از چاه به چاله

فاویسم یا فابیسم (favism یا fabism) كم خونی ناشی از همولیز یا تخریب اریتروسیت های سالم (گلبول های قرمز خون) است. بیمار كه معمولاً مرد است احساس خستگی، تهوع، سرگیجه، سردرد، دل درد، تب و ضعف می كند و ادرارش به رنگ نارنجی تیره درمی آید كه نشانه خونریزی است. این كم خونی معمولاً موقتی است اما اگر بیش از حد شدید باشد می تواند قربانی را به حالت كما برده و كشنده باشد. این كم خونی ناشی از نقص آنزیمی به نام گلوكز-۶ فسفات دهیدروژناز است كه در تمام سلول های بدن وجود دارد. این آنزیم از سلول در برابر اكسیدان ها كه پیوندهای میان اتم های یك مولكول را اكسیده می كنند یا می شكنند، محافظت می كند. اكسیداسیون موجب پاره شدن غشای سلول و بیرون ریختن محتویات آن می شود. بیشتر سلول ها آنزیم فوق را خودشان می سازند اما گلبول های قرمز خون سلول هایی با عمر كوتاه و صرفاً مختص حمل اكسیژن هوا از ریه ها به سایر قسمت های بدن و انتقال دی اكسیدكربن به ریه ها هستند. اكسیژن هوا به مولكول های هموگلوبین درون گلبول های قرمز متصل می شود و اكسیدان ها این مولكول ها را تخریب می كنند.
اكسیدان هایی كه این خسارت را به بار می آورند آزادانه در جریان خون می چرخند. آنها اگر به گلبول های قرمز برسند منهدمشان می كنند و كم خونی ایجاد می شود. به همین دلیل شخص كم خون احساس ضعف و بیماری می كند. فعالیت طبیعی آنزیم گلوكز-۶ فسفات دهیدروژناز خنثی كردن اكسیدان ها پیش از تماس با گلبول های قرمز است. ژن Gd كه این آنزیم را رمزگذاری می كند در تلومر یا بخش انتهای بازوی بلند كروموزوم X قرار دارد. در میان كل جمعیت جهان نزدیك به سیصد آلل یا نسخه مختلف از این ژن وجود دارد. از آنجا كه مردان فقط یك كروموزوم X به ارث می برند، كافی است برای آنكه دچار مشكل شوند ژنی داشته باشند كه شكلی غیرعادی از آنزیم گلوكز-۶ فسفات دهیدروژناز را رمزگذاری می كند. این آلل معیوب در ناحیه مدیترانه GdMed و در شمال آفریقا- GdA نامیده می شود. فاویسم هنگامی بروز می كند كه شخصی این آلل را به ارث می برد و اتفاقاً باقلا می خورد یا گرده گل هایش را استنشاق می كند. موادی به نام ویسین و كووسین موجود در دانه های باقلا در لوله گوارش و ضمن فرآیندهای شیمیایی هضم به دی ویسین و ایزورامیل تبدیل می شوند. این فرآورده ها بدون حضور آنزیم عادی به اكسیدان هایی قوی در جریان خون تبدیل می شوند كه به غشای گلبول های قرمز حمله می كنند.
گمان می شود باقلا بومی شرق مدیترانه باشد. قدیمی ترین دانه های پیدا شده كه احتمالاً از بوته های وحشی جمع آوری شده بودند در یك حفاری باستان شناختی نزدیك شهر تراره در فلسطین یافته شده اند و به ۸۵۰۰ سال پیش تعلق دارند. در هزاره سوم پیش از میلاد كشت باقلا در خاورمیانه، شمال آفریقا و جنوب و مركز اروپا رواج یافت. مصرف باقلا می تواند در بعضی افرادی كه تبار مدیترانه ای یا آفریقایی دارند موجب فاویسم شود. وجود و شدت این اختلال بسته به تعداد دو نوع آللی است كه در بالا گفته شد.
مردان از آنجا كه فقط یك كروموزوم X دارند بیشتر در معرض ابتلا به فاویسم قرار دارند. به استناد جیم بیندون (Bindon J.) انسان شناس، یونانی ها مواردی از فاویسم را بیش از دو هزار سال پیش توصیف كرده اند. فاویسم از هر دوازده نفر در یك نفر كشنده است. اما جهش های ژنتیكی مرگبار معمولاً حذف می شوند و این بدان دلیل است كه افراد دارای این ویژگی (حالت كشنده) ممكن است اصلاً آن قدر زنده نمانند كه آن را منتقل كنند. به لحاظ نظری صفات باید برای جاندار امتیاز سازشی به همراه آورد یا دست كم آنكه زیانبار نباشد. از زمانی كه پزشكی بررسی این اختلال و تاریخ آن را بررسی كرده همواره از وجود فاویسم در شگفت بوده است.
پزشكان در جنگ كره (۱۹۵۳- ۱۹۵۱) هنگامی كه داروهای ضدمالاریا در بعضی سربازان موجب كم خونی شد، تازه كم كم سر از بیماری فاویسم درآوردند. مالاریا نوعی آلودگی انگلی خون است كه توسط پشه های آنوفل انتشار می یابد. هربار كه انگل های پلاسمودیوم در جریان خون آزاد می شوند و به گلبول های قرمز حمله می كنند، تب نوبه ای مالاریا از پی می آید. اكسیداسیون انگل ها را نیز نابود می كند. در كم خونی ناشی از فاویسم، گلبول های قرمز آسیب دیده نمی توانند انگل ها را در خود جای داده و تغذیه كنند. از سوی دیگر سطح اكسیدان ها در جریان خون فوق العاده بالا می رود و بیشتر انگل ها را از بین می برد. تولید انگل ها كاهش یافته و از شدت حمله مالاریا كاسته می شود.
فاویسم برای تندرستی افراد در بلندمدت زیانبار است اما نه به اندازه مالاریا. فاویسم به فرد كمك می كند تا از مالاریا جان سالم به در برد و آن قدر زنده بماند كه بتواند ژن هایش را منتقل كند. بدون مالاریا، صفت فاویسم هرگز در جمعیت باقی نمی ماند. تعجبی ندارد كه برداشت و مصرف باقلا با اوج فصل تولیدمثل پشه آنوفل همزمان است.

منبع : روزنامه شرق