تشیع ایرانی یا ایران شیعی

● نگاهی به كتاب تاریخ تشیع در ایران
هنگامی كه ایران زمین بر اثر رقابت های خانمان سوز مغان و موبدان زردشتی با شاهزادگان و سرداران نظامی ایرانی، رو به ضعف و سستی نهاده بود و فساد و تباهی دربار ساسانیان، تمدن باشكوه شرق را به ویرانه ای پر از هرج و مرج بدل كرده بود، سپاه تیزپا و با انگیزه اعراب توانست دودمان امپراتوری ساسانی را در هم پیچد و با ارمغان اندیشه ای جدید برای مردم ایران در فلات گسترده این سرزمین پراكنده شود.
از آنجا كه امرای حاكم بر مناطق مختلف خیلی زودتر از آنچه تصور می شد نشان دادند كه در رفتار و كردار با آن چه شعارها و ایدئولوژی نخستین گفته می شد بسیار فاصله دارند، مردم سرزمین ایران كه به شدت از سوی این امیران فاتح تحقیر می شدند به گروهی گرایش پیدا كردند كه همچنان بر شعارهای نخستین پافشاری می كرد و تئوری های بنیانگذار دین را در جامعه فریاد می زد. از آن سو محدودیت های بسیاری كه برای این گروه خاص در دل حاكمیت اعراب در سرزمین های حجاز و عراق پیش آمد باعث شد تا گروه های مختلف و قبایل بزرگ و كوچكی كه مورد آزار و سخت گیری امرای عرب قرار می گرفتند به دورترین نواحی امپراتوری اسلام كوچ كنند و در این میان بهترین منطقه سرزمین ایران بود كه هم از نظر جغرافیایی برای آنان بسیار مناسب می نمود و هم از نظر مردمان بومی كه در آن مناطق ساكن بودند به محلی امن برای نیروهای مخالف حكومت تبدیل شده بود.
قبایل بسیاری كه گرایش های علوی داشتند به سمت ایران كوچ كردند و در مناطق مختلف ساكن شدند. اخبار حمایت آنها از موالی كه همان مردمان سرزمین های فتح شده بودند به سرعت در میان ایرانیان پیچید و آنها با آغوشی باز به استقبال این گروه ها رفتند. اینچنین شد كه تفكر شیعی روز به روز در سرزمین ایران وسعت یافت و ایران اكنون در قرن پانزدهم هجری به عنوان تنها كشور شیعه در جهان اسلام همچنان و در دنیا، مطرح است. تفكری كه بدون شناخت دقیق آن تحلیل اوضاع تاریخی ایران در طول سده های گذشته بی معنا است. و اكنون می توان ادعا كرد كه تاریخ تفكر شیعه چنان در تار و پود اندیشه و تاریخ ایرانی ریشه دوانده است كه دیگر تفكیك و جدایی آنها از همدیگر امری محال می نماید. و همان گونه كه نمی توان شیعه را بدون ایران شناخت ایران را نیز نمی توان بدون اندیشه شیعی ارزیابی كرد.
كتاب «تاریخ تشیع در ایران» نوشته رسول جعفریان از آن رو قابل تامل و بررسی است كه جعفریان یك حوزوی تاریخ خوانده است و سبك نوشته ها و كتاب های او سبك منحصر به فردی است. او كه به علت تاریخ خواندگی به شدت به اسناد و اقوال تاریخی پایبند است و تلاش فراوانی می كند كه بدون سند و مدرك معتبر سخنی ننویسد، اما از آنجا كه یك روحانی شیعه است هرجا كه احساس می كند مطالب عنوان شده با برخی از باورها و اعتقادات او همخوانی ندارد، تلاش می كند تا مسئله را تحلیل كند و از نگاه یك روحانی شیعه تحلیل خود را نیز در كنار موضوع ذكر كند.
