مروری بر اولین روزنامه سایبر ایرانی

●جام جم آن لاین خواب ندارد
روزنامه جام جم گرچه تا مدت ها سایتی در اینترنت نداشت، اما از همان بدو تولد در اردیبهشت ،۱۳۷۹ ستون سایت های اینترنتی را در یكی از صفحات لایی خود راه اندازی كرد. آن روزها هنوز اینترنت چندان در ایران جا باز نكرده بود. نه خبری از كارت های رنگ ووارنگ اینترنتی بود و نه هزینه های اتصال به این شبكه جهانی قابل پرداخت برای همه. یك سال بعد اما كم كم شركت های ارائه دهنده خدمات اتصال به اینترنت پا به عرصه گذاشتند و این صنعت نوپا به تدریج پا گرفت. در بهار ،۸۰ میانگین قیمت یك كارت اینترنتی ده ساعته حول وحوش ۶ هزار تومان بود. مرداد ماه این سال، روزنامه حالا یك سال و چند ماهه جام جم اولین حضور خود در فضای سایبر را تجربه كرد. همانند نسخه اینترنتی بسیاری از دیگر روزنامه های آن دوران، جام جم حاضر در اینترنت هم چیزی ورای جام جم چاپی نداشت. اینترنت تنها می توانست مخاطبان گسترده تری برای مطالبی فراهم كند كه همچون نسخه ای كه روانه دكه ها می شد، روزی یك بار به روز می شد و بالطبع در تعطیلات كه روزنامه چاپ نمی شد، نسخه اینترنتی هم تغییری نمی كرد. اواخر سال ،۸۰ قضیه تبدیل جام جم اینترنتی به یك روزنامه واقعاً سایبر، با جدیت بیشتری دنبال شد. این هنگام، زمانی بود كه دكتر یونس شكرخواه، استاد روزنامه نگاری به گروه كوچك كسانی كه تا آن موقع متولی نگهداری و به روز رسانی سایت اینترنتی جام جم بودند، پیوست.
تلاش این گروه با سرپرستی و هدایت دكتر شكر خواه، سرانجام منجر به تولد اولین روزنامه سایبر ایرانی شد كه به عبارتی باید گفت از ۱۹ مهر ۱۳۸۱ حضور خود را در فضای مجازی اعلام كرد. با این حساب جام جم آن لاین (www.jamejamonline.ir) چهار سال تمام فعالیت بی وقفه را پشت سر خواهد گذاشت. چهار سالی كه هر سالِ آن در مقیاس سایبر، شاید با یك قرن برابری كند.
«كوروش نور» مدیر فنی جام جم آن لاین است، كسی كه از همان روز اول بالا سر سایت بوده و هنوز هم با جدیت و عشقی مثال زدنی با جام جم آن لاین زندگی می كند. بلند بالا است و كشیده، در میانه های دهه سی سالگی با تارهای سفیدی كه در لابه لای سیاهی موهایش پراكنده شده، و لبخندی همیشه حاضر بر لب و شوقی در چشمان، به ویژه وقتی كه از جام جم آن لاین حرف می زند. می توانی كاملاً احساس كنی كه آن را مثل بچه اش دوست دارد، چیزی كه اگر یك روز را بدون آن سپری كند حوصله اش سر می رود. او دیگر در جام جم آن لاین حق آب وگل دارد.
در گرمای بعدازظهر آخرین روز بهار، در دنجی فضای خنك كافی شاپ جام جم در طبقه همكف ساختمان چهار طبقه روزنامه در خیابان میرداماد نشسته ایم و او از قدم به قدم بزرگ شدن سایتی می گوید كه تا به اینجا دستش را گرفته و پا به پا آورده است.
نور می گوید با آمدن دكتر شكرخواه در اواخر سال ،۸۰ طراحی سایت هم با الگو گیری از سایت روزنامه انگلیسی زبان گاردین، تغییر كرد. همان طراحی كه تاكنون نیز باقی مانده و شاید یكی از مشخصه های جام جم آن لاین شده است.
«طراحی و برنامه نویسی سایت را مسعود امینی پور از بچه های سازمان [صداوسیما] انجام داد. زبان برنامه نویسی سایت ASP. و مبتنی بر سرورهای ویندوز است.» آن موقع برنامه های مدیریت محتوای سایت به این گستردگی و امكانات وجود نداشتند، چیزهایی مثل مووبل تایپ، ورد پرس یا بسته های مدیریت خبری كه برخی از شركت های نرم افزاری ایرانی توسعه داده و هم اكنون مورد استفاده شماری از روزنامه ها و خبرگزاری ها است.
