آزادیخواهان جان می گیرند

در بهار این سال، بحث مخالفت نمایندگان با اعتبارنامه های یكدیگر همچنان باب روز بود. اعتبارنامه درّی از دره جز، رحیم زاده خویی از تبریز و سیدجعفر پیشه وری مدیر روزنامه آژیر از جمله اعتبارنامه های جنجالی بودند كه در مجلس رد شدند، و خواهیم دید كه یكی از آسیب های رد اعتبارنامه پیشه وری - زندانی سوسیالیست دوره رضاشاه - و سپس توقیف روزنامه او، بریدن از مبارزه قانونی و پارلمانتاریستی و سرپیچی و ناامیدی از دولت مركزی بود. این پرسش در ذهن می نشنید كه این چه گونه مجلسی بود كه به رغم مخالفت شخصیت وجیه المله ای همانند دكتر مصدق، اعتبارنامه سیدضیاءالدین طباطبایی را كه به طور علنی هوادار انگلیس ها بود تصویب و اعتبارنامه زندانی سیاسی و سوسیالیست معتدلی همچون پیشه وری را رد می كرد. در واقع رد اعتبارنامه پیشه وری و توقیف روزنامه او، این سوسیالیست معتدل را به سوی رادیكالیسم هل داد و خواهیم دید كه همین به رادیكالیسم در غلتیدن او، چه آسیب هایی هم برای خودش، هم برای كل كشور در پی داشت. كار كابینه سازی و كابینه اندازی نیز همچنان در جریان بود. در فروردین ماه، دولت ساعد كه چند روزی می شد از مجلس رای اعتماد گرفته بود، در پی استیضاح مهندس فریور به ناچار دوباره از مجلس تقاضای رای اعتماد كرد، اما رای اعتماد مجلس به او چندان به درازا نكشید و دولت ساعد در آبان ماه از كار افتاد.
در تابستان این سال نخستین كنگره حزب توده ایران با شركت ۱۶۸ نماینده از شهرستان ها، در تهران تشكیل شد. حزب به طور آشكارا خواهان واگذاری امتیاز نفت شمال به اتحاد جماهیر شوروی بود و هیچ پرهیزی نداشت كه در راهپیمایی بزرگ حزب علیه دولت ساعد كه در آبان ماه همین سال برگزار شد سربازان ارتش سرخ نیز شركت داشته باشند! در پی این رفتار حزب توده، دكتر محمد مصدق در مجلس هشدار داد كه نباید به بیگانگان امتیاز داد. وی در واقع در این مقطع زمانی كه نیروهای بیگانه در خاك ایران بودند و این خطر وجود داشت كه امتیازاتی به بیگانگان داده شود تز «موازنه منفی» را پیشنهاد داد. پس از كناره گیری ساعد از نخست وزیری، مجلس به زمامداری دكتر مصدق تمایل نشان داد. وی پذیرفتن نخست وزیری را موكول به این شرط كرد كه چنانچه از نخست وزیری افتاد، بتواند دوباره به مجلس بازگردد. مجلس این شرط را نپذیرفت و شاه نیز در دیدار خود با دكتر مصدق نتوانست وی را به انصراف از این شرط راضی كند. پس از این كش و قوس ها، مجلس به مرتضی قلی خان بیات - سهام السلطان - رای تمایل نشان داد و وی فرمان نخست وزیری را از شاه گرفت. در آذرماه این سال ژنرال شارل دوگل نیز به تهران آمد. او در حالی كه میهنش در اشغال بود، رئیس دولت موقت جمهوری فرانسه و عضو نیروهای متفقین بود. فشار حزب توده برای واگذاری امتیاز نفت شمال ایران به اتحاد جماهیر شوروی هر روز بیشتر می شد و بیم آن می رفت كه دولت ایران این امتیازدهی را بپذیرد. از دوران قاجاریه به این سو، سنت سیاسی دولتمردان چنین بود كه اگر امتیازی در جنوب به انگلیسی ها می دادند، در برابر امتیازی هم در شمال به روس ها می بخشیدند، تا «موازنه مثبت» میان ابرقدرت ها حفظ شود! روز یازدهم آذرماه، دكتر محمد مصدق لایحه ای را در آن بزنگاه تاریخی كه ایران در اشغال قدرت های بزرگ بود به مجلس برد كه بی تردید این پیشنهاد خردمندانه، استقلال و اقتصاد آینده كشور را نجات داد.
او در نطق شورانگیزی كه برای مجلسیان درباره نفت و پیشینه قراردادهای نفتی و زیان های ناشی از اعطای امتیاز به كمپانی های خارجی ایراد كرد، پیشنهاد داد تا مجلس طرحی را تصویب كند كه به موجب آن، تا هنگامی كه نیروهای بیگانه در خاك كشور هستند، هیچ یك از مقامات كشور حق نداشته باشند راجع به امتیاز نفت با خارجی ها مذاكره یا قرارداد منعقد نمایند.
