نقش صله رحم در بهداشت روانی

در یك طبقه بندی كلی مجموعه معارف اسلام را به سه بخش عمده تقسیم كرده اند. این سه بخش كلی كه دیدگاه مشهور كارشناسان علوم اسلامی است عبارتند از:
۱) اصول عقاید
۲) احكام
۳) اخلاق. بخش اول (اصول عقاید) را یك سلسله بینش ها و نگرش های كلی نسبت به جهان و انسان و كل هستی تشكیل می دهد.
بخش دوم. (احكام) دستورالعمل هایی است كه به فعالیت های خارجی و عینی انسان اعم از امور دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی مربوط می شود و بخش سوم (اخلاق) شامل ویژگی ها و خصلت هایی است كه هر فردی در راه دستیابی به كمال، باید خویشتن را به آن خصلت ها بیاراید و از اضداد آن دوری گزیند; چه این كه این هدف با خودسازی و مراقبت از نفس تحقق می یابد.
با توجه به این تقسیم بندی و با توجه به این كه اسلام دینی است جاودانه و جهانشمول، مجموعه برنامه های آن می تواند تأمین كننده سلامت و سعادت هر انسانی در طول تاریخ و در هر مكان و در تمام فرهنگ ها باشد. به عبارت دیگر، اسلام مكتبی است جامع و واقع گرا و منطبق بر شرایط وجودی انسان; یعنی به همه جوانب نیازهای انسانی اعم از شناختی، عاطفی، جسمانی و فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی و... توجه لازم و كافی شده است.
این حقیقت را می توان در آیه ۳۰ سوره روم جستوجو كرد و به آن دست یافت; آنجا كه می فرماید: «تمام توجه خویش را كاملاً به دین معطوف ساز، در حالی كه حق گرا هستی (این آفرینش خداوند است) كه در آفرینش خدا دگرگونی و تبدیلی نیست. این دین قیّم خداست ولی بیش تر مردم آگاه نیستند.» بنابراین، توجه كامل و حق گرایانه به دین، چیزی است كه خداوند و خالق هستی، انسان را بر آن سرشته است; دین، فطری و مطابق سرشت و نوع خلقت انسان است.
احكام و قوانین و دستورالعمل های دین موافق و هماهنگ با سرشت آدمی است. پس اگر دستور دینی می گوید: «خوراكی پاكیزه بخورید و از غذاهای آلوده بپرهیزید»۱ به یك خواست فطری انسان توجه نموده است و اگر می گوید در برابر آفریدگار خویش متواضع باشید و او را بپرستید، نیاز سرشتی دیگری را مدنظر داشته و اگر لزوم احسان به هم نوعان، نیكی به پدر و مادر و ارتباط با خویشاوندان و صله رحم را عنوان می كند، مقتضای دیگری است كه در نهان و سرشت و نوع خلقت انسان به ودیعه گذاشته شده است. به طور كلی، تمام احكام و دستورات دینی به گونه ای طراحی و برنامه ریزی شده است كه مطابق و موافق خواست فطری و مقتضای سرشت انسان است; چیزی است كه ما آگاهانه یا ناآگاهانه آن را خواستاریم، اگرچه به آن توجه و التفات نداشته باشیم.
بنابراین، احكام اسلام فطری و تأمین كننده تمام نیازهای وجودی انسان در ابعاد مختلف او است; یعنی در واقع، هم جنبه های شناختی، عاطفی، اجتماعی، روانی، حركتی و جسمانی انسان را ـ كه مورد دقت و موشكافی دانشمندان علوم رفتاری نیز بوده است ـ پوشش می دهد و هم جنبه معنوی انسان را ـ كه از معرض نگاه و توجه این دانشمندان به دور است ـ فرا می گیرد.
ما بر این باوریم آنچه كه در سلامت، كمال و سعادت و بهداشت جسمی و روانی انسان می تواند نقش داشته باشد، در دین و آموزه های دینی اسلام به عنوان یك مكتب جامع و كامل، یافت می شود. شاید چنین دیدگاهی باعث شده است بشر پس از طی یك دوره عقل گرایی و تجربه گرایی و دوری از معارف دینی و آموزه های ادیان الهی به نقش دین در بهداشت جسمی و روانی انسان پی برده و به جستوجوها و تحقیقات گسترده ای در این زمینه اقدام نماید. مثلاً، والریت (Valeriet, A.E) و دیگران (۱۹۹۵) با ارائه دیدگاه روانی ـ اجتماعی خویش، رابطه بین مذهب و سلامت را چنین ترسیم می كنند: «سلامتی دربردارنده مؤلفه های عمر طولانی، شاد بودن، بهبود بیماری های حاد و بازگشت به سطح سلامت قبلی است. مذهب می تواند به عنوان یك نظام اجتماعی و پیچیده تأثیر زیادی بررفتار و بازخوردهای مهم از جمله در برنامه ریزی خانواده، سیاست و چگونگی تفسیر زندگی روزانه داشته باشد.»۲
دانشمندان علوم انسانی از جمله روان شناسان و به خصوص روان شناسان سلامت، نقش دین و مذهب را در زمینه های مختلف مورد بررسی قرار داده اند. آكلین (Acklin, M. W) و همكاران (۱۹۸۲) به بررسی رابطه مذهب و قدرت مقابله با سرطان پرداخته اند. بیكر (Baker, M.W)و دیگران (۱۹۸۲) رابطه مثبت سلامت جسمانی و روانی فرد با مذهب در سالخوردگان را مطالعه كرده اند. تأثیر مثبت مذهب بر سازگاری و بهداشت روانی انسان را در تحقیقات برگین (Bergin, A. E)و دیگران (۱۹۸۸) و ویلیامز (Willims, D. L) و دیگران (۱۹۹۱) می توان یافت.
نقش دین در مقابله با استرس یا تنیدگی مورد توجه و بررسی پارگامنت (Pargament)بوده است. به طور كلی اثرات مذهب در زندگی انسان موجب شده، عده ای از متخصصان روان شناس مذهبی به این نتیجه برسند كه حتی برای دستیابی به تشخیص و ارزیابی بهتر و درمان كامل تر بیماران بهتر است كه یك طبقه تشخیصی جدید به فهرست راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM - IV) اضافه گردد. در این طبقه جدید مسائل و مشكلات مذهبی از قبیل تنیدگی ناشی از فقدان ایمان، تغییر فرقه مذهبی یا تغییر دین، افراط در باورها و اعمال مذهبی و همچنین مجموعه مسائل معنوی... قابل طرح است. (لاكف (Lukoff, D. Lu)و همكاران ۱۹۹۵) در بخش پژوهش های داخلی نیز مطالعات و تحقیقات فراوانی در این زمینه صورت گرفته كه می توان به بعضی از آن ها اشاره كرد.
