مساجد؛ تکایا و حسینیه‌ها، جایگاه فرهنگ مذهبی

شناخت نارسایی‌ها و ضعف‌ها در بخش فرهنگی، می‌تواند پژوهش‌های فرهنگی را به سمت حل نارسایی‌های شناخته‌شده راهبر باشد و براساس آن امكان تحلیل وضع فرهنگی موجود و تدوین برنامه‌های فرهنگی منطبق با واقعیت را فراهم سازد. همچنین توجه به این نكته ضروری است كه تصمیم‌گیری وسیاست‌گذاری مبتنی بر معیارهای عینی، صرفاً‌ براساس دسترسی منظم به اطلاعات متقن امكان‌پذیر است. از این رو، طرح سرشماری مراكز و اماكن فرهنگی انجام شد تا به عنوان منبعی موثق و مجموعه‌ای منسجم از كل ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل بخش فرهنگی اعم از دولتی، غیر دولتی و خصوصی، مورد استفاده محققان و پژوهشگران قرار گیرد و چارچوبی برای فعالیت‌های بخش فرهنگ و هنر ارائه دهد. این آمار همچنین می‌تواند اطلاع دقیقی از مراكز فرهنگی، ورزشی و جاذبه‌های گردشگری فراهم آورده و نیز مأخذی معتبر برای پژوهش‌های فرهنگی باشد.
برای این طرح اهدافی چون تعیین چارچوب برای شناخت وضعیت فرهنگی كشور، تعیین شاخص‌های مناسب نشان‌دهنده مراكز تولید، عرضه و ترویج فعالیت‌های فرهنگی و هنری برای دسترسی به آنها، تعیین شاخص‌های لازم برای سرمایه‌گذاری‌های بخش فرهنگ و نیز كمك به سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، بودجه بندی و تصمیم‌گیری در بخش فرهنگ در نظر گرفته شده است. این طرح همچنین با تهیه اطلاعات و داده‌های لازم به بخش تغییرات بخش فرهنگ، و پیش‌بینی تشكیلات و سازماندهی مناسب این بخش كمك می‌كند. همچنین در هر فصل، اماكن مذهبی، ویژگی‌های عمومی مكان، ویژگی‌های كالبدی و تجهیزات، ویژگی‌های نیروی انسانی شاغل در آن و عملكرد مكان، مورد سنجش قرار گرفته است. ویژگی‌های عمومی هر مكان را نوع آن، وضعیت فعالیت، سال شروع فعالیت، سال ساخت، سال آخرین تعمیرات اساسی، وضعیت ثبت بنا به عنوان میراث فرهنگی، وضعیت حقوقی و نحوه تصرف مكان تشكیل می‌دهد. در بخش ویژگی‌های كالبدی و تجهیزات، مساحت كل زیر‌بنا،‌ مساحت زمین، وضعیت استقرار كالبدی، تأسیسات، متعلقات، مستغلات و ملحقات و تجهیزات هر بنا مورد پرسش قرار گرفته است. ویژگی‌های نیروی انسانی شاغل در اماكن مذهبی نیز شامل تعداد و جنسیت آنها، وضعیت سواد، سطح تحصیلات و سمت افراد است. در حوزه عملكرد مكان مذهبی نیز میزان فعالیت‌های عبادی انجام شده در ۱۲ ماه گذشته در ایام عادی و ایام خاص، فعالیت‌های آموزشی، تعداد افراد آموزش دیده درآنها به تفكیك جنس، فعالیت‌های فرهنگی، هنری و ورزشی و افراد شركت‌كننده در این فعالیت‌ها آمارگیری شده است. پوشش موضوع مورد مطالعه در این طرح به مفهوم "بخش فرهنگی" محدود می‌شود. منظور از فرهنگ در طرح آمارگیری فرهنگی، مجموعه فعالیت‌هایی است كه در بسیاری از كشورهای جهان در قوانین و برنامه‌های عمرانی، "فرهنگی"خوانده می‌شود و دولت‌ها در اداره و مدیریت این فعالیت‌ها، به درجات گوناگون مداخله دارند وسرمایه‌گذاری می‌كنند. در جمهوری اسلامی ایران نیز این فعالیت‌ها تحت عنوان بخش فرهنگ در قوانین برنامه‌های عمرانی و تحت عناوین فصل فرهنگ و هنر، فصل اطلاعات و ارتباطات و فصل جهانگردی و ایرانگردی در قوانین بودجه آمده است. بنابراین می‌توان گفت مراد از فرهنگ درطرح آمارگیری فرهنگی، آمارگیری از امكانات و فعالیت‌های بخش فرهنگ است كه عبارتند از: مطبوعات، كتابخانه، نشریات غیر اداری (كتاب)، موسیقی، تئاتر، هنرهای تجسمی، گردشگری، سینما، ویدئو و عكس، موج‌افشانی، مجتمع‌های فرهنگی چند منظوره، فعالیت‌های دینی، میراث فرهنگی، ورزش، محیط‌زیست، آموزش‌های فرهنگی - هنری و پژوهش‌های فرهنگی.
