دیده خلق از نسیمت روشن است

● شاعر مردم
حدود ۷۳ سال از درگذشت سید اشرف الدین حسینی (گیلانی) _ كه او را محبوب ترین و معروف ترین شاعر ملی عهد انقلاب (مشروطه) خوانده اند، -۱ می گذرد. شاعری كه به تعبیر برخی صاحب نظران، به دلیل اقبال شدید مردمی به اشعار انقلابی اش، اجر او در آزادی ایران، كمتر از اجر ستارخان، پهلوان بزرگ نبود.۲ با این حال، این هنرمند بزرگ، سبك آفرین و جریان ساز دوره ما، در فقر و مسكنت تام و تمام زیست، واپسین سال های زندگی خود را به طرز مشكوكی در تیمارستان گذراند، در همانجا درگذشت و گمنام به خاك سپرده شد و تاسف بارتر آن كه بعدها نیز نقش مهم این طنزنویس و شاعر معاصر در طنز و شعر امروز، آن گونه كه شایسته او است مورد توجه و بازنگری قرار نگرفت.
كافی است به یك بررسی آماری استناد كنیم كه دكتر شفیعی كدكنی در كتاب ادوار شعر فارسی بدان اشاره كرده اند.۳ این آمار، مربوط به یك نظرسنجی میان دانشجویان رشته های مختلف درخصوص شاعران معاصر است و به حوالی سال ۵۷ مربوط می شود، یعنی زمانی كه ادبیات، تحت تاثیر رخدادهای سیاسی و اجتماعی قرار دارد و سیاست زده است. از میان جامعه آماری ۱۲۰ نفره نظرسنجی فوق، تنها ۱۲ نفر به نسیم شمال (كه اتفاقاً نگاه سیاسی، اجتماعی و مردمی او در موضوع، قالب و واژگان، متناسب با فضای آن روزهای ادبیات است)، اظهار علاقه و آشنایی كرده اند و كسانی چون نادرپور با ۴۲ رای و توللی با ۵۲ رای و مشیری با ۵۱ رای و گلسرخی با ۲۰ رای، بالاتر از او قرار داشته اند.
پس از گذشت قریب ۳۰ سال از انجام این نظرخواهی، شك نیست كه اگر مجدداً چنین بررسی ای در جامعه دانشجویی انجام گیرد، هر تغییری هم در تركیب نام شاعران و اقبال نسبت به آنها صورت گرفته باشد، بعید به نظر می رسد كه در شناخت نسل جوان نسبت به سید اشرف الدین گیلانی دگرگونی حاصل شده باشد، چرا كه در این مدت جز یكی، دو نمونه تلاش مشخص، بارز و روشنی از سوی محققان و پژوهشگران در جهت بازشناسی چهره این هنرمند بزرگ صورت نگرفته است.
شك نیست كه سنگینی سایه نیما و حداكثر چهار شاعر دیگر بر فضای شعر معاصر، باعث شده كه پژوهش و بررسی آثار شاعران پیش از آنها به خصوص دوره های مشروطه و دوره پهلوی اول، تحت الشعاع رویكرد به جریانات شعری معاصر و شعر نو قرار گیرد. دلایل سیاسی و ملاحظات زمان و شرایط روز نیز مزید بر علت شده و نام شاعران اثرگذاری چون بهار، عارف، عشقی، ایرج، لاهوتی، نسیم شمال، فرخی یزدی و پروین اعتصامی به فراموشی سپرده شده است. تو گویی در تحقیق شعر معاصر، این دوره(مشروطه پهلوی اول) حلقه مفقوده ای است كه میان شعر دوره بازگشت و شعر نیمایی وجود دارد!
در هر حال، به نظر می رسد در زمینه سید اشرف الدین گیلانی كه موضوع مقاله حاضر است، بررسی سیر تحول شعر معاصر، به خصوص شعر طنز امروز، بدون بازشناسی نقش عمیق و تعیین كننده این شاعر مردمی در این روند، ممكن نیست. چرا كه او مولفه هایی را وارد شعر طنز معاصر كرده است كه اثر آن، همچنان پابرجاست.