مثلاً، باقر غباری (۱۳۷۶) توكل به خدا را به عنوان راهبرد حل مشكلات زندگی معرفی می كند و یا قربانعلی اسلامی (۱۳۷۶) رابطه اعتقادات مذهبی در درمان بیماری های افسردگی را مورد بررسی قرار داده است. بهروز دولتشاهی (۱۳۷۹) به بررسی نقش زیارت در سلامت روانی فرد پرداخته است و همچنین امراللّه ابراهیمی (۱۳۷۶) رابطه صله رحم با اختلالات افسردگی را مورد مطالعه قرار داده است. بنابراین، پیوند و ارتباط میان بهداشت و سلامت جسمانی و روانی انسان با اعتقادات، باورها و رفتارهای دینی و مذهبی غیر قابل انكار است و از دیرباز مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران علوم روان شناسی، روان پزشكی و مذهب بوده است كه بخشی از این تحقیقات در اولین همایش نقش دین در بهداشت روانی (۱۳۷۶) گردآوری شد.
● نقش و جایگاه صله رحم در سلامت روانی
یكی از دستورالعمل های دین در بخش دوم معارف اسلامی (احكام) كه در آغاز كلام به آن اشاره رفت و به فعالیت های عینی و خارجی انسان اختصاص دارد، ارتباط با خویشاوندان و اقوام است كه از آن تحت عنوان «صله رحم» یاد می شود.
در اندیشه دینی ما، حفظ، توسعه و تعمیق روابط فامیلی و ارتباط صمیمانه و حمایتی خویشاوندان از آنچنان اهمیتی برخوردار است كه پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)آن را جزء دین دانسته۳ و در جای دیگر، هدف از رسالت خویش را پس از بندگی خداوند و شكستن بت ها و طواغیت، صله رحم معرفی می كنند.۴ قرآن نیز حفظ پیوندهای فامیلی را یكی از وظایف و برنامه های صاحبان خرد (اولوا الالباب) تلقی كرده۵ و در آیاتی چند۶ تاركان این امر مهم را مستحق لعنت و نفرین الهی می داند.
از منظر تفكر دینی نقش صله رحم به گونه ای است كه انجام آن سبب سامان دهی و ایجاد سلامت و عافیت و در طریق صحیح قرار گرفتن تمام امور می شود; آنجا كه امام صادق(علیه السلام)می فرماید: «تبارّوا و تواصلوا... و تعطون العافیهٔ فی جمیع اموركم.»۷ همچنین در روایتی دیگر ارتباط خویشاوندی را سبب آرامش و تسكین خاطر افراد معرفی كرده و چنین می فرماید: «ایما رجل غضب علی ذی رحمه فلیقم الیه، ولیدنُ منه و لیمسه فان الرحم اذا مسَّت الرحم سكنت.»;۸ هرگاه كسی از رحم خود عصبانی شد، و بر او غضب كند پس باید به سوی او روانه شود و با او تماس برقرار كند. به درستی كه دو رحم در تماس با یكدیگر به آرامش و سكون می رسند.
بنابراین، درباره اهمیت صله رحم و نقش و پیامدهای آن در سلامت و آرامش روحی و بهداشت روانی انسان از منظر آموزه های دینی همین بس كه امام صادق(علیه السلام)ایجاد ارتباط فامیلی و پای بندی به آن را تأمین كننده سلامت و عافیت تمام امور انسان معرفی كرده است. اكنون با توجه به جایگاه بلند صله رحم در منابع دینی و پیامدها و آثار و نقش های فراوانی كه در سلامت و بهداشت روانی انسان می تواند داشته باشد، شایسته است با نگاه و تحلیلی روان شناختی به این موضوع با اهمیت پرداخته شود تا از این منظر و با دیدگاهی جدید كاركردهای صله رحم مورد بحث و بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. ولی پیش از هر چیز و در ابتدا، باید دو كلید واژه این بحث را تبیین كرد.
● رحم و صله رحم
راغب اصفهانی درباره صله رحم چنین می گوید: «رحم در اصل همان رحم زن است و استعاره برای نزدیكان و خویشاوندان به كار می رود به این جهت كه آن ها از یك رحم شكل گرفته اند.»۹ شهید ثانی نیز می گوید: «مراد از رحم نزدیكانی هستند كه از طریق نسب به فرد پیوند دارند.»۱۰ مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: «رحم عبارت از آن جهت وحدتی است كه به خاطر تولد از یك پدر و مادر و یا یكی از آن دو در بین اشخاص برقرار می شود و در حقیقت باعث اتصال و وحدتی است كه در ماده و وجودشان نهفته است.»۱۱ مرحوم علامه مجلسی نیز چنین فرموده اند: «رحم هر خویشاوندی را گویند كه عرفاً مردم او را از ارحام و اقوام خود بدانند.»۱۲ در حدیثی از امام صادق(علیه السلام)نیز وقتی از حضرتشان درباره تفسیر آیه شریفه "الذین یصلون ما امرالله به" سؤال شد فرمودند: "قرابتك"; یعنی منظور خویشاوندان تو است.۱۳
از مجموع آنچه ذكر شد معلوم می شود مراد از رحم كه صله او مورد تأكید و توصیه دین ست، اقوام و خویشاوندان می باشد كه در عرف مردم به عنوان نزدیكان و خویشاوندان تلقی می شوند.
اما درباره صله رحم و معنا و مفهوم این واژه، ابن اثیر چنین می گوید: «مراد از صله رحم احسان نمودن به نزدیكان از خویشاوندان نسبی و سببی و مهربانی و عطوفت نشان دادن به آن ها و رعایت كردن احوال آنان است.»۱۴
مرحوم نراقی می فرماید: «صله رحم عبارت است از شریك ساختن رحم و خویشاوندان در مال و مقام و دیگر خیرات دنیا كه آدمی به آن ها دست می یابد.»۱۵ وی برای تبیین معنای صله رحم به قرینه مقابله، ابتدا قطع رحم را معنا و مصادیق آن را ذكر می كند و سپس می گوید: «آنچه مقابل این امور باشد، صله رحم تلقی می شود.» بنابراین «مراد از قطع رحم این است كه وی را با گفتار یا كرداری اذیت و آزاردهی یا به چیزی نیازمند است و تو بیش از نیاز خود از آن بهره مند هستی ولی از بخشش خودداری كنی و یا قادر به دفع ظلم از او باشی و دفع ظلم از وی نكنی یا از روی تأكید او را رها كرده باشی و اگر مریض شد به عیادتش نروی و موقعی كه از مسافرت برگشت به زیارتش حاضر نشوی. همه این امور و امثال آن از مصادیق قطع رحم است.