شاید این «اوریجینال» بودن در كنار دشواری ها و زمان بر بودن تغییرات در سورس كدها، باعث شده جام جم آن لاین از برخی امكانات متداول و فراگیر برنامه های جدیدتر محروم باشد، كمبودی كه البته اثری بر كیفیت سایت و وب گردی بازدیدكنندگان ندارد و تنها فشاری مضاعف را بر گردانندگان آن تحمیل می كند. یكی از این كمبودها، نبود امكان اضافه شدن لینك های مربوط به یك موضوع خاص به صورت خودكار است. مثلاً برای همین جام جهانی فوتبال كه در حال برگزاری است، صفحه ای ویژه در سایت تدارك دیده شده كه همه لینك های خبری مربوط به این رویداد را یك جا جمع كرده است تا به قول نور «كسی كه وارد این صفحه می شود از كل اخبار جام، نتایج بازی ها و... مطلع شود.» اما باور این موضوع كه همه این لینك ها را نور و همكارانش به صورت دستی به این صفحه اضافه می كنند، چیزی بیش از دشوار است؛ حتی اگر یك بار دیگر برای اطمینان از این كه درست متوجه شده ای بپرسی «واقعاً؟» و پاسخ بگیری كه «قطعاً!». نبود این امكان ساده باعث می شود كه به گفته نور «گاهی اوقات ۳-۲ ساعت فقط صرف اضافه كردن لینك های جدید بشود.» چیزی كه علاوه بر خستگی می تواند خطای انسانی را هم در پی داشته باشد و نور هم این را تائید می كند. با همه اینها، نور خسته نیست. همچنان شاداب و با علاقه از عشق خودش و گروهش به كارشان حرف می زند و همچنان لبخند می زند.
▪۲۴ ساعت شبانه روز، ۷ روز هفته
شاید كمتر سایتی در دنیا (به ویژه در میان سایت های مشهور و پر مراجع) باشد كه تا به حال هك نشده باشد. جام جم آن لاین هم یك بار هك شده، رویدادی كه نور می گوید «به هر حال باید اتفاق بیفتد تا بتوان سوراخ ها و راه های نفوذ را شناخت و رفعشان كرد.» ماجرای هك شدن جام جم آن لاین به دو سال پیش برمی گردد، زمانی كه چندین سایت ایرانی از جمله چند خبرگزاری همزمان مورد حملات اینترنتی قرار گرفته بودند.
به گفته نور، دست هكر فقط به dataها (اطلاعات نوشتاری) سایت رسیده بود و نتوانسته بود به عكس ها دستبرد بزند؛ مطالب را حذف كرده و صفحه اول سایت را به جمله Hacked by Havij مزین كرده بود.
مدیر فنی جام جام آن لاین نور می گوید یكی دو روز سایت را خواباندیم تا منافذ را تشخیص بدهیم و آنها را ببندیم. جز این اتفاق دیگری نیفتاده، نه مشكلات فیزیكی یا down شدن سرور و نه مشكلات حقوقی با این كه سرور آمریكایی است. از اطلاعات سایت هر ۳-۲ ساعت یك بار پشتیبان (Backup) گرفته و اتوماتیك روی هارد ریخته می شود. اطلاعات روی هارد هم بعداً روی CD و DVD كپی گرفته می شود. این گونه بود كه با وجود هك شدن، جز همان دو روز قطع سرویس دهی، اتفاقی برای اطلاعات سایت نیفتاد. سایتی كه ۳ شیفت روی آن كار می شود تا ۲۴ ساعت شبانه روز با مطالب تازه بهنگام شود، حتی در ساعات نیمه شب كه معمولاً بازدید از سایت ها به حداقل می رسد.
كوروش نور اعتقاد دارد جام جم آن لاین اصلاً خواب ندارد. تعطیل و غیرتعطیل هم ندارد، سایت همیشه فعال است؛ چه پنجشنبه [كه روزنامه ها تعطیلند] و جمعه باشد، چه عید باشد و چه تعطیلات ملی یا مذهبی. تنها روز تعطیلی سایت، تاسوعا است. گرچه نور معتقد است كه حتی در آن روز هم نباید جریان خبر رسانی سایت تعطیل شود. سایتی كه روزانه به طور میانگین ۷۰-۶۰ هزار بازدیدكننده دارد و از ابتدای راه اندازی تاكنون بیش از ۲۷ میلیون نفر به آن مراجعه كرده اند. مراجعانی كه بیشترشان از داخل ایران هستند.▪همه آن ۱۲ نفر
جام جم آن لاین جز فارسی، به زبان های عربی، انگلیسی و فرانسوی هم تولید محتوا می كند. این امر، نتیجه تلاش گروهی از مترجمان- خبرنگاران است كه بیشترشان اختصاصاً برای این روزنامه آن لاین كار می كنند. خود نور هم جز مدیریت فنی و نظارت كاملی كه بر فرآیند به روزرسانی سایت دارد، بعضاً از روی علاقه خبرهای ورزشی را هم ترجمه می كند. تمام مجموعه محتوایی سایت زیر نظر یوسف غروی قوچانی است كه بعد از رفتن دكتر شكرخواه از این مجموعه در سال گذشته، سردبیری جام جم آن لاین را به عهده گرفته است.
