوهای‌ نقاشی‌ تالار پادشاهی‌ كه‌ تصویرشاهان‌ صفوی‌ بر آن‌ نقش‌ بسته‌ است - تصویر شاه‌عباس‌ اول‌ با تاج‌ مخصوص‌ و مینیاتورهای‌ اتاق‌ گنجینه - سردر «مسجد قطبیه‌» و سردرهای‌ «زاویه‌ درِكوشك‌» و آثاری‌ از مسجد «درب‌ جوباره‌» و «مسجد آقاسی‌» كه‌ بردیوارهای‌ ضلع‌ غربی‌ و جنوبی‌ باغ‌ نصب‌ شده‌ است‌. تالار و ایوان‌ این‌ كاخ‌ در پنجمین‌ سال‌ سلطنت‌ شاه‌ عباس‌دوم‌ بناشده‌ است‌. انعكاس‌ ستون‌های‌ بیست‌گانه‌ تالارهای‌ چهل‌ ستون‌ در حوض‌ مقابل‌ عمارت‌، مفهوم‌ چهل‌ستون‌ را القاء می‌كنند.
این كاخ در جنوب خیابان سپه كنونی واقع و ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد. اغلب مورخان نوشته ‏اند كه كاخ مزبور قسمتی از باغ نقش جهان بوده و مقداری از آن را شاه عباس بزرگ جدا كرده و در وسط آن عمارت كلاه فرنگی سبكی ساخته بوده و جشن و نوروز سال بیست و سوم جلوس خود را در آن محل بر پا داشته است.
سپس در زمان سلطنت شاه عباس دوم بر عمارات آن افزوده و كاخ چهلستون بنا گردید. و در تاریخ یك هزار و پنجاه و هفت هجری پایان یافت و ماده تاریخ آن را مباركترین بناهای دنیا گفتند.
برخی از مورخان گفته‏اند چهلستونی كه بدست شاه عباس دوم ایجاد گردید دارای چهل ستون بوده و در هنگام آتش سوزی كه در ۲۱ رمضان سال هزار و یكصد و هیجده (۱۱۱۸) هجری اتفاق افتاد از پنج ستونی هشت تائی فقط بیست ستون آن باقی مانده و در واقع قسمتی از عمارت و بیست ستون طرفین از جلو سوخته است و تاریخ آتش سوزی آنرا چنین سروده‏اند:
● یكصد و هیجده زهجرت نبوی
گذشته بود كه آتش به چهلستون افتاد و تاریخ تعمیر آن‏را كه در زمان سلطنت شاه سلطان جسین صفوی اتفاق افتاده چنین سروده‏اند. مبارك باد تالار بلند ایوان جمجماهی كه سال ۱۱۱۸ ه.ق را میرساند.
این كاخ كه شامل چهلستون و باغ است عمارت چهلستون در وسط آن واقع شده و ساحتش دو هزار و یك صد و بیست متر مربع می باشد و یك شعبه از مادی فدا از وسط آن میگذرد محل بنای عمارت ساخته شده كه حكم دریاچه دارد. گویا بعنوان دولتخانه بنا شده بوده و لیكن چون چهلستون داشته بنام اخیر معروف شده است. كاخ چهلستون مشتمل بر ایوان بزرگ بطول ۳۸ متر و عرض ۱۷ متر و به ارتفاع ۱۴ متر رو بطرف مشرق ساخته شده و هیجده ستون از چوب چنار و كاج دارد و شكل آن كثیرالاضلاع و ۱۶ ضلعی و ۸ صلعی مدور می باشد. چهارستون وسط بر روی چهارشیر سنگی قرار دارد و طوری حجاری شده دو شیر با یك سرنشان داده می شود و از دهان چهارشیر جلو آب جستن كرده وارد حوض مرمر وسط می شده است.