و آنچه مقابل این امور است از مصادیق صله رحم شمرده می شود. جلوگیری از اذیت و آزار او، مساوات نمودن به مال با او به ملاقات وی رفتن و با دست و زبان كمك كردن و غیره.»۱۶
با این بیان، روشن می شود صله رحم یعنی ارتباط و پیوند با اقوام و خویشاوندان كه می تواند در قالب شكل های گوناگون نمود خارجی پیدا كند. گاهی اوقات در حد یك سلام كردن و احوال پرسی است، چنانچه امام سجاد(علیه السلام) می فرماید: «صلوا ارحامكم ولو بالتسلیم»۱۷ و گاهی به صورت ملاقات های حضوری، كمك مادی و معنوی در موقعیت های مقتضی و بالاخره تماس های مستقیم و غیرمستقیم با اقوام به گونه ای كه احساس شود پیوند خویشاوندی همواره بین آن ها برقرار است.
● صله رحم و نیازهای روانی
هر موجود زنده ای از جمله انسان برای رسیدن به حالت تعادل تلاش می كند نیازهای اساسی خود را در ابعاد مختلف شناختی، عاطفی و جسمانی تأمین كند; چرا كه عدم تأمین این احتیاجات چه در زمینه بدنی و جسمانی و چه در زمینه روحی و روانی، سبب ایجاد اختلال در ارگانیسم خواهد شد. مطالعاتی نیز كه بواسطه زیست شناسان و روان شناسان به عمل آمده نشانگر این حقیقت است كه پاره ای از احتیاجات جسمانی و روانی برای تمام افراد بشر ضروری و حیاتی است.
تأمین یا عدم تأمین این نیازها در بهداشت بدنی و روانی انسان تأثیر بسزایی دارد. البته نحوه بروز و ظهور این نیازها در طول دوره تحول از نوزادی تا پیری و چگونگی فعالیت افراد در هر دوره ای از رشد برای تأمین این نیازها متفاوت است، ولی می توان گفت تمام افراد در همه دوره های زندگی این احتیاجات را برای خود ضروری تلقی می كنند و برای تأمین آن ها، حداكثر تلاش و كوشش را به خرج می دهند. به نظر روان شناسان نیازهای روانی به اندازه نیازهای بدنی برای انسان حیاتی است و بر این اساس، نیازهای روانی را جزء نیازهای اساسی قلمداد می كنند. و همان طور كه در الگوی سلسله نیازهای آبراهام مازلو، روان شناس انسان گرا، آمده است، این گونه نیازها در ردیف نیازهای عالی می باشد. بعضی از نیازهای روانی كه صله رحم می تواند نقش تعیین كننده ای در تأمین و ارضای آن ها ایفا كند عبارتند از:
▪ نیاز به محبت
▪ نیاز به وابستگی و تعلق به گروه
▪ نیاز به بیان و ابراز خود.● صله رحم و نیاز به محبت
یكی از نیازهای روانی نیاز به محبت است كه انسان در هر دوره از زندگی و تحول و رشد به آن نیازمند است و باید از آغازین لحظات ورود به این جهان تا آخرین زمان وداع از این دنیا، متناسب با دوره رشد وی، این نیاز عالی و اساسی تأمین و ارضا شود. این نیاز در ابتدا و در بدو تولد با رابطه عاطفی و محبت آمیز مادر با نوزاد و به آغوش كشیدن او به تماس بدنی و نظایر آن تأمین می شود.
ارتباط صحیح و برخاسته از عشق و علاقه پدر نیز در این زمینه حایز اهمیت است و اگر به هر دلیلی این نیاز عاطفی، به خصوص در این دوره، ارضا نشود ضررهای جبران ناپذیری به كودك وارد می شود و سلامت جسمی و روانی او را به مخاطره می اندازد. با بزرگ تر شدن كودك در دوره نوجوانی و جوانی نیز نیاز به محبت از طریق دیگر اعضای خانواده، هم كلاسی ها و دیگر افراد جامعه و افرادی كه با آن ها ارتباط دارد، تأمین می شود. آبراهام مزلو یكی از نشانگان اصلی افراد ناایمن را چنین بیان می كند:
«احساس طردشدن، مورد عشق و علاقه دیگران نبودن و این كه دیگران به سردی و بدون محبت با او رفتار می كنند و اطمینان به این موضوع كه مورد تنفر و خصومت دیگران واقع شده است.»
بنابراین، نیاز به محبت به وسیله پدر و مادر و سپس به وسیله برادر و خواهر، خویشان و بستگان، همسالان، همسر و فرزندان و تمام افرادی كه با فرد در ارتباط هستند، می تواند تأمین شود. در واقع، روابط فامیلی و معاشرت با خویشاوندان بستر مناسبی برای برقراری تعاملات عاطفی و اظهار علاقه و محبت به یكدیگر است و می تواند نقش بسزایی در تأمین این نیازها ایفا كند.
خداوند حكمت و رمز و راز صله رحم را در ایجاد تعاطف و مهرورزیدن خویشان به همدیگر، تبیین و تشریح فرموده است; آنجا كه می فرماید: «... فانّی انا الله الرحمن الرحیم و الرحم انا خلقتها فضلاً من رحمتی لتعاطف بها العباد و لها عندی سلطانٌ فی معاد الاخرهٔ....»۱۸; من خدای بخشنده و مهربانم و رحم را، كه یك فضل و فضیلتی است، من خودم به اقتضای رحمت خویش آفریدم تا انسان ها بدین وسیله به یكدیگر مهر و عطوفت ورزند و در قیامت نیز در نزد من حجت قاطعی داشته باشند.
بنابراین، همان طور كه «رحم» یك امر اعتباری و خیالی نیست، بلكه حقیقتی است عینی و تكوینی و موجود در خارج و در بین ارحام همچون جهت وحدتی بین اشخاص یك فامیل گسترده شده و در حقیقت باعث اتصال و وحدتی است كه در ماده وجودشان نهفته است، «صله رحم» و معاشرت و ارتباط خویشاوندان هم پاسخی است به چنین امر وجودی و عینی و تأمین كننده همان نیازی كه خداوند در وجود انسان تعبیه كرده است. اگر خداوند «رحم» را خودش خلق كرده است، چگونگی تأمین و ارضای آن را نیز خودش تشریع و تقنین نموده است.