چاپ كتاب شاعر مردم (یادنامه سید اشرف الدین حسینی) بی شك می تواند اتفاقی فرخنده در ارج نهادن به یكی از شاخص ترین چهره های مردمی ادبیات معاصر و زمینه ساز آشنایی بیش از پیش مخاطبان ادب دوست با زندگی و آثار او به شمار آید و به درك واقعی تر مخاطب از ادبیات و طنز فارسی معاصر منجر شود.
كتاب، فراهم آمده از مجموعه مقالات همایش بزرگداشت سیداشرف الدین حسینی است (همایشی كه از سوی كتاب ماه ادبیات و فلسفه در اسفند ماه سال ۱۳۸۲ به مناسبت هفتادمین سال درگذشت این شاعر بزرگ در تهران برگزار شده است) و در شش فصل سامان یافته است.
فصل اول، به زندگانی سیداشرف اختصاص دارد و مقاله ارزنده زنده یاد غلامحسین یوسفی در زمینه زندگی و شعر نسیم شمال از كتاب «چشمه روشن» آغازگر آن است.
نویسندگان در این بخش، ضمن بررسی زندگی نسیم شمال و بازشناسی ناگفته های زندگانی و تولد و مرگ این مرد بزرگ، زندگی حرفه ای سیداشرف را به عنوان یكی از مهم ترین چهره های روزنامه نگاری دوره معاصر در خلال بررسی دوره های روزنامه نسیم شمال از آغاز تا پایان، مورد بحث قرار داده اند و نقاط ضعف و قوت آن را به صورت گذرا، مطرح كرده اند كه بی شك می تواند برای خواننده و محقق امروزی نیز راهگشا باشد و مبنایی باشد برای بازنگری بر محدودیت ها و آفات كار روزنامه نگاری معاصر، پیش روی علاقه مندان.
فصل دوم كتاب، به ویژگی های شعر سید اشرف الدین اختصاص دارد. خواننده در این بخش، ضمن آشنایی با مبانی اولیه و كلی مكتب ادبی مشروطه، در جریان بررسی این مبانی در شعر سید اشرف الدین قرار می گیرد و در حوزه های محتوا و درونمایه، شكل و قالب، زبان شعر و هنر شاعری، با مضامین، ویژگی های صوری و محتوایی شعر سید اشرف الدین به تفصیل آشنا می شود. عوامل استقبال مردمی و پسند عمومی سیداشرف، طنز و ساختار آن در دیوان نسیم شمال، چاشنی اطعمه در شعر سید اشرف الدین و فرهنگ و امثال عامه در شعر سیداشرف حوزه های تخصصی تری است كه در كنار مقالات مربوط به بررسی كلی اشعار نسیم شمال، بدان پرداخته شده است.
شك نیست كه طنز یكی از مهم ترین ویژگی های مضمونی، سبكی و زبانی اشعار سیداشرف است كه اگر چه حجم كمی از مقالات مجموعه حاضر را به خود اختصاص داده است ولی مقاله طنز و ساختار آن، بررسی جامعی است كه می تواند تصویری روشن و درست و كامل از موضوع مورد بحث را پیش روی خواننده بگشاید.
شاید در این میان، گنجاندن «چاشنی اطعمه در شعر اشرف الدین» به نظر عجیب و دور از ذهن بیاید، ولی نگرشی اجمالی به تاریخ ادبیات كشورمان و رویارویی با نمونه هایی مثل «دیوان بسجق اطعمه» گویای آن است كه سخن گفتن از خوراكی ها بازتاب آرزوها و آمال سركوب شده محرومین در دستیابی به ساده ترین حقوق انسانی (خوراك) است كه در دیوان سید اشرف به یكی از ظرافت های برجسته او تبدیل می شود. او كه در شماره جمعه ۲۷ ربیع الثانی ۱۳۲۹ در طلیعه نسیم شمال می نویسد: «این طلبه مسكین اشرف الدین ۹ سال است كه در طهرانم، هنوز بی منزل و بی مكانم... بسا می شود كه تا دمدمه های ظهر نان و پنیر و سبزی هم برای ناهار در حجره آن مظلوم موجود نمی شود.» یكی دیگر از ناگفته هایی كه در زمینه نقش سیداشرف در ادبیات معاصر وجود دارد مربوط به فعالیت های او در زمینه ادبیات كودكان است تا بدانجا كه او را بنیاد گذار ادبیات كودكان در ایران دانسته اند.