در ایوان دومی كه اندكی مرتفع‏تر است دو ستون چوبی با ارتفاع دوازده متر قرار گرفته كه با ستونهای ایوان بزرگ بالغ بر بیست ستون میشود. بالای این ایوان دو كتیبه یكی از زمان شاه عباس دوم شامل این اشعار است:
بعهد شهنشاه عباس ثانی كه عهدش جوان كر دپیر جهان را
بنا كرد از فیض لطف الهی بنائی كه شد رشك نه سقف مینا
زیس رعتش بر سپهر كواكب نماید چو ریگ ته جو ثریا
كواكب چو گلهای باغش نمایان مجره در او همچو جوئی است پیدا
كند سالها اندر آن كامرانی بود قرنها سجده گاه برایا
مبارك بود زانكه تاریخ آن شد مباركترین بناهای دنیا
كتیبه دیگر از اول تا آخر ایوان در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی و بخط نستعلیق سفید محمد صالح نوشته شده كه شامل ۲۸ فرد بوده و قسمتی از آن كه خوانده میشود چنین شروع میگردد:
بحمدالله كه باز از نو باقبال شهنشاهی مرصع شد زمین و آسمان از ماه تا ماهی
تجلی در گریبان طالع از جام جهان بین شد صفای صبح عید و فیض انوار سحرگاهی
بحكم شاه دین سلطان حسین آن ماه مهر آئین كه صبح و شام عالم را كند خورشیدی و ماهی
سهیل صبح عید زندگانی خسرو عادل فروغ اختر روشن دلی خورشید آگاهی
ز شیر و پرچم سرپنجه تیغ جهانگردی بلند و پست عالم را گرفت از ماه تا ماهی
زبس در كفه میزان احسانش سبك گشته خجالت میكشد دائم طلا از چهره كاهی
شب و روز جهان را ریخت درهم مهر و مه یكجا كه ریزد طرح و رنگ این بنای آسمان جاهی
زهی عالی بنا كاندر بلندریهای اوصافش قبای لفظ براندام معنی كرده كوتاهی
خدا زان بیستون گرداند خلق این آسمانها را كه بر پا باشد از این چهل ستون از ماه تا ماهی
چو شمع محفل خضر نبی زرین ستونهایش یدبیضا بكف با خضر و موسی كرده همراهی
برنگ چل تنان چلستون در ربع آن مسكون گرفته اربعین بهر دوام دولت شاهی
مرصع كاری سرو ستونهایش بآن ماند كه آیین كرده با دست دعا با عرش همراهی
چهل دیوند بر سر داده جا تخت سلیمان را ستونهای مرصع پوش تالار شهنشاهی
بجز در آب و آئینه ندیده مثل و مانندش سكندر گرد عالم گشت همچون حرف افواهی
زهی نقاش صورت آف‏رین كلك نقاشی كشیده درین روشندلی تصویر آگاهی
زرنگ روحی و جسمی نموه ظاهر و باطن بهر معنی كه میجوئی و هر صورت كه میخواهی
ز آهنگ شبیه چارتاری هم نیم غافل دو گاهی میرساند گاه بر گوشم سحرگاهی
صفای منبع فواره گوهرفشان آن كبوترهای زرین بال انجم را كند چاهی
ضیاء چار دیوار مرصع كار مینایش بود تا صبح حش آئینه دار طلعت شاهی
اگر چه ماه اوج سلطنت دارد بهر شهری مكان های همایونی و منزل های جمجماهی
ولیكن این همیون بارگاه آسام رفعت گرفت از كرسی اعلی خطاب عرش درگاهی
نگهدارش بود از چشم زخم دیده بدبین علی مرتضی تعوید بازوی یداللهی
چو شد اتمام این عالی بنا زینت ده گردون بتاییدات یزدانی و توفقیات الهی
نجیب از نو بطاق آسمان بنوشت تاریخش مبارك باد تالار بلند ایوان جمجاهی (كتیبه محمد صالح)
از قصیده مزبور كه بعضی از ابیات آن خوانده نمیشود معلوم میگردد كه نامیدن این كاخ به چهلستون برای شكون عدد چهل و دارای بیست ستون بوده كه در آب منعكس و جمعاً چهلستون میشده است. این نكته از شعر:
برنگ چل تنان چل ستون در ربع آن مسكون گرفته اربعین بهر دوام دولت شاهی
و شعر:
چهل دیوند بر سر داده تخت سلیمان را ستونهای مرصع پوش تالار شهنشاهی
كاملاً معلوم می گردد. از دو موضوع دیگر بسیار توصیف شده یكی فواره‏ها و دیگر تذهیب كاری ستونه و سقف.
این اشعار سروده نوالدین محمد نجیب كاشانی است كه ملك الشعرای دربار شاه سلطان حسین صفوی بوده و كتابی هم بنام كشیك خانه در (۱۱۰۹ه.ق( تالیف كرده است كه در كتابخانه سلطنتی كاخ گلستان دیده شده است.
در دو طرف شاه نشین چهلستون و ایوان مدخل سالون پادشاهی و در داخل تزیینات آئینه كاری دو طرف مقرنس سقف آن در دو لوح بخط نسخ مشكی بر زمینه گل و بوته دار مذهب بخط شمس الدین بن ملا محمد سعید جیلانی مورخ بسال (۱۱۱۹ ه.ق( این عبارات نوشته شده.
۱ - لوح جنوبی شاه نشین نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنی »منزلا مباركاً وانت خیرالمنزلین تولوا قفل تولوا قفل حسبی الله كتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانی فی ۱۱۱۹)
۲ - لوح شمالی: نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنی منزلا.
مباركاً و انت خیرالمنزلین و لایوده حفظهما و هو العلی العظیم كتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانی.« تمام آنچه در ساختمان و نقاشیها و تذهیبها كه در كاخ مزبور دیده میشود از دوره صفویه است مگر چند تابلو كه عبارت از: ۱ - جنگ شاه اسماعیل اول با سپاه عثمانی در چالدران ۲ - مجلس جنگ نادر شاه افشار با هندوها كه بعد از صفویه الحاق شده است.
میرزا علیخان نائینی روزنامه نگار دربار ناصری در سال یكهزار و سیصدهجری قمری گزارشی راجع به عمارت چهلستون داده كه با مطالب جغرافیای اصفهان میرزاحسین خان تحویلدار عیناً مطابقت دارد و آن چنین است:
عمارت باغ چهلستون و دریاچه‏های دو طرف تالار وسط باغ و اطاقهای بزرگ جنین و بیوتات فوقانی و اطاق طنابی تحتانی كه سرتاسر عقب تالار افتاده با عرض عریض و ارتفاع طاقی كه دارد و درهاش بچهار سمت باز، بانضمان ایوانهای بزرگ و ایوانچه‏های و غلام گردشهای اطراف عماراتی است قوی بنیاد كه نظیر مانند ندارد از بنائی و نجاری و حجاری و آینه كاری و طلا و لاجورد و تصویرات كثیره كارهای استادان بزرگ و ستونهای رفیعه و حمالهای عظیمه و سایرآلات ادوات جراثقالی كه در زیر و رو و جوف سقف تالار و غیره بكار رفته در غرابت عظمت و در رفعت و صناعت عقل همه اهالی خبره و بصیرت بحیرت است.