در پرتو روابط خویشاوندی و صله رحم و در فضای مملوّ از همدلی و هم احساسی، ابراز و اظهار محبت و علاقه ها نسبت به یكدیگر تجلی پیدا نموده و طرفین ملاقات كننده و ملاقات شونده بر اساس مسؤولیت دینی خویش به تأمین نیاز عاطفی و محبت ورزیدن به همدیگر می پردازند. چون همان گونه كه ابن اثیر نیز به آن اشاره كرده است، ماهیت صله رحم احسان نمودن است كه شخص به یكی از نزدیكان از خویشاوندان ابراز می دارد و از این طریق مهربانی و عطوفت خویش را به آن ها نشان می دهد كه معمولاً عكس العمل مشابه را از طرف مقابل مشاهده می كنیم.
بنابراین، با صله رحم هم نیاز به محبت دیگری را ارضای كرده ایم و هم با عكس العمل طرف مقابل، زمینه تأمین و ارضای نیاز به محبت خود را فراهم نموده ایم. و در نهایت، گامی در جهت تأمین یكی از نیازهای روانی و در نتیجه سلامت و بهداشت روانی خویش و دیگران برداشته ایم. و چه بسا بر همین اساس است كه از امام صادق(علیه السلام)نقل شده است كه هرگاه كسی را دوست داشتی او را به آن آگاه ساز; زیرا كه دوستی میان شما را پا برجاتر می كند; قال الصادق(علیه السلام): «اذا احببت رجلاً فاخبره بذلك فانه اثبت للمودهٔ بینكما.»۱۹
● صله رحم و نیاز به بیان و ابراز خود
یكی دیگر از احتیاجات روانی انسان كه مورد توجه روان شناسان قرار گرفته نیاز به ابراز خود است كه منظور از آن ارائه افكار و عقاید خود به دیگران می باشد. هر فردی در هر وضع و موقعیتی و در هر مرحله از تحول و رشد میل دارد از فرصت های مختلف استفاده كرده و خود را نشان دهد. هر كس به تناسب فهم و تجربیات خود امور و وقایع را به طرز خاصی درك می كند و میل دارد درك و نظر خود را درباره آن ها ابراز دارد. موضوعاتی نظیر تربیت فرزندان، چگونگی اداره زندگی و معاش و رمز و راز موفقیت و پیشرفت و مهارت های مختلف در رفع مشكلات شخصی و نظایر آن مورد توجه و علاقه افراد است و برای هر یك راه یا وسیله تازه و جدیدی كشف كرده اند كه می خواهند آن را به دیگران ارائه نمایند.
یكی از این فرصت ها برای ارائه آنچه كه یافته اند، جمع های خانوادگی است كه در پرتو دید و بازدیدها و معاشرت های فامیلی و ارتباط خویشاوندان شكل می گیرد. در چنین گردهمایی ها افراد فرصت ابراز خود پیدا نموده و بدینوسیله به نیاز روانی خویش پاسخ مثبت داده، آن را ارضا می نمایند. صرف نظر از انتقال تجربیات و تعامل های اجتماعی، همین بیان و ابراز خود نقش زیادی در ایجاد آرامش روانی فرد خواهد داشت.
علاوه بر این، ابراز خود وسیله مؤثری برای تسكین آلام درونی افراد است. وقتی فرد درباره مشكلات خود با دیگران صحبت كند و از همدلی و همدردی و راهنمایی آن ها برخوردار شود، ناراحتی و درد و رنج او كم تر می شود. همان طور كه معروف است درد خود را با دیگران در میان گذاردن و نگرانی های درونی را برای آن ها نقل كردن، فشار درد را كم می كند و اضطراب و تشویش فرد را تسكین می دهد. در دید و بازدیدهای فامیلی ضمن برقرار شدن رابطه بین افراد، امكان برون ریزی های عاطفی فراهم می شود. از طریق تخلیه هیجانی، افكار منفی و غیر واقعی افراد تعدیل خواهد شد. بنابراین، صله رحم آسان ترین، سریع ترین و طبیعی ترین شیوه برای تأمین نیاز به ابراز خود و دسترسی به آثار و پیامدهای مثبت آن است. با ایجاد فرصت برای ابراز خود، امكان پیدایش افكار و عقاید جدید و روش های جدید و ابتكار افراد هموار می شود كه با اندك توجهی به تماس های خصوصی میان دو یا چند نفر یا ارتباطات اجتماعی میان افراد، به این واقعیت خارجی می توان دست یافت.
● صله رحم و نیاز به وابستگی و تعلق به گروه
این نیاز نیز از جمله نیازهایی است كه در هر مرحله از رشد در انسان وجود دارد و به گونه ای در پی تأمین آن است. بستگی و ارتباط با گروه تنها برای تأمین احتیاجات مادی نیست، بلكه فرد خود را به وسیله گروه می شناسد و از طریق گروه به خصوصیات اخلاقی و استعدادها و توانمندی های خویش پی می برد. علاوه بر این، گروه سبب تحكیم شخصیت فرد می گردد. پذیرفته شدن از طرف گروه، موقعیت اجتماعی فرد را در نظر خود او و دیگران مشخص و محرز می سازد.
فرد طرز برخورد با دیگران، رعایت مصالح دیگران، تحمل افكار و عقاید مختلف و اعتماد به نفس را در گروه می آموزد و در نهایت موقعیت اجتماعی خویشتن را استوار می سازد. رحم، اقوام و خویشاوندان یك فرد می تواند در حكم یك گروه منسجم اجتماعی باشد كه هر فردی در سایه متعلق دانستن خویش به آن، به تأمین این نیاز روانی بپردازد. حفظ پیوندهای خانوادگی و فامیلی و معاشرت با آن ها می تواند جلو احساس طردشدن و عدم تعلق به گروه خاصی را بگیرد.
شخص با تماس مداوم با اقوام و نزدیكان خویش مطمئن می شود مورد تنفر و خصومت دیگران نیست، بلكه به گروهی خاص تعلق دارد و در نتیجه احساس تنهایی نخواهد داشت. در پرتو تأمین این نیاز از طریق ارتباط های خانوادگی و شناخت هویت جمعی و گروهی و تكیه بر توانمندی های خویش و گروه فامیلی است كه انسان كم تر دچار بیماری از خود بیگانگی خواهد شد. مزلو نیز یكی از نشانگان اصلی افراد ناایمن را احساس تنهایی معرفی كرده است كه ما بر این باوریم صله رحم نقش مهمی در از بین بردن چنین احساسی ایفا می كند.