گروه مترجمان- خبرنگاران، از بهرام افتخاری، علی ایثاری كسمایی، ماندانا داوركیا، كیكاووس زیاری، یوسف علیخانی، زهرا فقهی و محمدرضا نوروزپور تشكیل شده. در گروه فنی سیدمعین قاسمی و كیوان مافی با كوروش نور همكاری می كنند و محمد عظیمی هم كار تایپ را انجام می دهد.
روزنامه های سنتی ایران كه جای خود دارند، اما حتی در این روزنامه آن لاین هم فرهنگ حذف دست نوشته و تایپ مطالب توسط خود خبرنگاران جا نیفتاده و ۹۰ درصد خبرها و مطالب به صورت دست نوشته رد می شوند. افرادی كه نام برده شدند، همراه با ۵ دستگاه كامپیوتر، مجموعه جام جم آن لاین را تشكیل می دهند كه در یكی از اتاق های طبقه اول جام جم مستقر است و در ترتیبات اداری، بخشی از معاونت فرهنگی موسسه مطبوعاتی جام جم محسوب می شود.
جام جم آن لاین شامل بخش های متنوع و پر تعدادی است. سیاست داخلی، بین الملل، اقتصاد، جامعه، ارتباطات، فرهنگ، تاریخ، دین، اسناد، افكار عمومی، هنر، كتاب، پاورقی، طنز و كاریكاتور، آموزش، دانش، تكنولوژی، تغذیه، محیط زیست، سلامت، سفر، ورزش، سرگرمی، گفت وگوهای ویژه، عكس های ویژه، رادیو و تلویزیون، سینما و تئاتر، اینترنت و رایانه و... شماری از آنها هستند كه در یكی از بهترین «درباره ما»های سایت های اینترنتی ایرانی، درباره هر كدام از آنها توضیحات كوتاه و جامعی داده شده است.
جام جم اولین روزنامه ایران بود كه متن كامل برخی مطالب و مقالات طولانی خود را در نسخه آن لاین قرار داد و متن كوتاه تر را در نسخه چاپی و در كادری كوچك در صفحه چاپی، این امكان را به خوانندگان اعلام كرد. كاری كه اخیراً برخی از روزنامه های دیگر به آن رو آورده اند. این رویكرد، جزء اولین قدم ها برای دادن هویت مستقل به روزنامه آن لاین جام جم بود. اما جز مطالب روزنامه كه به صورت روتین به سایت اضافه می شوند و با توجه به این كه قبلاً برای چاپ تأیید شده اند نیاز به بازنگری ندارند، اخبار تولیدی جام جم آن لاین را سردبیر مجموعه بازبینی می كند تا روی سایت فرستاده شوند.
▪ كشف سرزمین های تازه
گابریل گارسیا ماركز روزنامه نگار و نویسنده پرآوازه كلمبیایی، اولین بار كه مطلب چاپ شده خود را در روزنامه دید، از تاثیر شگرف حروف سربی دچار وهم شد. این روزها البته در روزنامه های سنتی هم دیگر از حروف حك شده بر سرب خبری نیست، اما چاپ نوشته بر كاغذ روزنامه همچنان حس وحال خاص خود را دارد. ولی آیا انتشار مطلب صرفاً در فضای وب و در یك روزنامه آن لاین هم همین قدر جذاب و شگفت است؟
نور معتقد است كه این امر «بستگی به دید آدم دارد. وی می گوید برای خود من خیلی جالب است كه كسانی كه در وب به دنبال خبر هستند، می آیند و خبر من را می بینند.
روزنامه تیراژش به هر حال محدود است و گستره انتشار جغرافیایی اش باز هم محدودتر. «اما خبری كه روی سایت است خیلی بیشتر از آن دیده می شود و چه بسا در روزنامه های كاغذی هم كار شود.» نور می گوید با این حال كسانی هستند كه هنوز دید سنتی دارند و انتشار مطالب در فضای وب برایشان جا نیفتاده است. او جمله ای را هم از دكتر شكرخواه نقل می كند، این كه روزنامه های سایبر در نهایت جای روزنامه های سنتی را خواهند گرفت.