یك زبان خواهد زافواه ملك تا بگوید وصف آن رشك فلك
یكی از اوصاف این عمارت آن است كه در بزرگی و وسعت هم میان تالار جلو و هم در اطاق طنابی عقب میتوان سلام عام ملوكانه بست و نیز یك دریاچه بزرك جلو طنابی عقب و یك دریاچه عظیم كه در عظمت ثانی ندارد در پیش روی تالار افتاده كه همیشه آب رودخانه از آنها جاری است وجوی وجداول سنگی و آب نماها و آب افشارها در میان خیابانهای باغ واقع شده كه بسیار نقل دارد. مولف تاریخ نصف بیشتر به توصیف كیفیت ساختمان كاخ چهلستون پرداخته و چنین گفته است؟
دیگر از عمارات عالیه دولتی كه قابل ذكر است عمارت چهلستون است كه آنرا شاه عباس ثانی ساخته و وضع آن مركب است از طرز عمارات چین و فرنگستان و ایران و بنفاست و خبوی این عمارت در تمام ایران نیست، تالار عالی با سقف آینه و ستونهای غریب چوبی كه در زیر چهارعدد آنها سنگی بزرگ و اطراف آن سنگها را صورت شیریال دار در آورده و ساخته‏اند، و حجاری بكمال خوبی نموده و حوضی در میان این چهارستون است كه اطراف آنها بسنگ مرمر فرش نموده‏اند ساخته و از دهان آن شیرهای روی بحوض راه و سوراخ آب هست كه در آن حوض میریخته و در سقف آن مهندسان صنعتهای عجیب نموده‏اند و در استحكام آن مبالغه فرموده ستونهای آن بیست عدد است و تمام آنها را نقش و آینه كاری نموده بودند، عقب آن تالار طنابی است بس عالی و زیبا كه آن را سقفی رفیع به سه چشمه زده‏اند و مذهب تذهیب و زرنشان نموده و در نماهای آن صورت بعضی از سلاطین صفویه را ساخته‏اند كه اكثر آن مطابق واقع است چنانچه صورت شاه اسماعیل و هر دو ساه عباس موافق صورت شاه اسماعیل در میدان جنگ اوزبك است و از دیگران مجلس بزم است و در نماهای میان صورت جنگ شاه اسماعیل با رومی.
و جنگ نادرشاه را با محمد شاه هندی ساخته‏اند در زمان متاخر از آنها و هیچیك از صورتها موافق نیست.
بالجمله این عمارت مطمح نظر همه كس میباشد و این عمارت و تالار در باغی است كه معروف به همان چهلستون است و در پیش روی آن عمارت دریاچه مربع طولانی ساخته‏اند كه اكثر پرآب و در كمال صفا است.
جابرانصاری كه در تاریخ اصفهان بصیرت كافی داشته راجع بساختمان این كاخ و بانی و زمان آن نیز مطالبی نوشته كه عین آن نگاشته میشود.
و باغ چهلستون كه آن هم از باغ نقش جهان گرفته شده یكی از بزرگترین مبانی صفویه است و طرحش را زمان شاه عباس اول ریختند و بنای چهلستون را شاه عباس دوم در (۱۰۵۷) پس از صلح با عثمانی اقدام كرد، و مساحت آن با باغچه‏های گرداگردش قریب پنجاه جریب میشود. عمارت وسط چون دیگر مبانی قدیم تیموریه روی به مشرق افتاده طنابی بزرگ عقب تالار ایوان است كه شاه نشین سلطنتی بوده و دارای سه گنبد طول تقریباً بازیردیوارها ۲۸ ذرع و عرض بیش از ۱۱ ذرع و نیم در بهایش از اطراف روبه ایوانهای گرداگرد باز میشود و دو اطاق بزرگ خروجی جنبین ایوان شاه نشین است و صندوق خانه‏ها و بالاخانه‏ها عقب هم دارد و خود جنین ایوان شاه نشین و اطاقها است و بیست ستون بلند پایه‏های آن سقف بیستون مانند است و بیست ستون هم عكس آن در آینه‏های سقف میافتاد.طول حوض بیرون تخمیناً ۱۲ ذرع و عرضش بیش از ۱۰ذرع و آن سقف محیرالعقول را از چوبهای كاج زده‏اند حقیقهٔ دیدنی است. چوتیرهائی قویتر از تیرهای عصاری و بلندتر با چه آهنها و میخها بهم بسته و با جرثقیل بالا كشیده‏اند و بچه زنجیرها پیوسته میان كف سقف زیرین و سقف پائین ایستاده براحتی گردش توان كرد و دربها و بباغ باطراف برای دخول هوا میان دو سقف باز است و تذهیب ستونها و قابهای سقف زیرین نمایش زیبا دارد، و سقف ایوان و دیوارهایش همه به آینه‏های سنگ بزرگ و نقشهای كار استاد مزین بود و در این شصت ساله پیش از (۱۳۰۰) همی بردند و فقط شاه نشین آینه كاری ماند، آینه‏های بزرگ دیوارها حكایتی از چرخ آینه گون مینمود خصوصاً آینه چهلستون نما یا جهان نمای دیوار بالای سر حوض كه چندان بزرگ و عالی و شفاف و روشن بود هر قدر جمعیت از درب عراد چهلستون كه تا عمارت تقریباً ۱۸۰ متر فاصله داشت پیدا میشد عكس آن جماعت در آن آینه بخوبی نمودار بود و دربها یكسره خاتم و پاره منقش بنقوش دلربا كار اساتید بزرگ و ستونها نیز بآینه‏های ریزه و رنگارنگ با نقاشیهای قشنگ زینت افزا و آن آینه‏های را با دربهای بحدود (۱۳۰۰ قمری( بمسعودیه طهران بردند و شنیدم آینه چهل ستون نما را یكپارچه دربی بزرگ قرقره دار ساخته كه با فنر باز و بسته میشد و جیوه را برداشته و دور و بلور نمایان و بعضی از آن آینه‏ها در هجوم بختیاری بطهران شكسته و بعضی را به عمارت دیگر پیوسته پنجره‏های بالای سردرب‏ها نیز بسی زیبائیها داشت.