● صله رحم و رعایت هنجارها
پژوهشگران در زمینه روان شناسی اجتماعی بر این باورند كه فرد وقتی در گروه قرار می گیرد و احساس تعلق و وابستگی به گروه در او به وجود می آید، از جهاتی چند دگرگون می شود و تحت تأثیر گروه به رفتارهای مورد قبول اقدام می كند. این محققان اثر گروه را بر فرد در ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار داده اند۲۰ كه در اینجا می توان به تأثیرگذاری تلقینی، تقلید، تسهیل اجتماعی و همنوایی گروهی اشاره كرد:
تلقین، تأثیری است عاطفی و بیواسطه كه شخص بر شخص دیگر می گذارد و چون انسان موجودی است اجتماعی، نمی تواند بدون مساعدت و موافقت اطرافیان خود آسوده زندگی كند. بنابراین، نسبت به دیگران حساس است و می كوشد تا توجه و موافقت آنان را به خود جلب كند، اینجاست كه وقتی، جمعی به تحریك عامل یا عوامل مشتركی گرد می آیند متقابلاً در یكدیگر تأثیر می گذارند. حال اگر انگیزه و عامل دینی و انسانی صله رحم و دیدار اقوام موجب گردهم آمدن یك جمعی شود، تلقین، روش مناسبی برای رعایت هنجارهای اجتماعی و مورد قبول جمع می باشد.
تقلید نیز رفتاری است عمدی كه مطابق الگوی معینی تكرار می شود. تقلید نسبت به آنچه اثربخشی آن در گذشته تأیید شده و موفقیت دیگران را به همراه داشته و همچنین آنجا كه مقلّد دارای منزلت اجتماعی است و می خواهیم با او همانندسازی كنیم، كاربرد دارد. این روش نیز در تأثیرگذاری و رعایت هنجارهای اخلاقی و ارزش های انسانی در صله رحم و دید و بازدیدهای فامیلی نقش فعالی می تواند ایفا كند.
تسهیل اجتماعی (Social Facilition) نیز روش دیگری در زمینه تأثیر گروه بر فرد است كه توسط آلپورت (۱۹۲۰) ارائه گردیده است.
بر اساس این شیوه، بازدهی افراد در یك موقعیت گروهی بهتر از زمانی است كه به تنهایی كار می كنند. اولین تلاش عملی برای نشان دادن نفوذ اجتماعی و یا تأثیر حضور دیگران بر بازده فرد در سال ۱۸۹۸ م. به وسیله روان شناسی به نام تریپلت انجام شد. پس از او نیز پژوهشگران با انجام آزمایش های گوناگون به این نتیجه دست یافتند كه حضور گروهی، خواه هم كوش و عامل باشد و یا تماشاچی بی طرف و ناظر، موجب تسهیل اجتماعی می شود. از این عامل نیز می توان در ارتباطات گروهی و روابط خویشاوندی در جهت پای بندی افراد به هنجارهای مثبت و ارزش های اخلاقی و گسترش آن به بهترین شكل بهره جست.
هم نوایی گروهی (Conformity Grope): لازمه تعلق گروهی، هم نوا شدن با هنجارهای آن است. بنابراین، هر عضو گروه، رفتار خود را با معیارهای گروهی هماهنگ می كند و دانسته یا ندانسته راه و رسم زندگی گروهی را می پذیرد و به كار می بندد.
با گسترش فرهنگ صله رحم و معاشرت های فامیلی و احساس تعلق به گروه و فامیل خاص، هم نوایی گروهی تأثیر خود را خواهد داشت و افراد در رعایت هنجارهای پذیرفته شده خانواده و فامیل تلاش خواهند كرد. از آنجا كه فرد غالباً جز آداب و رسوم گروهی كه وابسته به آن است ارزش های دیگری را به رسمیت نمی شناسد و از سوی دیگر، اگر كسی از مصالح جمع پیروی نكند از شبكه حقوق و وظایف متقابل گروهی طرد می شود، خود به خود جلو بسیاری از نابهنجاری و بزهكاری ها گرفته خواهد شد; زیرا تخلف از خط مشی گروهی با تنبیه همراه است كه البته این تنبیه با اشكال مختلفی نظیر سرزنش، توبیخ شفاهی و... روی فرد اعمال می شود.
بنابراین، صله رحم و ارتباطات فامیلی هم در ارائه ارزش های مثبت و گسترش هنجارها و پای بندی افراد به آن نقش مؤثری دارد و هم نقش بازدارندگی نسبت به ناهنجاری ها و بزهكاری های اجتماعی ایفا می كند و همچون یك كنترل كننده اجتماعی نامرئی، تمام افراد فامیل و خویشاوندان را زیرچتر حمایتی خود قرار می دهد. بدیهی است كه این فرایند در طول عمر از ابتدای كودكی تا دوران كهن سالی می تواند به طور فعال تأثیرگذار باشد و به طور كلی انتقال فرهنگ و هنجارهای اجتماعی از یك نسل به نسل دیگر و دوری از نابهنجاری ها بین اقوام را تسهیل شود. امام صادق(علیه السلام)نیز یكی از آثار صله رحم را محفوظ و مصون ماندن افراد از خطاها و لغزش ها معرفی فرموده است:
قال الصادق(علیه السلام): «ان صلهٔ الرحم و البرّ لیهونان الحساب و یعصمان من الذنوب»۲۱; صله رحم و نیكی كردن، حسابرسی را آسان می كنند و انسان را از گناه و لغزش مصون می سازد. بنابراین، یكی از راه های حفظ جامعه و افراد از لغزش ها و انحرافات، گسترش صله رحم و معاشرت های خانوادگی است.● صله رحم و فرایند جامعه پذیری
یكی از مفاهیم مهمی كه مورد تأكید روان شناسان رشد اجتماعی می باشد، فرایند جامعه پذیری (Socialization) فرد است. الگوی كامل و صحیح رشد و تحول در انسان كه یك حركت بسیار پیچیده است از تعامل چندین فرایند به وجود می آید. این فرایندها عبارتند از:
▪ فرایند زیستی، یعنی تغییرات طبیعی و بدنی;
▪ فرایندهای شناختی، یعنی تغییرات در تفكر ادراك و زبان;
▪ فرایندهای اجتماعی كه تغییرات در روابط اجتماعی فرد با دیگران، عواطف و شخصیت فرد را در بر می گیرد.
