ریشه هایم را صدا کن

● درباره رساله ای كوچك در باب فضیلت های بزرگ
امروزه بسیاری بر این نظرند كه جهان زی بشری، سیر نزولی اخلاق را طی می كند. از نظر اینان انقلاب صنعتی و پیامد آن، مدرنیته، تاثیر تعیین كننده ای بر این تغییر ماهیت سرشت بشری داشته است. در واقع اگر این دهكده كوچك جهانی! در تكنولوژی و صنعت، چنان سرعت سرسام آوری را طی می كند، اما اخلاق با گام های لرزان، تنها نظاره گر غبار حركت تكنولوژی مدرن است.
در این میان آن چیزی كه برای ما ایرانیان مایه تعجب و پرسش است، این نكته است كه چرا ما كه از یك سو هنوز به مدرنیته كامل دست نیافته ایم و از سوی دیگر در تمام شئون زندگی گذشته و امروزمان، سخن از اخلاق و فضایل مترتب بر آن است و كانون های اخلاقی و جلسات گوناگونی را به این منظور برپا می كنیم و بهترین و برترین كتاب های حكمت را از آن خود می دانیم، چنین شتابان از اخلاق تهی می شویم؟
چرا فضیلت های ما هویت و اعتبار خود را از دست می دهند؟ راز و رمز تغییر ارزش ها چیست؟ آیا ظرف زمان برای نظریه پردازی های گوناگون، در این باب پُر شده است، و اینك این پراكسیس و عمل گرایی است كه نقش محوری خود را به رخ می كشد؟ آندره كنت- اسپونویل، پاسخ این سئوال ما را با تعریفی كه از فضیلت ارائه می كند، به طرز خردمندانه ای می دهد: «فضیلت چیست؟ قدرتی است كه عمل می كند، یا می تواند عمل كند.» (ص ۸) در واقع، فضیلت عملی است كه ماهیت بشریت ما را صدا می كند. عملی كه در پرتو شناختی كه به ما می دهد، این توانایی را در ما ایجاد می كند كه نه تنها خوب بیندیشیم، بلكه جسارت و شهامت عمل كردن هم پیدا كنیم. در نتیجه فضیلت «تلاش برای خوب رفتار كردن است، كه این خوبی را خود این تلاش تعریف می كند.» (ص ۱۰)
كتاب «رساله ای كوچك در باب فضیلت های بزرگ» كه در سال ۱۹۹۶ جایزه آكادمی فرانسه را برده و به ۲۴ زبان زنده دنیا ترجمه شده، از ۱۸ فصل (۱- ادب ۲- وفاداری ۳- دوراندیشی ۴- میانه روی ۵- شجاعت ۶- عدالت ۷- بخشندگی ۸- دلسوزی ۹- بخشایش ۱۰- سپاسگزاری ۱۱- افتادگی ۱۲- سادگی ۱۳- بردباری ۱۴- پاكدامنی ۱۵- نرم دلی ۱۶- حسن نیت ۱۷- شوخ طبعی ۱۸- عشق) تشكیل شده است. این كتاب همان گونه كه نویسنده آن، آندره كنت اسپونویل، اشاره می كند، صرفاً به اخلاقی عملی پرداخته است.
۱۸ فضیلتی كه در آن مورد مداقه قرار گرفته است، فضیلت های اخلاقی ای هستند كه تمام فرهنگ های بشری، آنها را به عنوان برترین و والاترین ارزش های انسانی می پذیرند. اما اینكه تا چه اندازه به آنها عمل شده و تحقق عینی می یابند، بحث دیگری را می طلبد. زبان كتاب كاملاً سلیس و روان و خوشخوان است. نویسنده در هر فصل از مثال های متعدد و گفتار اندیشمندان شهیر و برجسته برای ارائه منظور خود سودجسته است. این كتاب ما را با سرچشمه های هویت انسانی مان آشنا كرده و راه های پایداری و ماندگاری آن را نشانمان می دهد. برای آشنایی بهتر شما مخاطبان خردمند، با هم نگاهی به «شجاعت»، كه به عنوان یكی از فضیلت ها مورد بررسی قرار گرفته است، می اندازیم. فضیلتی كه به گفته كنت اسپونویل، تمام فضیلت ها به آن پشت داده اند.
شجاعت: به راستی این شجاعت چیست كه همه آن را ستایش می كنند؟ به چه عملی می توان صفت شجاعانه را نسبت داد؟ آیا هر عملی با این صفت قابل توصیف است؟ وقتی كه فردی با جسارت بسیار زیاد مثلاً زنی را در خیابان ربوده و سپس در مكان خلوتی به او تجاوز می كند، رفتار شجاعانه ای انجام داده است؟ آیا كشتار بی رحمانه انسان ها را می توان عملی شجاعانه تلقی كرد؟ بر فرض قبول آن به عنوان رفتاری شجاعانه، آیا این شجاعت را می توان یك نوع فضیلت به حساب آورد؟
از منظر آندره كنت اسپونویل، شجاعت «با ویژگی روان شناختی كه در درجه اول دارد، با خدمت به دیگری یا به هدف عمومی و سخاوتمندانه، بدل به یك فضیلت می شود.» (ص ۶۶) از یاد نبریم كه شجاعت فضیلت مدار، توأم با مسئولیت انسانی است. بدون این مسئولیت، هر عملی در شرایطی خاص می تواند شجاعانه باشد، اما هرگز فضیلت مدار نیست. شجاعت در این معنا «یك دانش نیست، بلكه یك تصمیم است، یك عقیده نیست بلكه یك عمل است.» (ص ۷۱) وقتی كه كانت می گوید: شجاع باش در به كار گرفتن فهم خویش، دقیقاً به همین نكته اشاره می كند. چرا كه برای اندیشیدن، شجاعت لازم است. البته این شجاعت محدود و محصور به زمان آینده یا غلبه بر ترس نیست، بلكه «سروكارش با زمان حال هم است.
همیشه به اراده بیشتر مربوط است تا به امید... امید فضیلتی است برای مؤمنان، حال آن كه شجاعت فضیلتی است برای هر انسان. برای شجاع بودن چه چیز لازم است؟ خواستن آن كفایت می كند، به عبارت دیگر بودن آن. ولی آرزوی داشتن آن كفایت نمی كند، فقط بزدل ها به این قانع اند.» (ص ۷۷) ناگفته پیداست كه این گفته به معنای گریز از دوراندیشی نیست. اگر غیر از این باشد، نام آن شجاعت فضیلت مدار نیست، حماقت است.

علیرضا جاوید
آندره كنت- اسپونویل
ترجمه مرتضی كلانتریان
نشر آگه
زمستان ۱۳۸۴

منبع : روزنامه شرق