وسط ایوان حوض میریخت و منبع آن آب از هزار جریب و جوی سیاه بود و در شاه نشین پرده شكل جوانی ناصرالدین شاه كار حسن خان لال مصور بود گوئی خود ناصرالدین شاه است سخن میگوید و از محمد شاه نیز صورتی عینا در طنابی بود و دو آیهٔ الكرسی خط میرزااحمد تبریزی استاد نسخ بستونها و سلام سلطنتی در این ایوان بود و حوض بزرگ وسط باغ و طول تالار بیش از ۳۲ ذرع و عرض ۲۲ ذرع.
در ۱۱۱۸ عمارت چهل ستون سوخت كه بفال بدگرفتند و پس از چهارده سال فتنه افغان عراق و فارس را ویران نمود خاصه اسپهان را دیوارهای دو ایوان شمالی و جنوبی طنابی را نقشهائی بود از چهره دختران گرجی و ارامنه كه دیده را خیره میساخت و دل بدان نقش و نگار بی روان میباخت. امروزه كه بر آن گچها كشیده اند و طرح برداشته باز حسنش نمودار است.
بالاخانه‏های گوشه ایوآنهابرای خلوت نشینی و خواب بود و خرقه شاه صفی و طومار عهدنامه منسوب به حضرت امیر)ع( و قرآن منسوب بخط امام حسن عسگری )ع( در آن بالاخانه محفوظ و خواص را ملحوظ، خط طومار و قرآن را چنین نسبت میدادند ولی خلجانی بقلب مولف بخاطر است كه شاید مانند سیاست آل عثمان در قرآن منسوب بخط عثمان صفویه نیز در مورد این قرآن خط قدیم نظر سیاسی داشته‏اند.
در طنابی چهل ستون ارازه‏های سنگ مرمر و گچبری كار اساتید معتبر و طلا و میناكاری و شش مجلسی نقاشی است: چهار مجلس آن را گویند از عهد صفویه بوده یكی مجلس همایون شاه پسر ظهیرالدین با بركه پس از هجوم شیرخان بدو او بدرباز ایران پناه آورد در (۹۵۱) هر چند آن روزگار قزوین مركزیت داشت اما همایون را بگردش بلاد تا اصفهان آوردند كه طهماسب بزرگ همه جا سلطان محمد پدر شاه عباس را بمهمانداری او مقرر داشت و اگر مهمانی هم شهر دیگر بوده نقشه را اینجا كشیده‏اند.
و مجلسی هم بزم شاه عباس بزرگ و حضور ولی محمد خان پادشاه ترك ۱۰۱۹ كه او نیز ملتجی بدربار صفویه شد.
و مجلسی هم جنگ شاه عباس و باز مجلسی دیگر از شاه صفوی و اكبر یكی از شاهزادگان هندی كه باصفهان آمده و دو مجلس هم پس از صفویه نقاشی شده و بامر نادر و یقیناً مجالس قدرت صفویه را قبلا داشته از آمدن سلاطین ترك چون ولی محمد خان و عبدالعزیز خان و ندر محمد باصبهان یا جنگهای فاتحانه شاه عباس بزرگ بارومیان و بامر نادر بسیاست اتحاد اسلام و برانداختن نام صفویه حك نموده‏اند و روی آنها نقشه شكت شاه اسماعیل را از سلطان سلیم و فتح نادر هند را كشیده‏اند ظنی قوی است و هم گمان میبرم نقش بزم باده گساری صفویه نیز بامر نادر پیوست بوده خصوصاً مجلش شاه طهماسب كه یقینی است باده نبوده و او سالها بوده همه را از میگساری توبه داده و خود لب نیالوده پس از نادر هم كریمخان زند صورت خود را گفته كشیده‏اند. بكودكی یاد دارم در طنابی چهلستون قالی تخت دو رو بافت بود كه هر وجبی از آن را ببهائی گزاف میخریدند بی مبالاتی از سال ۱۲۹۸ قمری تا ۱۳۰۵ قطعه قطعه از میان رفت.