به عبارت دیگر، منظور از رشد اجتماعی نضج فرد در روابط اجتماعی است به گونه ای كه بتواند با افراد جامعه اش هماهنگ و سازگار باشد. هنگامی فرد را «اجتماعی» می خوانند كه نه تنها با دیگران باشد، بلكه با آنان همكاری كند.
به بیان دیگر، جامعه پذیری به آن شكل یادگیری گفته می شود كه فرد به سازگاری با جامعه و محیط فرهنگی خویش دست یابد. در ابتدا پدر و مادر و محیط كوچك خانواده، سپس گروه همسالان و دیگر افراد جامعه در رشد اجتماعی فرد تأثیر گذارند و از آنجا كه روان شناسان اساس اجتماعی شدن فرد را همانندسازی می دانند، هرچه روابط خانوادگی و گروه های اجتماعی و از جمله معاشرت ها و پیوندهای فامیلی بیش تر شود، این فرایند بهتر شكل خواهد گرفت.
هارلوك یكی از عوامل مؤثر در پایداری اولیه رشد را روابط اجتماعی می داند و می گوید: روابط اجتماعی مساعد با دیگران، مخصوصاً با اعضای خانواده، كودك را تشویق می كند كه علاقه به ارتباط با دیگران و اجتناب از خود محوری را در خود رشد دهد و این نیز به سازگاری شخصی و اجتماعی مطلوب خواهد انجامید.۲۲ خویشاوندان و اقوام در پرتو ارتباطات خود با یكدیگر به خوبی و شایستگی می توانند با ایجاد فضای صمیمی و گرم بین خود و احترام متقابل به یكدیگر و از طریق همانندسازی، الگو و سرمشق مناسبی برای كودكان، نوجوانان، و جوانان خانواده گسترده خویش باشند; چرا كه بخش مهمی از آنچه شخص یاد می گیرد از طریق تقلید و الگوگیری از دیگران است; همان طور كه بندورا، نطریه پرداز یادگیری اجتماعی، بر این موضوع تأكید میورزد.
در واقع، افراد در روابط خود با یكدیگر با مشاهده اعمال و رفتار گروه اجتماعی فامیلی و تجزیه و تحلیل آن، نگرش ها و ارزش های خویش را سامان می دهند و به یادگیری رفتارها و الگوهای رفتاری می پردازند و چگونگی كنش اجتماعی، آداب و رسوم برخورد با دیگران، خوش رفتاری و خلق و خوی پسندیده را فرا می گیرند. از منظر دینی نیز ما بر این باوریم كه صله رحم و روابط خانوادگی و فامیلی سبب نیكوشدن خلق و خوی انسان می شود. امام صادق(علیه السلام)می فرماید: «صلهٔ الارحام تحسن الخلق»۲۳; معاشرت با ارحام موجب می شود خلق و خوی فرد نیكو شود.
نكته دیگری كه مورد توجه عمیق روان شناسان قرار گرفته، هماهنگی و همبستگی رشد اجتماعی با رشد دیگر ابعاد انسان است. به عبارت دیگر، رشد انسان به تغییراتی اطلاق می شود كه در تمام جنبه های شناختی، روانی، حركتی، عاطفی و اجتماعی صورت گیرد. این ابعاد كاملاً با همدیگر پیوستگی و همبستگی دارند و بین آن ها تعامل مداوم وجود دارد.۲۴ بعضی از اختلالات روانی نیز از عدم هماهنگی رشد بین جنبه های مختلف وجودی انسان ناشی می شود.
اختلال رشد اجتماعی انسان و كیفیت آن نیز موجب انحرافات شخصیتی و اخلاقی خواهد شد. متأسفانه با صنعتی شدن زندگی و كاهش روابط اجتماعی و خانوادگی و فامیلی در محیط های گرم و صمیمانه خویشاوندان، زمینه بهره جویی از این عنصر و عامل مهم در رشد اجتماعی انسان نیز كاهش یافته است. در این زمینه، هم پژوهشگران جوامع صنعتی و هم پژوهشگران داخلی تحقیقاتی را انجام داده اند. به عنوان نمونه، از مطالعات براون (Brown,J.F) چنین برمی آید كه ارتباط های خانوادگی با پیشرفت های جدید ضعیف می شود; چنان كه ارتباط خانوادگی در میان روستاییان قوی تر از ارتباط خانوادگی شهرنشینان است.۲۵ یكی از روانشناسان داخلی نیز درباره این واقعیت چنین می نویسد:
«در خانواده های سنتی ایرانی كه خانواده گسترده می باشد (كه هنوز هم در روستاها و شهرهای كوچك كشورمان وجود دارد) محدوده ارتباطی طفل وسیع تر و تنوع همانندسازی او بیش تر است. بنابراین، اگر نتواند با پدر و مادر ارتباط برقرار نماید غالباً با پدربزرگ و مادربزرگ و حتی دایی و عمو و عمه و خاله مرتبط می شود و بسیاری از نیازهای خود را برآورده می نماید. در شهرهای بزرگ مانند تهران به علل شرایط زندگی شهری، خانواده گسترده كمیاب تر است و كودكان نیز از روابط عاطفی متنوع محرومند.»۲۶
● صله رحم و حمایت اجتماعی
انسان موجودی اجتماعی است و برای نیل به اهداف خویش و كاهش موانع و مشكلات زندگی نمی تواند بدون همیاری و همكاری دیگران و بهره گرفتن از كمك های مادی و معنوی آن ها زندگی خود را نظم و نسق بخشد. حمایت های اجتماعی (Social Support) یكی از عواملی است كه نقش مهمی در این موضوع ایفا می كند. حمایت اجتماعی، حمایت یا كمكی است كه از طرف سایر انسان ها به فرد ارائه می شود و در یك تقسیم بندی كلی به سه بخش تقسیم می گردد:
۱) حمایت ملموس (Tongible Support) كه مستقیماً به صورت كمك های مادی به كمك افراد می شتابند.
۲) حمایت عاطفی (emotional Support) كه به فرد اطمینان می دهند وی شخص مورد علاقه، با ارزش و محترم است.
