فراز و فرودهای روحانیت معاصر

● روحانیت و قدرت
كتاب روحانیت و قدرت پژوهشی است، در باب جامعه شناسی نهادهای دینی ایران (مسجد، وقف، مرجعیت و روحانیت) و نیز چگونگی تعامل و ارتباط فی مابین عناصر تشكیل دهنده این نهادها، چه در دوران ستم شاهی پهلوی و چه پس از استقرار روحانیون و اسلام در سال ۵۷ در ایران.
باقی در ابتدا به بررسی تاریخ شرق و ارتباط مذهب و روحانیت اشاره می كند و روحانیت را همزاد تاریخ ایرانی می داند. وی در فصل اول به بررسی آرا و تفكرات سیدجمال الدین اسدآبادی می پردازد و او را یكی از حلقه های این سلسله تاریخی می داند و به معرفی و تاثیرات عمیقی كه وی بر تاریخ معاصر ما گذاشته اشاره می كند و سیدجمال را احیاگر و به نوعی بیدارگر دانسته و به بررسی شخصیت و فضای اجتماعی زمان او می پردازد.
او اوضاع اجتماعی، سیاسی ایران پس از انقلاب صنعتی و پیشروی كشورهای غربی به سمت شرقی به جهت دستیابی به منابع زمینی و انسانی این كشورها را اینگونه بیان می كند. «هندوستان بزرگترین مستعمره انگلیس و منبع قدرت و ثروت آن بود كه اگر آن را از انگلیس می گرفتند جز جزیره ای دورافتاده و صنعتی چیزی باقی نمی ماند. قدرت های اروپایی برای از میان بردن انگلیس كه جزیره ای در میان آب بود، باید هندوستان را از چنگ او خارج می ساختند و چون راه هندوستان از ایران می گذشت ایران در دایره كشمكش های بین المللی افتاد. »(ص ۲۹) لذا عدم هوشیاری رجال سیاسی در ایران فرصت های بی شماری را از جهت امتیاز گرفتن از غرب از كشورمان گرفت.
از آنجایی كه سیاست انگلیس ایجاب می كرد تا گاهی اوقات نظر همتایان اروپایی خود همچون روسیه و فرانسه را تامین كند، معاهده های ننگینی چون گلستان را به ایران تحمیل كردند. وی بعد از آن به شكل گیری نهضت های مختلف از جمله اخباری گری، بابیگری و... در ایران اشاره می كند و به شرح مناسبات روحانیت با حكومت و موقعیت اجتماعی این طبقه و تغییرات آن پرداخته است. در ادامه وی به دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری درباره سیدجمال الدین اشاره می كند كه از نظر او یكی از عیوب سیدجمال امید داشتن به اصلاح دربار و شاهان قاجاری بود. البته سیدجمال در اواخر عمر خویش به نقش روحانیون به عنوان افراد بانفوذ در میان اقشار مردم پی برده و با نوشتن نامه هایی روشنگرانه به آگاه كردن روحانیت از اوضاع سیاسی و اجتماعی پرداخت.
باقی در ادامه به نهضت تنباكو به عنوان الگوی مناسب از هوش و ذكاوت روحانیت در شناسایی استعمار به رهبری میرزای شیرازی اشاره می كند و معتقد است امتیاز سیدجمال نسبت به علمای شیعه و سنی معاصرش، نواندیشی و زمان آگاهی او نسبت به مسائل پیرامونش بوده است. باقی فصل دوم كتاب خود را به« پندهای مشروطه و جدال در روحانیت» برای امروز اختصاص داده است و می پرسد: به راستی زیست فكری، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه و به ویژه در مساجد چگونه باید باشد؟
آیا مسجد تنها جای سوگواری و عبادت است یا باید مانند دوره پیامبر(ص) و ائمه(ع) جایگاه عبادت و دعوت مردم به تبادل افكار و آرا و اندیشه ها باشد و به بررسی این موضوع می پردازد. وی در ادامه به اروپای قرون وسطی و سلطه كلیسا بر آن نیز اشاره داشته و دلیل افول كلیسا و روحانیون مسیحی را در عدم موفقیت مسیحیان در جنگ های صلیبی و وعده های آسمانی خلاف واقع آنها می داند. «چون در اروپای قرون وسطی مردم باورهای دینی خویش و معیارهای اخلاق را از روحانیت گرفته بودند و میان این سه پدیده «روحانیت، مذهب و اخلاق» هم آغوشی وجود داشت، با بی اعتبار شدن نهضت، مذهب نیز زیر سئوال رفت و نیروهای مذهبی كه می خواستند همچنان مذهبی بمانند راه خویش را از مذهب حاكم جدا كردند و داعیه اصلاح مذهب را در پیش گرفتند كه به نهضت پروتستانیسم مشهور شد.» (ص ۱۵۳) با پا گرفتن این نهضت علم در اروپای پس از قرون وسطی مجال رشد و ترقی یافت و تحولات صنعتی چهره اروپا را دگرگون ساخت و دین به یك مقوله فردی خارج از حوزه حكومت و سیاست تبدیل شد كه هم اكنون آثار و نتایج اسفناك آن را در غرب مشاهده می كنیم.
«روحانیت پس از انقلاب» عنوان فصل سوم كتاب باقی است. وی در این فصل به بررسی تحولاتی می پردازد كه روحانیون قبل و بعد از انقلاب با آن مواجه بودند. یكی از موضوعات قابل تامل مسئله حرمت شكنی ها در این عرصه بوده كه باقی سعی دارد به زعم خود بدان بپردازد. در خاتمه عمادالدین باقی كتاب خود را با بررسی «مرجعیت و دموكراسی» و «دادگاه ویژه روحانیت» به پایان می رساند.

عمادالدین باقی
نوبت چاپ: دوم
بهار ۱۳۸۴
تیراژ: ۲۲۰۰ نسخه
نشر: سرایی
ایمان اثنی عشری

منبع : روزنامه شرق