مسترسایكس انگلیسی در جلد دوم تاریخ ایران ترجمه فخر داعی در باب كاخ چهلستون كه آنجا را در اواخر قرن سیزدهم و اوائل قرن چهاردهم هجری مشاهده كرده شرخ مختصری چنین ایراد كرده است:
عالی قاپو انسان را به باغهای وسیعی هدایت میكند كه در آن كاخهای متعددی قرار داشته و مهمتر از همه كاخ چهلستون است. این تختگاه مجلل بابام آن از تنه درختان عظیم چنار بنا شده و بر بیست ستون ساخته شده‏ای از همان درخت یعنی درخت چنار نگاهداشته‏اند. اطراف این ایوان از سنگ مرمر سفید پوشیده شده بود و روی آن آئینه كاری كرده بودند. جایگاه واقعی سریر سلطنت در عقب این ایوان واقع شده بود و از آنجا شاه نشینی تكیه گاه سریر راه داشت در هر طرف اطاقهای كوچكی برای وزیران و كار آنها تعبیه شده بود و پشت سر كه در تمام طول ساختمان امتداد دارد راهرو و یا غلام گردش درازی با سه تابلو نقاشی روغنی بسیار بزرگ و نفیس در هر طرف آن وجود دارد كه هر سه تای آنها در این كتاب گراور شده است لرد گرزن شرحی كه در این باب نوشته ما آنرا ذیلاً نقل میكنیم:
این تابلوها دوره مجلل سلطنت شاه عباس و اسلاف و اخلاف او را در نظر ما مجسم میسازد، در این تابلوها شاه ایران در حال جنگ و یا در مجلسی بزم با پیاله شراب مشاهده میشود، سبیلهای بلند و ضخیم، چانه‏های تراشیده و عمامه هائی، كه در این تابلو بنظر میرسد نماینده یك نوع آرایشی است كه مدتها است و از مد اتفاده و منسوخ گردید است. سلاح و لباس جنگجویان آلات طرب مطربان و حركات رقاصه‏ها درهای بسته گذشته را بر روی ما باز و تاریح روزگار پیشین را در پیش چشم ببینده مصور می‏نمایند و گوئی بی اختیار هر بیننده‏ای خود را در این مجالس پرشور و مجلل بزم و رزم پادشاهان صفوی شریك و سهیم میباشد.
كروزنیسكی میگوید: عمارت اولیه چهلستون طعمه حریق شده و این بنای فعلی را دوباره شاه سلطان حسین بجای آن ساخته است.
این بود وضع گذشته كاخ چهلستون كه مورخان شرح آنرا نوشته‏اند و در برخی موارد اختلافات مختصری دیده میشود و اما وضع كنونی این كاخ مطابق آنچه اخیراً نوشته‏اند بررسی میگردد:
مولف تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان كه در سال ۱۳۳۵ شمسی انتشار یافته شرح مبسوطی راجع بكاخ چهلستون نوشته كه منتخبی از آن این است:
در جنوب خیابان سپه باغ مشجر بزرگی بمساحت ۶۷۰۰۰ متر مربع واقع شده كه میگویند در ابتدا جز باغ نقش جهان بوده و از وسط آن مادی فدا میگذرد این باغ دارای سه درب خروجی است و در قدیمی باغ در طرف خاور میباشد. در وسط باغ تقریباً یك متر بلندتر كاخ چهلستون ساخته شده و مساحت آن دو هزار و یكصد وبیست (۲۱۲۰) متر میباشد. پس از نقل قول میرسید علی جناب مولف الاصفهان راجع بسوختن بیست ستون از چهل ستون گفته كه آقای معارفی معمار ابنیه تاریخی آثار سوختگی را در قسمت غرب عمارت دیده است .و نیز گفته‏اند بعضی را عقیده بر اینست عمارت چهلستون دورو بوده و تالار بیست ستونی یا كمتر در طرف مغرب عمارت وجود داشته و این قسمت آتنش گرفته كه آثار در و پنجره آن هنوز باقی و در زمان شاه سلطان حسین تعمیرات كلی در آن بعمل آمده است. و نیز متذكر شده‏كه سلاطین صفویه پس از عالی قاپو جشن‏های مهم را در كاخ مزبور برگزار میكرده‏اند و وضع كنونی را چنین بیان كرده است:
ایوان بزرگ كاخ بطول ۳۸ متر و عرض ۱۷ متر و بارتفاع ۱۴ متر روبطرف مشرق بنا شده و دارای ۱۸ ستون از چوب چنار و كاج است كه بشكل كثیرالاضلاع ۱۶ ضلعی و ۸ ضلعی مدور میباشد چهارستون وسط بر روی چهار شیر سنگی قرار داد و حجاری آنها طوری است كه دو شیر بایك سر نشان داده میشود و از دهان چهار شیر جلو آب فوران نموده داخل حوض مرمر وسط میریخته است.
تاریخ حجاری شیرها را بعضی بزمان هخامنشیان و عده‏ای بساسانیان )خسرو پرویز( و حتی اشكانیان و برخی بدیالمه و بالاخره بصفویه مربوط میدانند.