۳) حمایت و یاری رسانی با دادن حمایت اطلاعاتی و پیشنهاد اقدامات متنوع كه فرد را در حل مشكلات و چگونگی رویارویی با درد و رنج‌های زندگی یاری می دهند.۲۷
حامیان با انواع حمایت های اجتماعی خویش هم می توانند موجبات رشد و تحول و كمال دیگر افراد را فراهم نمایند و هم در كمك به فرد برای برخورد با شرایط گوناگون و رویدادهای تنیدگی زای زندگی نقش آفرینی كنند. اقوام و خویشاوندان فرد می توانند بهترین حامیان اجتماعی باشند. اگر صله رحم و دید و بازدیدهای فامیلی به طور صحیح و كامل انجام گیرد، با هر سه نوع حمایت اجتماعی مزبور می توان تمام اقوام و افراد خانواده بزرگ و گسترده خویش را زیر پوشش حمایتی قرار داد.
اگر هیچ یك از حمایت ملموس و حمایت اطلاعاتی صورت نگیرد، دست كم حمایت عاطفی انجام می گیرد; چون صرف معاشرت و دید و بازدیدها حامل چنین پیامی خواهد بود; پیام احساس ارزشمندی، احترام و علاقه مندی به یكدیگر. علاوه بر این، حمایت اجتماعی راهی است برای تسكین دردها و بیماری ها به خصوص بیماری های شدید و مزمن كه گاهی برای مدت زمان طولانی گریبان گیر فرد است. در پرتو صله رحم و با افزایش عزت نفس، ضمن ملاقات با شخص آسیب دیده و همدلی و هم احساسی با وی، مشكلات و درد و رنج های او كاهش یافته و روح امید در وی زنده و پایدار می شود.
پژوهشگران علوم تجربی با تحقیقات میدانی نیز دریافته اند بیمارانی كه مورد حمایت ملموس و عاطفی دوستان و خانواده گسترده خود قرار می گیرند، بهتر سازگاری حاصل می كنند تا بیمارانی كه این گونه نیستند. (ورتمن ۱۹۸۴; دانكل، شتر، ورتمن ۱۹۹۲; ورتمن، دانكل، شتر ۱۹۷۹)۲۸همچنین درتحقیقات دیگری پی برده اند كه برخورداری ازحمایت اجتماعی با كاهش میزان ابتلا به حمله قلبی، كاهش میزان بروز سل، مشكلات كم تر در دوران بارداری و كاهش نگرانی های روانی مرتبط است.(ویلیامز ور دونالر، ۱۹۸۱; بیلینگز، موس ۱۹۸۱)۲۹
از منظر دینی یكی از آثار و پیامدهای متعدد صله رحم، برخورداری از حمایت خویشان است كه می توان از باب نمونه به این سخن گهربار امیرالمؤمنین(علیه السلام) اشاره نمود كه می فرماید: «اكرم ذوی رحمك و وقّر حلیمهم وَاحْلُمْ عن سفیههم وتیسّر لمعسرهم فانهم نعم العدّهٔ فی الشدهٔ والرخاء»۳۰; به خویشاوندان خود اكرام كن، برد باران ایشان را تعظیم كن، در مقابل بی خردان آن ها بردباری نشان ده و بر گرفتاران آن ها آسان گیر; چون آن ها بهترین حامیان تو به هنگام سختی ها و مشكلات و خوشی ها و آسودگی ها خواهند بود. چتر حمایتی خویشاوندان می تواند چنان گسترده و فراگیر باشد كه تمام افراد یك خانواده گسترده و فامیل تحت پوشش آن به یك آرامش روانی برسند و از این طریق به سلامت روانی نایل شوند، همان طور كه شواهد نشان دهنده این واقعیت است كه افراد بهره مند از حمایت اجتماعی، سالم تر از افرادی هستند كه از حمایت اجتماعی محرومند.
حتی پژوهشگران در تحقیقات میدانی خویش دریافته اند هر چه تماس های اجتماعی و پیوندهای گروهی افراد بیش تر باشد عمر آن ها طولانی تر خواهد بود.۳۱ (بركمن و سایم، ۱۹۷۹; رابینز و متزنر ۱۹۸۲) این حمایت اجتماعی از طرف دوستان، فامیل، همسایگان، همكاران و آشنایان و به صورت های ملموس، حمایت اطلاعاتی و حمایت عاطفی اعمال می گردد. حمایت اجتماعی فرد را از نگرش مثبت تری بر زندگی و نیز احساس عزت نفس بالاتری برخوردار می كند و با توزیع یا به حداقل رساندن آسیب های ابتدایی، رویدادهای بالقوه فشارزا را بی خطرتر می كند.۳۲
و شاید این گونه بتوان به یكی دیگر از راز و رمزهای سخنان ائمه اطهار(علیهم السلام) و یكی از معانی و حكمت های دستورالعمل های دینی پی برد، آنجا كه امام صادق(علیه السلام) در تبیین و تأثیر آثار صله رحم، آن را مؤثرترین عامل در زیادت عمر معرفی می نمایند: قال الصادق(علیه السلام): ما نعلم شیئاً یزید فی العمر الاصلهٔ الرحم حتی انّ الرجل یكون اجله ثلاث سنین فیكون وصولاً للرحم فیزید اللّه فی عمره ثلاثین سنهٔ فیجعلها ثلاثاً و ثلاثین سنهٔ و یكون اجله ثلاثاً و ثلاثین سنهٔ فیكون قاطعاً للرحم فینقضه الله ثلاثین سنهٔ و یجعل اجله الی ثلاث سنین.۳۳
امام صادق(علیه السلام) می فرماید: من چیزی مؤثرتر از صله رحم برای زیادت عمر نمی شناسم، گاه كسی كه تنها سه سال به پایان عمرش باقی است، صله رحم می كند و خداوند به بركت آن، سی سال به عمر او می افزاید و عمر او را تا سی و سه سال دراز می گرداند و گاه كسی سی و سه سال به پایان عمر او باقی است، اما قطع رحم می كند و خداوند سی سال از عمر او تقلیل داده و سه سال بعد از آن اجل او فرا می رسد.
گرچه ما با این بیان نمی خواهیم علل و عوامل ماورای طبیعی و تأثیر آن ها را منكر و یا به امور مادی كاهش دهیم و تأثیر صله رحم در زیادت عمر را با تأثیر و تأثرات مادی تبیین نماییم، ولی صرف نظر از تأثیر و نقش اعجازگونه صله رحم در طول عمر كه هم به آن باور داریم و هم در جای دیگری باید از آن گفتوگو شود، در عین حال می توان مكانیسم تأثیر آن را در محدوده خاص تأثیر و تأثرات مادی مورد بررسی قرار داد و آن گونه كه در بالا به آن اشاره شد، صرفاً بعضی از نقش های آن را با ابزارهای علمی و تجربی و تحقیقات و پژوهش های میدانی و یا حتی با مشاهده آشكار پی گیری كرد. بدیهی است تأثیرگذاری صله رحم در زیادت عمر در گرو رعایت و پای بندی تمام افراد یك شبكه خویشاوندی نسبت به یكدیگر می باشد.