آمار نامه اماكن مذهبی به عنوان بخش و فصلی از این طرح در دو مجلد گردآوری شده كه آمارگیری از اماكن و فعالیت‌های مذهبی در كشور را در برمی‌گیرد. مساجد،‌ حسینیه‌ها و اماكن‌عزاداری، زیارتگاه‌ها، اماكن مذهبی سایر ادیان و دارالقرآن و كانون فرهنگی مساجد سرفصل‌های عمده این كتاب است.
●مساجد
در سطح كشور تعداد ۳۲۰/۵۹ مسجد گزارش شده است كه استان خراسان با‌ ۹۴۷/۷ واحد دارای بیشترین تعداد و استان ایلام با ۲۶۹ واحد دارای كمترین تعداد هستند. در این آمارنامه به گزارش در مورد ۰۲۳/۵۷ عدد از آنها پرداخته شده است كه از این تعداد، بیشترین نسبت به "مسجد" اختصاص دارد. "مسجد جامع" با ۱۴ درصد و "مصلی" با ۵/۰ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. استان خراسان در مقایسه با سایر استان‌ها دارای بیشترین تعداد مساجد (۱۳درصد) و بیشترین تعداد مسجد جامع با ۱۷ درصد است. از مجموع ۱۹۱ مصلای موجود در سطح كشور، ۵/۲۰ درصد به استان سیستان و بلوچستان اختصاص دارد (بیشترین). از این نظر، استان اصفهان با ۱۳ درصد درجایگاه بعدی قرار دارد. ۵/۷۲ ‌درصد از مساجد كشور،‌ در مناطق روستایی قرار دارند. بیشترین نسبت این تعداد را ۵/۸۳ درصد مسجد و ۱۶ درصد از آنها را "مسجد جامع" تشكیل می‌دهند. ۳۶ درصد از مجموع مصلاهای كشور نیز در مناطق روستایی واقع شده‌اند. استان‌های چهارمحال و بختیاری، زنجان و كردستان فاقد مصلی گزارش شده‌اند. در مورد وضعیت فعالیت، ۸۸ درصد از مساجد كشور، به طور "فعال مستمر" گزارش شده‌اند. در بین مساجدی كه "غیر فعال‌مستمر" اعلام شده‌اند، ۸۹ درصد در ایام "ماه‌محرم"، ۸۸ درصد در ایام "ماه رمضان"، ۵۱ درصد در ایام "ماه صفر"، ۴۲ درصد در "اعیاد و وفیات" و ۱۱ درصد در "ایام دهه فجر" به فعالیت می‌پردازند. ۵/۳ درصد از مساجد كشور، وضعیت فعالیت خود را "غیرفعال" اعلام كرده‌اند كه از این تعداد،‌ سهم استان اصفهان با ۲۳ درصد از سایر استان‌ها بیشتر است. ۷۶ درصد از مساجد غیر‌فعال، در مناطق روستایی قرار دارند. سال فعالیت مساجد از مقولات مورد بررسی این طرح است. بیشترین مساجد با ۵/۱۸ درصد در بین سال‌های ۱۳۳۱ تا ۱۳۵۰ فعالیت خود را آغاز كرده‌اند، ۱۷ درصد مساجد در سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۴ و ۵/۱۳ درصد نیز در سال‌های ۱۲۰۱ تا ۱۳۰۰ آغاز فعالیت داشته‌اند. ۵/۱ درصد از مجموع مساجد كشور و ۵/۴ درصد از مساجد استان اصفهان، سال شروع فعالیت خود را سال‌های ۱۰۰۰ و پیش از آن اعلام كرده‌اند.