در ایوان دومی كه كمی مرتفعتر است دو ستون چوبی بارتفاع ۱۲ متر قرار دارد كه با ستونهای ایوان بزرگ كه بیست ستون میشود. بالای این ایوان دو كتیبه دارد یكی مربوط ببنای آن در سلطنت شاه عباس دوم یعنی سال (۱۰۵۷ه.ق( دیگری مربوط به تغییر آن بعد از حریق یعنی سال یكهزار و یكصد و هیجده قمری هجری است كه در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی از زیر گچ بیرون آمده است.
سقف ایوان از آیئنه‏های مستطیل شكل و اطرافش از قطار بندیهای رنگین ساختمان شده است دیوارهای سفیدیكه دیده میشود در قدیم نقاشی و آینه كاری بوده و ازاره‏اش سنگهای مرمر منقوش میباشد.
در دو طرف ایوان دو اطاق كه بچهار طرف در دارد واقع شده و هر یك دارای تصاویر گوناگون است كه ازیر گچ بیرون آمده است و میرزا عبدالله نقاش طرحهای اولیه رضا عباسی را با تغییراتی تعمیر نموده است در اطاق شمالی در منبت كاری و منبر خاتمه دور صفوی و كاشیهای متفرقه سلجوقی و صفوی و سقف زراندودی كه از زیر گچ بیرون آورده‏اند و نیز در اطاق جنوبی تصویرهائی دیده میشود.
ایوان سومی كه مرتفعتر و كوچكتر است بنام شاه نشین و بمساحت ۷*۵/۵ متر ساخته شده. در طرفین ایوان علاوه بر آینه‏های مستطیل شكل سنگی چهارتابلو مصور كه دو تای آنها بسیار خوب و بلباس اروپائی و دو تای دیگر را تعمیر بسیاری بدی كرده‏اند و دو لوحه از آیات قرآنی بخط شمس الدین ملا محمد سعید الجیلانی در ۱۱۱۹ دیده میشود.
در طرفین شاه نشین دو اطاق منقوش است كه درهایش به ایوان شمالی و جنوبی باز میشود. نقاشیهای اطاق جنوبی كه دارای صورتهای اصلی و قدیمی است در سال ۱۳۳۱ از زیر گچ بیرون آورده شده است و شامل مجلس بزم مفصلی است كه به سبك ایرانی و هندی نقاشی شده شاید طرح عروسی رضاقلی میرزا باشد یاقصه وامق و غذرا و طاقچه بلند سمت راست مجلس یوسف و زلیخا و روبرویش خسرو و شیرین است و چند تصور دیگر. در اطاق مقابل شمالی كه در دیماه سال ۱۳۳۴ شمسی از زیر گچ خارج شده روبرو مجلس بزم شاه عباس است كه در كنار نهر آبی نشسته و جمعیت زیادی از مرد و زن در اطارفش میباشند و در طاقچه سمت راست یكی از شاهزادگان صفوی و روبرو شاه عباس با كلاه مخصوص گرجی دیده میشود كه از ساقی با حضور چند نفر جام میگرد.
در جرزهای طرفین در ورودی دو اطاق سه تصویر زیبا دیده می‏شود كه بنا بگفته حاج مصور الملكی نقاش از آثار رضا عباسی است.در بالای شاه نشین محفظه‏ای وجود دارد كه در قدیم قرآن امام حسن و عهدنامه علی بن ابی طالب بانصاری وجبه شیخ صفی الدین اردبیلی در آنجا محفوظ بوده و الحال در ویترینهای سالن گذارده شده است.
شاه نشین بسالن بزرگی كه طولش ۲۲ و عرضش ۱۱ متر از شمال بجنوب و به ارتفاع ۱۲ متر متصل میگردد. سالن دارای سه گنبد منقوش زراندود عالی است كه بیننده رامات و مبهوت مینماید. لچكهای رنگارنگ و طرحهای طلائی و شفاف از شاهكارهای هنری و نفیس محسوب است ازاره طالار كه فعلاً با گچ سفید پوشیده شده در قدیم از كاشیهای منقش مستور بوده است.
ولی اكنون روی نمونه كتاب بررسیهای هنر ایران پرفسور پوپ كاشیهائی تهیه و زینت افزای تالار گردیده است. در بالای ازاره دور تا دور ۲۴ مجلس مینیاتور مختلف دیده میشود كه در حال عیش و سرورند همه بر روی گچ و اطرحهای اولیه زمان شاه عباس صفوی است كه در سال ۱۳۰۷ شمسی بدون توجه بطرز و سبك قدیمی آنها تعمیر و روغن مالی شده است. بالاتر شش مجلس نقاشی نفیس بطول ۴*۶ مشاهده میشود كه دو مجلس وسط طرفین تالار جنگ چالدران و كرنال را نشان میدهد و مربوط بدوره نادرشاه افشار است كه در زمان محمد خان قاجار بقلم استاد صادق نقاشی تعمیر گردیده است. و در زیر تابلو جنگ كرنال چنین نوشته شده است:
بحسب الحكم شاهنشاه دوران فریدون فر محمد خان قاجار
زكلك صادق نقاش نو شد نشان و فر نادرشاه افشار یا صادق الوعد
چهار مجلس كه دو تا از آنها مجلس پذیرائی شاه عباس اول و دوم پادشاهان از بك و دو تا دیگر مجلس پذیرائی شاه طهماسب از همایون شاه هندی پسرظهیرالدین بابركه از شیرزار افغان شكست خورد و در سال ۹۵۱ هجری قمری به ایران پناهنده شد و یكی جنگ با ازبكان از نقاشیهای خوب قدیمی و جالب است. بنا بنظر حاج مصور الملكی نقاش معروف مجالس آخرین بقلم استاد رجبعلی شاگرد مظفر علی و دو تای اول بقلم استاد صادق است.