این ویژگی مثبت كتاب های رسول جعفریان به شما این اطمینان را می دهد كه وقتی یك كتاب تاریخی را می خوانید از نظرات هر دو گروه مطلع می شوید؛ هم آنهایی كه تاریخ را براساس اسناد و مدارك تفسیر می كنند و هم آنهایی كه اصل ایمان و اعتقاد برایشان درجه اول اهمیت را دارد و در مرحله دوم اگر سندی با ایمان آنها همخوانی داشت آن را می پذیرند اگر نه آن را مردود می شمارند و حتی از ذكر خبر آن سند هم پرهیز می كنند! رسول جعفریان اما با آن كه در برخی از موارد اسناد تاریخی را به استناد عدم همخوانی با باورها و اعتقاداتش مردود می شمارد، اما لااقل از ذكر آنها خودداری نمی كند و اخباری درباره آن به خواننده می دهد حتی اگر بخواهد آن سند را در تحلیل و تفسیری متمم، مردود بشمارد.
به هر حال كتاب های او در میان كتاب های تاریخی كه توسط حوزویان نوشته شده است از ادبیات علمی و تاریخی بیشتری برخوردار است و در میان كتاب های دانشگاهیانی كه مطالب تاریخی را بدون توجه به منابع حدیث و روایت و تنها با تكیه بر اسناد و اقوال مطرح می كنند از اعتبار بیشتری برخوردار است.
اعتباری كه به شما اطمینان می دهد لااقل از نظر هر دو گروه در رابطه با حوادث تاریخی و تحلیل های مربوط به آن مطلع شده اید. كتاب تاریخ تشیع در ایران كه برای نخستین بار در سه جلد از سوی انتشارات انصاریان واقع در شهرستان قم در سال ۱۳۷۵ به چاپ رسید، اكنون در سال ۱۳۸۴ به چاپ چهارم رسیده است و به یكی از معتبرترین كتاب های مطالعاتی برای طلاب و دانشجویان رشته تاریخ مبدل شده است. این كتاب سه جلدی در یك هزار و دویست و سی و چهار صفحه به چاپ رسیده است و در برگیرنده تاریخ تشیع در ایران از ابتدای ورود تا قرن دهم هجری است. مولف در مقدمه كتاب می نویسد:
پیش از ورود به بحث اصلی ضروری است چند نكته را به اختصار یادآور شوم. نكته نخست آن كه مهمترین مطلب در سیر تطور مذهب شیعه در ایران این است كه تشیع ایران در چهار مرحله متاثر از تشیع عراق بوده است. نوبت اول مهاجرت طایفه اشعری ها از عراق به قم است كه به نوبه خود هسته اصلی تشیع در ایران بوده است.
نوبت دوم تاثیر مكتب دو شیخ بزرگ شیعه مفید و طوسی در بغداد و نجف بر تشیع ری و جبال ایران است كه طی قرن پنجم و ششم رخ داده است. نوبت سوم تاثیر مكتب حله و حلب و به طور مشخص علامه حلی بر تشیع ایران در دوره ایلخانان مغول است. نوبت چهارم تاثیر تشیع شامات با تاكید بر جبل عامل و عراق بر ایران در دوره صفوی است. بنابراین تشیع از بنیاد عربی است و ایران تنها و تنها در محدوده تاثیرپذیری از آن به این مذهب روی آورده است. این مطلب را به این دلیل در آغاز پیشگفتار آوردم كه از نظر نویسنده دانستن آن فوق العاده حائزاهمیت بوده و دفع كننده بسیاری از توهمات است.
نكته دوم آنكه محدودیت های حاكم بر زندگی شیعیان سبب شده تا از آغاز نسبت به تاریخ شیعه حساسیت ویژه ای به وجود آید. مقدمه رجال نجاشی نشان می دهد كه این محدودیت كسانی را برانگیخته تا شیعه را به فقد هویت قابل توجه تاریخ متهم كنند....در زمینه تاریخ تشیع در ایران تصور برخی چنان بوده كه این مذهب از آغاز دوره صفوی در ایران رواج یافته است. به عنوان مثال در فصل پایانی این كتاب خواهیم دید كه نادرشاه شاه اسماعیل را مروج تشیع دانسته و بر این باور بود كه این مرام نه در ایران كه در سایر نقاط نیز پیشینه ای به این صورت نداشته است! دشمنی های بعدی با صفویه نیز به هر انگیزه و بیشتر از طرف روشنفكران سبب شد تا از این زاویه مطالبی مطرح شود. عجیب آن كه برخی از ناآگاهان برآنند كه تشیع از پیش از دوره صفوی و اصولاً از ابتدای فتح ایران به ایران وارد شده و همیشه وضع به همین صورتی بوده كه در دوران اخیر شاهد آن بوده ایم.