۵/۶۱ درصد از مساجدی كه سال شروع فعالیت خود را سال‌های پیش از آن اعلام كرده‌اند درمناطق روستایی قرار دارند. درمقوله سال ساخت نیز بیشترین نسبت با ۱۹ درصد به سال‌های ۱۳۳۱ تا ۱۳۵۰ اختصاص دارد. پس از آن سال‌های "۱۳۵۸ تا ۱۳۶۴" با ۱۷ درصد و سال‌های "۱۲۰۱ تا ۱۳۰۰" با ۵/۱۳ درصد درمراتب بعدی قرار دارند. در مجموع ۵/۳۸ درصد از مساجد كشور در سال‌های پس از سال ۱۳۵۷ ساخته شده‌اند. استان ایلام تنها استانی است كه در آن هیچ مسجدی كه در سال‌های ۱۰۰۰ و پیش ازآن ساخته شده باشد،‌ وجود ندارد. در این میان تنها بنای ۵/۳ درصد از مساجد كشور به عنوان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است كه از آن میان ۵/۸۴ درصد به عنوان "اثر ملی" به ثبت رسیده‌اند. هیچ یك از مساجد كشور به عنوان اثر جهانی ثبت نشده‌اند.‌ استان ایلام دارای بیشترین نسبت مساجدی است كه به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده‌اند، به گونه‌ای كه ۵/۲۸ درصد از مساجد این استان را این گونه مساجد تشكیل می‌دهند. ۵/۴۲ درصد مساجد ثبت شده به عنوان اثر ملی در مناطق روستایی قرار دارند. وضعیت حقوقی مساجد كشور نیز كه مورد بررسی قرار گرفته نشان می‌دهد كه ۵/۹۰ درصد از آنها مستقل‌ هستند و استان همدان با ۶۷درصد بیشترین دارنده مساجد وابسته است. ۷درصد از مساجد وابسته نیز در روستاها واقع شده‌اند. ۵/۹۹ درصد از مساجد كشورنحوه تصرف مكان خود را وقفی اعلام كرده‌اند. در میان مساجدی كه نحوه تصرف خود را "غیر از وقف" اعلام كرده‌اند،‌ استان سیستان و بلوچستان با ۲۷ درصد و استان مازندران با ۵/۱۴ درصد به ترتیب در جایگاه نخست و دوم قرار دارند. ویژگی‌های مساجد كشور نیز از لحاظ مساحت، تأسیسات، تجهیزات، متعلقات، مستغلات و ملحقات در این طرح مورد بررسی قرار گرفته‌ است. جمع كل مساحت زیر بنای مساجد كشور ۱۸۱۴۱۵۱۵ متر مربع گزارش شده است كه ۵۷ درصد این مقدار به مناطق روستایی تعلق دارد. مساجد با ۱۰۱ تا ۲۰۰ مترمربع با ۲۷ درصدبیشترین تعداد را به خود اختصاص داده است. ۵/۶۷ درصد مساجد حداكثر ۳۰۰ مترمربع مساحت زیر بنا دارند.كمترین نسبت یعنی ۵/۰ درصد به مساجد با بیش از ۵۰ هزار مترمربع تعلق دارد.