عكس ناصرالدین شاه قاجار بقلم محمد حسن افشار نقاش در تاریخ ۱۲۷۶ هجری در زیر لنگه طاق نیر دیده میشود. چهاربخاری در اطراف سالن بدستیاری مرحوم استاد حاجی اسماعیل گچ بر و میرزاعلی بطرز قدیم در سال ۱۳۲۷ شمسی ساخته شده است.
اشیائی كه در این سالن دیده می‏شود بیشتر مربوط به مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی است كه بر حسب مساعی جناب سید محمد تقی مصطفوی ریاست وقت اداره كل باستان‏شناسی و مساعدت مرحوم احسنی رئیس فرهنگ وقت و سرپرستی مهندس روانبد از تهران به اصفهان نقل شده و اعلیحضرت همایونی شاهنشاه آریا مهر هنگام مسافرت برای زدن كلنگ تونل كوهرنگ موزه چهلستون را نیز افتتاچ فرمودند و این افتتاح در تاریخ هشتم مهر ماه ۱۳۲۷واقع گردید.
در سه طرف دیگر این سالن سه ایوان وجود دارد كه هر یك دارای نقاشیها و صورتهای بسیار عالی ایرانی و اروپائی است كه با لباسهای قرن ۱۷ میلادی ترسیم شده و امكان دارد صورت سفرا یا شاهزادگان فرانسوی و ایتالیائی باشد كه بدست نقاشان هندی و ایتالیائی ساخته شده است. در توصیف آن محمد بیك شاعر معاصر شاه عباس دوم سروده است:
عكس آئینه‏اش بجلوه گری میكند دیو را بشكل پری
در و دیوار گشته رنگارنگ همه تصویرهای كارفرنگ
روی دو ایوان بزرگ چوب بست عجیب و غریبی از الوارهای قطور و بلند با یك اسلوب هندسی و. فنی درست كلاف شده كه ببیننده را متعجب میسازد و بفاصله سه متر بالاترشیروانی آجری كه بمنزله بام عمارت است ساخته شده و پنجره‏های اطراف برای هواكش و عبور و مرور پرندگان میباشد. اطراف عمارت مجرای آب است كه در وسط آن فواره‏ای سنگی از قدیم موجود است.
در جنوب شرقی باغ عمارت استانداری از زمان قاجاریه است و برج هشت شلعی سه طبقه مرتفعی از زمان صفویه نیز دیده میشود. قسمت فوقانی آن مورد استفاده استانداری و تحتانیش در تصرف اداره آمار میباشد. نكته ایكه ممكن است مورد مداقه و بحث واقع شود چهلستون است كه با اینكه كمتر از چهل ستون داشته و دارد آنرا چهلستون نامیده‏اند.
آنچه از مطالعه تاریخی اینگونه اسامی استنباط میگردد اعداد ۷و۴۰و۱۰۰ در موقع اغراق در توصیف و غرابت ابنیه بكار میرفته است.
مثلاً كاخ صد ستون در تخت جمشید و یا چهلستون مسجد جامع اصفهان و چهلستون مسجد جمعه تهران و نظائر آنها و یا چهلستون مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس كه هیچكدام از نظر عدد با اسم مطابق نیست بلكه چهلستون كنایه از اینستكه آن قصر یا شبستان در بزرگی و توسعه بحد اعلی كه احتیاج بداشتن چهل ستون باشد رسیده و آن اندازه وسیع است كه بدون اتكاء به چهل ستون ابقای آن مقدور نبوده است.
و همینطور است كلمه صد ستون در كاخ صد ستون كه حاكی و مبین وسعت زیاد كاخ است كه در حدود صد ستون تكیه گاه لازم دارد.
و با تشریح نكات مزبور روشن گردید اینكه گفته‏اند كاخ چهلستون در موقع حریق چهل ستون داشته و بیست ستون آن سوخته است اساسی ندارد و همان بیست ستون را داشته است، زیرا اگر كاخ چهلستون پیش از حریق داشته بود خلف شاه عباس دوم هنگام حریق همان چهل ستون را میساخت نه اینكه نقصی در آن قائل شود و با بیست ستون تجدید بنا كند.
در كاخ چهلستون سردرها و ساختمانها و تابلوها و آثار دیگری مشاهده میشود كه جزكاخ مزبور نبوده و برای محافظت بآنجا نقل گردیده است:
۱ - پنجره عالی گچبری كه از شاهكارهای این صنعت است و ابتداء تمام آن از گچ ریخته شده و سپس از قسمت پشت خلل و فرج آن با شیشه ‏های رنگی تزیین شده و سرانجام تركیبی بی نظیر و عالی شده است این پنجره از بنای تاریخی درب امام كه ساختمان آن مورخ بسال ۸۵۷ ه.ق است بعمارت چهل ستون انتقال داده شده است.