رویكرد به مسائل كودكان و به كارگیری زبان و اصطلاحات كودكانه علاوه بر آنكه در بسیاری از اشعار این شاعر بزرگ به چشم می خورد بخش هایی از فعالیت های ادبی او را هم شامل می شود. كتاب «گلزار ادبی» كه شامل سی و سه قطعه شعر با فرم مثنوی با زبانی دلنشین و طنزآمیز است و از فایل های لافونتن استخراج شده است نمودی از این تلاش اوست. فصل سوم كتاب در قالب سه مقاله به هر دو بخش از فعالیت های ادبی سید اشرف در زمینه ادبیات كودكان پرداخته است.
فصل چهارم به بررسی درونمایه سیاسی و اجتماعی شعر نسیم اختصاص دارد. ناسیونالیسم، اسلامگرایی و آزادیخواهی به عنوان مهمترین مضامین اشعار نسیم شمال، مقالات جداگانه ای را به خود اختصاص داده اند و یك مقاله نیز به بررسی درونمایه اجتماعی و انتقادی اشعار این شاعر معاصر اختصاص دارد. همچنین در این بخش چهار مقاله به نگاه سیداشرف به مسئله زن و حقوق و جایگاه او می پردازد كه از نظر تعداد بیشترین مقالات كتاب در ارتباط با یك موضوع را شامل می شود در حالی كه برای مثال طنز سیداشرف به عنوان یكی از اصلی ترین ویژگی های آثار این شاعر بزرگ یك مقاله از كتاب را به خود اختصاص داده است.
فصل پنجم شامل سه بررسی تطبیقی در زمینه مقایسه میان آثار این نویسنده معاصر بالافونتن، ملك الشعرای بهار و فرخی یزدی است و در نهایت كتاب با كتابشناسی سید اشرف الدین در فصل ششم به پایان می رسد.
بهره گیری كتاب از مقالات محققانی چون حجت الله اصیل، احمدابو محبوب، ولی الله درودیان، سید فرید قاسمی و .... از سویی و برخورداری آن از نظرگاه های جدید و نو و ناگفته كه در مقالات دیگر محققان در بخش ناگفته های زندگی و كار سید اشرف الدین ویژگی های سبكی و نگارشی آثار او و دیگر بخش های كتاب ارائه شده است از سوی دیگر این مجموعه را به كتابی خواندنی و منبعی قابل اتكا برای علاقه مندان به ادبیات و طنز معاصر تبدیل كرده است اگرچه به اقتضای چنین مجموعه هایی كه گرد آمده از مقالات یك سمینار است گاه مطالبی در مقالات مختلف تكرار شود یا حتی چند مقاله در تشابه با یكدیگر قرار گیرد و یا مقالات از جهت قدرت و قوت تحلیل و تحقیق از سطح یكسانی برخوردار نباشد و با افت و خیز همراه باشد. علی اصغر محمدخانی - گردآورنده كتاب -در مقدمه آورده است: «شاید سایه روشنی از سیمای ادبی و مطبوعاتی شاعر مردم عهد مشروطه از آیینه مقالات و تحقیقات فراهم آورندگان مجموعه حاضر منعكس گردد.» به عقیده راقم سطور نه تنها مجموعه مذكور انعكاس دهنده سایه روشن سیمای فوق الذكر است بلكه در بخش هایی چیزی بیش از «سایه روشن» است و امید می رود كه با پی گیری و تلاش علاقه مندان و تداوم این تلاش ها به وضوح چهره نیز بینجامد.

پی نوشت ها:
۱- یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، تهران ۱۳۵۰ ، ۲/۶۲
۲- سعید نفیسی، مجله سپید و سیاه، شهریور ،۱۳۳۴ به نقل از چشمه روشن، دكتر غلامحسین یوسفی، انتشارات علمی، ،۱۳۷۰ ص ۳۸۳
۳- شفیعی كدكنی، محمد رضا، ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، انتشارات توس، تهران، ،۱۳۵۹ ص ۱۲ ۱۳،.
یادنامه سید اشرف الدین حسینی
به اهتمام : علی اصغر محمد خانی
ناشر سخن-۱۳۸۴
تعداد: ۲۲۰۰
سعیده هادی

منبع : روزنامه شرق