تازه های مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی

كتاب «تاریخ نافع» عنوان جدید كتاب مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی است كه نوشته «محمد سیدبلجوانی» است و به كوشش «احرار مختار» در تیراژ یك هزار نسخه انتشار یافته است. نویسنده كه زبان های عربی و ازبكی را بسیار خوب می دانسته است در كتابش روزهای پرآشوب بخارا، گریختن امیر عالم خان از قصر تابستانی را بسیار مفصل تصویر كرده است.
كاستی كتاب، زبان نه چندان شیوای نویسنده است كه ناشر آن را اندك تغییری داده است. نویسنده كتابش را در مدت چهار سال در ولایت های گوناگون نوشته و سپس مطالبی به آن افزوده است. صرفنظر از كاستی های كتاب «تاریخ نافع»، برای آموختن تاریخ امارت بخارا و نظام اداری آن بسیار سودمند است. این اثر به ویژه برای آموختن تاریخ انقلاب بخارا، وضعیت این شهر مركزی در سال های نخست غلبه حاكمیت شوروی، اولین گام های این دولت، مبارزه با دشمنان داخلی یك كتاب نادر تاریخی است.
به این سبب نادر است كه نویسنده كتاب خود شاهد رویدادها بوده و یا خود آنها را از زبان شاهدان به قلم آورده است. در تاریخ نافع نام اشخاص بسیاری ذكر شده است. اطلاعات مربوط به عملیات انقلابیون بخارا برای آموختن سرنوشت مبارزان تاجیك در سال های انقلاب و جنگ داخلی بسیار مهم است.
از دیگر كتاب های جدید منتشره از سوی مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی «روزنامه سفر از تبریز تا ماكو» نوشته علی بن محمد مهندس مخصوص ناصرالدین شاه و به كوشش «هیرمند حساس صدیقی» است كه در ۵۰۰ جلد انتشار یافته است. این اثر حاوی سفرنامه مهندس مخصوص شاه از تبریز تا رسیدن به خوی و سپس حركت به سمت ماكو تا رسیدن به ماكو بوده است. با توجه به مطالب ذكر شده در سفرنامه به نظر نمی رسد كه این سفر محدود به تبریز بوده باشد، بلكه به احتمال قریب به یقین بخش هایی دیگر نیز داشته است.
بی گمان اثر حاضر به دستور ناصرالدین شاه نگاشته شده و نویسنده از سوی شاه ماموریت محرمانه داشته كه به این مناطق سفر كرده و شرح سفرش را به عنوان گزارش و حقایق را آن طور كه خواست ملوكانه بوده، بلاواسطه و بلاحجاب تقدیم شاه نماید. به عبارت دیگر تاكید دارد كه به رسالت خود كاملاً پایبند است. در هیچ یك از كتب رجال عهد قاجار نامی از وی برده نشده است.
به نظر می رسد نویسنده توانسته است گزارشی نزدیك به صحت از آذربایجان آن روز كه پس از تهران مهم ترین بخش كشور بوده، تهیه كند گزارشی شامل وضع بد راه ها، استبداد حاكم، امور كشاورزی، اوضاع سرحدی و حقوق و مواجب سربازان كه هریك گویای اوضاع مختلف آن روزگارند. شیوه طرح مسئله و ارائه راه حل در این سفرنامه نیز جالب به نظر می آید، برای نمونه او نخست از فواید ابریشم و درآمد حاصل از آن سخن می گوید، سپس استعداد طبیعی منطقه را ذكر كرده و بعد برای رفع آن پیشنهاد می نماید. همچنین با توجه به معمار بودن خود، به گونه ای كاملاً تخصصی نظر می دهد.
در دیگر بخش های این سفرنامه كه اوضاع نظامی و سرحدی ایران و روسیه بررسی شده، دیده می شود كه استحكامات و تجهیزات سربازان ایرانی به هیچ روی با روس ها قابل مقایسه نیست، همه تفنگ ها شكسته و خراب است و شلیك نمی كند، سربازها پابرهنه اند و ماه ها است كه مواجب نگرفته اند. صاحب منصبان حقوق آنها را به جیب زده و بی دلیل ایشان را به مرخصی های طولانی می فرستند. در این میان، نظام غلط مالیات گیری نیز مزید بر علت شده و ضربه های بزرگی به اقتصاد كشور می زند.

محمود فاضلی

منبع : روزنامه شرق