● صله رحم و كاهش تنیدگی
تنیدگی یا استرس (Stress) مفهومی است كه از علم فیزیك به حوزه های زیست شناسی، پزشكی و روان پزشكی، روان شناسی وارد شده و در مورد ارگانیسم انسان به كار می رود. در علم فیزیك این واژه به مقدار نیرویی اشاره دارد كه بر یك شیء فیزیكی وارد می شود و برای اشاره به فشار مادی ـ تحمیل باری بر ارگانیسم كه از قدرت آن خارج است ـ به كار می رود و در روان شناسی و روان پزشكی برای اشاره به فشار روانی ـ مانند هنگامی كه فرد بر محرومیت از روابط معنادار با دیگران به نگرانی عاطفی دچار می شود ـ از این مفهوم استفاده می شود.
عوامل تنیدگی زا در زندگی فردی و اجتماعی انسان فراوان است و روان شناسان برای كاهش و به حداقل رساندن این عوامل راهكارهای گوناگونی ارائه می كنند. از جمله راه های كنارآمدن با تنیدگی های متعدد روزمره در زندگی انسان، حمایت اجتماعی است كه در بخش قبلی انواع آن مورد بحث قرار گرفت. با ایجاد فضای حمایتی، هم می توان در سطح پیشگیری اولیه، با از میان بردن شرایط آسیب زا یا تنیدگی زا، و هم در سطح پیشگیری ثانویه، با كاهش دوره درمان، تأثیرگذار بود.
اسلام برای مقابله با تنیدگی و افزایش سطح سازش یافتگی فرد، علاوه بر بهره جستن از روش های شناختی مانند ایمان به خدا، توكل به خدا و اعتقاد به مقدرات الهی و نیز روش های معنوی مانند دعا، توسل به ائمه(علیهم السلام)، كه با ایجاد و اصلاح اندیشه ها و افكار و یا ایجاد نوعی رابطه عاطفی و معنوی با خدا و اولیای الهی فرد را برای مقابله با مشكلات و تنیدگی ها آماده و ترغیب و تشویق می كند، از روش های رفتاری، اجتماعی و ارتباطی مانند تشویق به داشتن ارتباط با خانواده، فامیل و خویشاوندان نیز برای كاهش تنیدگی فرد بهره می گیرد; زیرا كسی كه از حمایت خانوادگی و اجتماعی برخوردار نباشد، خود را از نظر روانی بدون پشتوانه می بیند، ولی اگر در مواجهه با حوادث و مشكلات مختلف از تكیه گاه محكم خانوادگی برخوردار باشد، خود را قدرتمند می بیند و دچار تنیدگی و اضطراب نمی شود و احساس تنهایی نمی كند و كم تر دچار آسیب های مختلف ناشی از تنیدگی می گردد.

پی نوشت ها
۱ـ و یحلّ لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث (اعراف، ۱۵۷)
۲ـ ام. رابین دیماتئو، روانشناسی سلامت، ترجمه سیدمهدی موسوی اصل و همكاران، ص ۵۹۰
۳ـ رسول خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: به حاضر و غایب امتم و آنانی كه از اصلاب مردان و ارحام زنان تا روز قیامت به دنیا می آیند، سفارش می كنم صله رحم كنند، اگرچه به فاصله یك سال راه باشد; زیرا صله رحم جزء دین است. (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۲، باب ۳، روایت ۷۳)
۴ـ كسی از پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) پرسید: هدف از رسالت تو چیست؟ حضرت فرمود: هدف از رسالت من بندگی خدای یكتا، شكستن بت ها و پیوند میان ارحام است. (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۳۸، باب ۶۵، حدیث ۴۹)
۵ـ آیه ۲۱ سوره رعد... انما یتذكر اولوا الالباب الذین یوفون بعهد الله و لا ینقضون المیثاق و الذین یصلون ماامرالله به ان یوصل...
۶ـ در سه آیه
۷ و۸ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، باب ۱۷، حدیث ۱۰ / ج ۷۳، باب ۱۳۲، حدیث ۹
۹ـ مفردات راغب، ص ۹۱
۱۰ـ فیض كاشانی، محجهٔ البیضاء، ج۳، ص۴۳۴ به نقل ازشهیدثانی
۱۱ـ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۲، ذیل آیه ۱ سوره نساء
۱۲ـ علامه مجلسی، پیشین، ج ۷۱، ص ۱۰۹
۱۳ـ تفسیر نورالثقلین، ج ۲، ص ۳۹۴
۱۴ـ علامه مجلسی،پیشین، ج۷۱، ص ۱۰۹ به نقل از نهایهٔ ابن اثیر
۱۵ و ۱۶ـ نراقی، جامع السعادات، ج ۲، ص ۲۵۶
۱۷ـ كلینی، اصول كافی، ج ۲، مترجم باب صله رحم، ص ۱۵۸
۱۸ـ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۷۷، باب ۲، حدیث ۷
۱۹ـ كلینی، پیشین، ج ۴، ص ۴۵۹
۲۰ـ علی اكبر، مهر آرا، زمینه روان شناسی اجتماعی، ص ۳۳۶
۲۱ـ مجلسی، پیشین، ج ۷۸، باب ۲۳، حدیث ۱۵۹
۲۲ـ علی اكبر شعاری نژاد، روان شناسی رشد، ص ص ۵۱۹
۲۳ـ اصول كافی، ج ۲ مترجم، باب صله رحم، روایت ۶
۲۴ و۲۵ـ علی اكبر، شعاری نژاد، پیشین، ص ۵۲۵ / ص ۵۲۰
۲۶ـ سعید، شاملو، بهداشت روانی، ص ۱۴۴
۲۷-۲۸-۲۹ـ ام. رابین دیماتئو، پپیشین، ص ۵۹۰
۳۰ـ غررالحكم، ج ۲، حدیث ۲۴۵۸
۳۱ و۳۲ـ ام. رابین دیماتئو، پیشین، ص ۵۹۱
۳۳ـ كلینی، پیشین، ج ۳، باب صله الرحم، حدیث ۱۷
منبع:ماهنامه معرفت، شماره ۴۶

منبع : خبرگزاری فارس