نوشته حاضر پاسخی است به این پرسش ها و این كه اساساً مذهب تشیع از چه دورانی پا به ایران نهاده است... نكته سوم تذكری است در باب مفهوم ایران صرف نظر از ریشه لغوی ایران كه به تفصیل درباره آن سخن گفته شده.... پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی- قدس سره- آموزه ایرانی گری به كناری نهاده شد و اسلام به عنوان هویت اصیل همه ملل اسلامی مبنای اندیشه حاكم بر انقلاب اسلامی قرار گرفت. اكنون كه نزدیك به دو دهه از پیروزی انقلاب اسلامی می گذرد بیم آن می رود كه به دلایل عوام پسند بار دیگر زمینه رشد افكار ایران گرایانه پدید آید. پیشاپیش اظهار می كنیم كه انتخاب عنوان تاریخ تشیع در ایران به هیچ عنوان در این سمت و سو نیست، بلكه صرفاً برای محدودكردن بحث به منطقه ای خاص به ویژه در حوزه فارسی زبانان است كه مورد مطالعه ما قرار گرفته است.
از سبك و سیاق همین مقدمه كوتاه می توان فهمید كه نویسنده محترم در چه فضای فكری قرار دارد. او هم می داند كه ناگزیر است تا نام تاریخ تشیع را با ایران گره بزند و هم بیم آن دارد كه به قول خود در سمت و سوی ایران گرایان قرار گیرد.
از اینجاست كه می توان پی برد، كتاب تاریخ تشیع در ایران نوشته رسول جعفریان را باید خواند تا از نظرات یك تاریخ خوانده حوزه علمیه در رابطه با این مقوله پیچیده و حساس آگاهی یافت و البته عیار نقد را نیز از دست نداد.
او كتاب خود را به ۱۰ فصل تقسیم بندی كرده است و در هر فصل تقریباً به حوادث مربوط به همان قرن می پردازد، از قرن اول و دوم تا قرن دهم هجری. نكته قابل تامل دیگر در بحث كتاب مذكور اشاره بسیار گذرا و مختصر او به بحث غلاه شیعه یا همان شیعیان غالی است كه در فصلی از تاریخ تشیع، متاسفانه تاثیرات منفی بسیاری بر اندیشه شیعه گذاشتند و علمای بسیاری تلاش كردند تا تفكرات آنها را از اندیشه ناب شیعه پاك كنند. مولف كتاب در شأن و جایگاهی كه شایسته این حادثه تاریخی مهم در تفكر شیعی و تاریخ ایران بوده است به مسئله نپرداخته و در حد اشاره از آن رد شده است، در حالی كه تحلیل اندیشه شیعه در دوره معاصر بدون توجه به تاثیر اندیشه غلاه بر آن، تحلیلی ناقص و غیرعلمی خواهد بود.
مسئله غلاه شیعه در دوران معاصر به قدری حائز اهمیت است كه برخی از محققان و مولفان معتقدند مهم ترین مسئله شیعه در جهان امروز بررسی ریشه های غالی گری در آن است، از جمله مرحوم آیت الله صالحی نجف آبادی كه در آخرین كتاب منتشر شده خود به بحث غالی گری در اندیشه شیعه می پردازد معتقد است كه برای احیای دوباره شیعه ناب باید با دقت و وسواس اندیشه های غالی و افراطی را از آن زدود. نكته ای كه در مقطعی از تاریخ بسیاری از باورهای شیعی را به خود معطوف كرد و امامان بزرگواری همچون امام جعفرصادق علیه السلام تلاش بسیاری كردند كه این آفت خطرناك را از جان اندیشه شیعه دور كنند. غالیان گروه هایی بودند كه در راه باور به اعتقادات به شدت راه افراط را پیمودند.
به هر حال كتاب تاریخ تشیع در ایران كتابی است كه هر پژوهنده تاریخ و فرهنگ ایران و هر جست وجوگری در متون اسلامی و شیعه از مطالعه آن سودمند خواهد شد البته عیار نقد را در زمان خواندن كتاب از دست ندهد و كتاب های تكمیل كننده دیگر را نیز مطالعه نماید.

رسول جعفریان
سه جلد
انتشارات انصاریان
چاپ چهارم
۱۳۸۴
مژگان ایلانلو

منبع : روزنامه شرق