۲ - پایه ستونهایی كه به صورت مجسمه‏ های شیر و انسان در چهارگوشه استخر قرار دارد و چهار قطعه است و دو تخته سنگ حجاری شده بشكل چهارشیر كه در دو باغچه دو طرف خیابان ورودی كاخ قرار دارد از بقایایی عمارات سرپوشیده صفوی و آینه خانه بكاخ چهلستون نقل شده است.
۳ - سردركاشیكاری مسجد قطبیه مربوط بزمان شاه طهماسب اول كه در مسیر خیابان واقع و برای محافظت چهل ستون انتقال یافته ورودی دیوارهای جنوبی باغ چهلستون قرار داده شده است.
۴ - قطعات كاشیكاری از مسجد آقاسی - مسجد خواجه علم - مسجد درب جوباره - پیربكران نیز بر روی دیوارهای جنوبی باغ كاخ مزبور دیده میشود.
۵ - سردرب كاشیكاری بنای تاریخی در كوشك مورخ بسال ۹۰۲ ه.ق از عهد رستم آق قوینلو كه برای محافظت به كاخ چهل ستون منتقل و در قسمت ضلع غربی باغ نگهداری می گردد.
این كاخ باستانی طی شماره ۱۰۸ به ثبت تاریخی رسیده است.
● کاخ چهلستون به روایتی دیگر
باغ چهلستون كه بالغ بر ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد در دوره شاه عباس كبیر احداث شده و در وسط آن عمارتی ساخته شده بوده است. در سلطنت شاه عباس دوم در ساختمان موجود مركزی تغییرات كلی داده شده و تالار آینه و تالار ۱۸ ستون و دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه و ایوانهای طرفین سالن موزه فعلی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آینه كاری و كاشیكاری دیوارها و سقفها افزوده شده است.
● قسمتهای جالب و دیدنی كاخ چهلستون به شرح زیر است:
۱ - سقف باشكوه نقاشی تالار ۱۸ ستون و سقف آینه كاری تالار آینه و مدخل آینه كاری سالن جلوس شاه عباس دوم.
۲ - ستونهای عظیم تالارهای ۱۸ ستون و تالار آینه كه هر یك از آنها تنه یك درخت چنار است.
۳ - شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مركزی تالار و ازاره‏های مرمرزی منقش اطراف كه معرف صنعت حجاری در عهد صفویه است.
۴ - تزیینات عالی طلاكاری سالن پادشاهی و اطاقهای طرفین تالار آینه و تابلوهای بزرگ نقاشی سالن موزه كه پداشاهان صفوی را به شرح زیر معرفی می‏نماید:
شاه عباس كبیر در حال پذیرایی از ولی محمد خان فرمانروایی تركستان شاه اسمعیل اول در جنگ چالدران شاه طهماسب اول در حال پذیرایی از همایون پادشاه هندوستان. شاه اسماعیل اول یا شاه عباس اول در جنگ ازبكان، شاه عباس دوم در حال پذیرایی از ندر محمد خان امیر تركستان. بعلاوه یك تابلو از جنگ كرنال كه در سلطنت نادر شاه افشار افزوده شده و تصویری از ناصرالدین شاه قاجار.
۵ - تصویری از شاه عباس كبیر با تاج مخصوص مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه چهلستون كه در سنوات اخیر از زیر گچ خارج شده و اخیراً به وسیله متخصصین ایتالیایی تحت تعمیر و ترمیم واقع شده است.
۶ - پنجره عالی گچبری اتاق جنوبی تالار آینه كه از بنای تاریخی دیگری به نام درب امام به عمارت چهلستون انتقال داده شده و شاهكار هنرگچبری در ایران است.
۷ - قرآنهای بسیاری نفیس به خط كوفی و خرفه شیخ صفی الدین اردبیلی
● تبصره:
۱ - سال ساختمان كاخ چهلستون به موجب اشعاری كه در جبهه شرقی تالار از زیر گچ خارجی شده مصراع مباركترین بناهای دنیا است كه به حساب حروف ابجد سال ۱۰۵۷ هجری می‏شود یعنی پنجمین سال سلطنت شاه عباس ثانی.
۲ - سنگ شیرها و مجسمه‏های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه‏ها تنها آثاری است كه از دوقصر با شكوه دیگر صفویه یعنی آینه خانه و عمارت سرپوشیده باقی مانده است.
۳ - اگر چه انعكاس ستونهای بیست گانه تالارهای چهلستون در حوض مقابل عمارت مفهوم چهلستون را تشریح می‏كند ولی در حقیقت عدد چهل در ایران كثرت و تعدد را می‏رساند و وجه تسمه عمارت مزیور به چهلستون تعدد ستونها است.
اكنون كه قصر سلطنتی چهلستون تا حدی توصیف شد به شرح دو مجلس از نقاشیهای دیواری چهلستون كه موضوع آنها پیرایی شاه عباس اول و دوم از مهمان خود ولی محمد خان و ندر محمد خان پادشاهان تركستان است و در شهر اصفهان پذیرایی شده ‏اند می‏پردازیم.

منبع : واحد مرکزی خبر