▪افق های پیش رو
در ایران حداقل هر كاربر اینترنت می تواند به اخبار تمام خبرگزاری های داخلی دسترسی داشته باشد. روزنامه آن لاین هم شامل خبرها و مطالبی است كه در اختیار تمام كاربران است. اما فرق این دو در چیست كه یكی نام خبرگزاری می گیرد و دیگری روزنامه خوانده می شود؟ كوروش نور می گوید مثلاً همین جام جم آن لاین، شامل مطالب روزنامه چاپی و كار تولیدی/ ترجمه تیم خبرنگاران/ مترجمان است. اما یك خبرگزاری امكاناتش خیلی بیشتر از اینها باید باشد. مثلاً خبرنگار خبرگزاری باید لپ تاپ و اینترنت بی سیم داشته باشد و اگر در خیابان هم اتفاقی افتاد از همان جا خبرش را بفرستد.
بعد از آن دیگر به عهده سردبیر است كه در ساختمان خبرگزاری نشسته و اخباری را كه خبرنگارانش می فرستند برای ارسال به خروجی بررسی می كند. نور اضافه می كند كه یك خبرگزاری حتماً باید نمایندگی هایی در داخل و خارج كشور داشته باشد. به گفته او جام جم آن لاین هم قصد حركت در چنین مسیری را دارد و برنامه هایی برای تبدیل آن به یك خبرگزاری به معنای واقعی در دست بررسی است. پارسال صحبت هایی در این مورد شده بود اما زمان اجرایی شدن آن هنوز مشخص نیست.
●●●
دكتر مهدی فرقانی استاد روزنامه نگاری و رئیس دانشكده علوم اجتماعی و ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، همین اواخر در گفت وگویی عنوان كرده بود كه «روزنامه نگاری آن لاین حرفه نیست»؛ اظهارنظری كه مخالفت های زیادی را موجب شد و افراد بسیاری در فضای وب در برابر آن موضع گرفتند.
فرقانی البته كمی بعد اعلام كرد كه این برداشت ناشی از یك سوء تفاهم بوده و این بار با تفكیك دو مقوله روزنامه نگاری آن لاین و وبلاگ نویسی از یكدیگر، مقصود خود از روزنامه نگاری آن لاین را نه نسخه الكترونیكی روزنامه ها ی شناخته شده در اینترنت، كه گونه ای از روزنامه نگاری شخصی عنوان كرد كه افراد براساس ذوق و ذائقه شخصی شان و ضمن ایجاد صفحات مخصوص به خود در اینترنت، مطالب مورد نظرشان را در قالبی تحت عنوان وبلاگ عرضه می كنند. اما جدا از این بحث ها، تعداد روزنامه های آن لاین فارسی زبان به تدریج در حال اضافه شدن است، نسخه هایی در فضای وب كه دیگر صرفاً كپی محض نسخه كاغذی نیستند.
جام جم آن لاین با آغاز این مسیر به شكلی آبرومند و حرفه ای و ادامه دادن پیگیرانه آن، جایگاه خود را به عنوان یك روزنامه سایبر ایرانی پربازدیدكننده تثبیت كرده است. تلاش، عشق و تعهد در جام جم آن لاین وقتی بیشتر خود را نشان می دهد كه آن را با سایر روزنامه های آن لاین اغلب نوپای ایرانی مقایسه كنیم. طراحی منظم، دسته بندی های متنوع، بهنگام رسانی پیوسته و مواردی نظیر اینها، جام جم آن لاین را هنوز یك سر و گردن بالاتر از سایرین قرار می دهد. البته مثل هر روزنامه دیگری ممكن است محتوا، روش و منش جام جم را عده ای بپسندند و عده ای دیگر بر آن خرده بگیرند. حتی ممكن است برخی الگوگیری جام جم آن لاین از گاردین را در فرم و طراحی و باقی ماندن بر آن طرح، نقطه ضعفی بدانند. اما مهم این است كه جام جم آن لاین دارد كار می كند و خوب هم كار می كند. با مسیری هم كه تاكنون طی كرده، بهتر شدن آن دور از انتظار نیست. و همه اینها می تواند الگویی برای دیگر روزنامه های سایبر ایرانی باشد، هر محتوا، روش و منشی كه داشته باشند.

علی اكبر قزوینی

منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی ـ ایرنا