اجازه فروش نفت هم در این طرح، به مجلس واگذار می شد. همچنین به موجب این طرح متخلفین از این قانون، به حبس مجرد از ۳ تا ۸ سال و انفصال دایم از خدمات دولتی محكوم می شدند. طبیعتاً این طرح ملی، هیچ مخالف آشكاری نمی توانست داشته باشد و مجلس در همان جلسه آن را تصویب و تایید كرد. بدین ترتیب آب پاكی روی دست هر دو طرف ریخته شد و دندان طمع شان كنده! در آن روزها استدلال حزب توده این بود كه چون انگلستان در جنوب ایران دارای منافعی است كه از آن دفاع می كند، پس بهتر است كه در شمال ایران نیز برای همسایه شمالی منافعی در نظر بگیریم تا امنیت مان از هر دو سو حفظ شود! ایرج اسكندری در سال های آخر عمر كه با دید انتقادی به برخی از دیدگاه های دوره جوانی اش نگاه می كرد، در خاطرات خود می گوید كه آن روزها به خانه دكتر مصدق رفتم تا وی را قانع كنم تا با طرح واگذاری امتیاز نفت شمال به روس ها مخالفت نكند.
می گوید همین كه گفتم جنوب ایران منطقه منافع انگلیس ها است و شمال هم باید منطقه منافع روس ها باشد، دكتر مصدق در حالی كه چاقوی قلم تراشی در دست داشت، بر سر خشم آمد و گفت: پس منطقه منافع مردم ایران كجاست؟ و در حالی كه قلم تراش را نشان می داد گفت اگر از این پس، در خانه من از این حرف ها بزنی، با همین چاقو زبانت را می برم! و جالب اینجا است كه آقای كافتارادزه قائم مقام كمیساریای امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی كه در راس هیاتی سه ماه تمام در تهران بود و پا را در یك كفش كرده بود تا امتیاز نفت شمال را بگیرد، چند روز پس از تصویب طرح دكتر مصدق در مجلس، دست از پا درازتر به كشور خود بازگشت! در ماه پایانی این سال نیز، دكتر مصدق پیرامون اعلام جرم هایی كه علیه دولتمردان دوره رضاشاهی در مجلس مطرح می شد، سخنانی گفت و سپس پیشنهاد داد تا پرونده سیدمحمد تدین - كه هنگام رای گیری درباره ماده واحده تغییر سلطنت، با فریب و نیرنگ به ریاست مجلس رسیده بود و نمایندگان را با تهدید و تطمیع وادار به رای دادن كرده بود - را به مدت ۱۵ روز در اختیار او بگذارند تا وی گزارش كار و نتیجه بررسی خود را به مجلس ارائه دهد. مجلسی كه هر چند امروز به رضاشاه بد می گفت، ولی هنوز بوی او را می داد، با پیشنهاد مصدق مخالفت كرد و او نیز با قهر و اعتراض از مجلس بیرون رفت.
دو روز بعد، یعنی ۱۵ اسفندماه، نخستین حركت جنبش ملی دانشجویی در ایران پدیدار شد. دانشجویان دانشكده حقوق به خانه دكتر مصدق رفتند تا او را به مجلس ببرند. در میان راه، دانش آموزان و مردمان رهگذر نیز به آنان پیوستند و جمعیتی را تشكیل دادند. جمعیت هنوز به مجلس نرسیده، نیروهای نظامی به سوی آنان تیراندازی كردند و تعدادی كشته و زخمی بر جا نهادند. این تیراندازی و خشونت، از سوی مطبوعات و محافل سیاسی به شدت مورد نكوهش قرار گرفت و كار به جایی رسید كه در صحن مجلس، جمال امامی كه از سرتیپ گلشائیان فرماندار نظامی تهران توضیحاتی خواسته بود و پاسخ های سرتیپ، وی را قانع نكرده بود، از سر خشم سیلی محكمی به گوش فرماندار نظامی نواخت. همان روز سرتیپ گلشائیان از فرماندار نظامی كنار رفت و سرتیپ عبدالعلی اعتمادمقدم، به جای او نشست. همچنین در خردادماه این سال، آیت الله سیدابوالقاسم كاشانی كه در گلاب دره شمیران پنهان شده بود، به دست نیروهای متفقین بازداشت و به خارج از كشور تبعید شد. در تهران نیز سه خیابان، به تصویب انجمن شهر تهران، به نام چرچیل و روزولت و استالین، نامگذاری شد.

منبع : روزنامه شرق