۹۵ درصد ازمساجد كشور در "بنای مستقل" استقرار یافته‌اند. در مورد مساجدی كه در بنای مستقل قرار ندارند، ۳ درصد در مجموعه مذهبی و ۲ درصد دیگر در مجموعه مسكونی هستند. ۵/۱۶ درصد مساجدی كه در مجموعه مذهبی قرار دارند با بیشترین درصد متعلق به استان مازندران هستند و استان كرمان نیز بیشترین مساجد واقع در مجموعه مسكونی را به خود اختصاص داده‌است. تنها ۵ درصد از مساجد كشور در "مجموعه تجاری" قرار دارند. در میان تأسیساتی كه مساجد كشور دارا هستند، مواردی نظیر "شبستان"،"حیاط و بالكن"و "محراب" از جمله فراوان‌ترین تأسیسات به‌شمار می‌روند به گونه‌ای كه ۸۴ درصد مساجد دارای شبستان، ۵/۷۲ درصد دارای حیاط و بالكن و ۵/۶۸ درصد دارای محراب هستند. در مقابل تأسیساتی نظیر"سالن نمایش" با یك درصد وحرم با ۵/۱ درصد كمیاب‌ترین تأسیسات موجود در مساجد گزارش شده‌اند. تنها ۵/۹ درصد مساجد دارای گلدسته و۸ درصد دارای گنبد هستند. اقامتگاه امام جماعت و خادم با ۱۳درصد،كتابخانه با۵/۹ درصد و نوارخانه با ۵/۳ درصد از دیگر تأسیسات موجود در مساجد به شمار می‌رود. در مورد متعلقات و‌ مستغلات، ملحقات مساجد "پایگاه بسیج" با ۱۸ درصد دارای بیشترین نسبت است. انجمن اسلامی با ۵/۶ درصد، مغازه با ۵/۶ درصد و كانون فرهنگی یا دارالقرآن با ۶ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. غسالخانه با ۵ درصد،‌ واحد مسكونی با۵/۴ درصد، حمام با ۴درصد و صندوق قرض‌الحسنه با ۴ درصد از دیگر متعلقات پرشمار مساجد هستند. تنها ۲ درصد مساجد كشور دارای موزه هستند و ۴۶ درصد مدارس و حوزه‌های علمیه و ۵/۴۷ درصد رستوران‌های وابسته به مساجد، به مساجد مناطق روستایی كشور تعلق دارند. واحد صنعتی با ۲۱ مورد و دامپروری یا دامداری با ۲۳ مورد كمیاب‌ترین متعلقات،‌ مستغلات و ملحقات هستند.فراوان‌ترین تجهیزات موجود در مساجد كشور را بلندگو (۵/۸۰ درصد)، آمپلی‌فایر(۷۳درصد) و منبر(۵/۷۲درصد) تشكیل می‌دهند. درمقابل تجهیزاتی نظیر دوربین فیلمبرداری و ویدئوپروجكشن و آپارات با ۵/۰ درصد كمیاب‌ترین تجهیزات مساجد به شمار می‌روند. مساجد استان تهران بیشترین نسبت اقلامی نظیر تلویزیون (۵/۱۹درصد)، رایانه(۵/۲۹درصد) ویدئو(۵/۱۶درصد) و دوربین فیلمبرداری (۵/۱۷درصد) را به خود اختصاص داده‌اند. در بخش نیروی‌انسانی مساجد كشور دارای ۱۹۶۱۸۲ نفر نیروی‌انسانی گزارش شده‌اند كه ۵/۹۶ درصد از این تعداد را مردان تشكیل می‌دهند. استان خراسان با ۵/۱۳ درصد دارای بیشترین نسبت و استان كهكیلویه و بویر احمد با ۵/۰ درصد دارای كمترین نسبت نیروی انسانی هستند. بیشترین نسبت نیروی انسانی زن به استان‌های خراسان (۱۴ درصد)، تهران (۱۱درصد) و آذربایجان شرقی (۹درصد) اختصاص دارد. ۵/۶۱ درصد (۹۶ درصد مرد و ۵/۱ درصدزن)ازنیروی انسانی مساجد در مناطق روستایی مشغول به كار هستند.از مجموع نیروی انسانی شاغل در مساجد كشور،۵/۸۶ (۹۹درصد مرد و یك درصد زن) با سواد و ۵/۱۱ درصد (۹۳درصد مرد و ۷ درصد زن) بی‌سواد گزارش شده‌اند و از مجموع نیروی انسانی باسواد شاغل در مساجد كشور، ۵/۲۹ درصد تحصیلات حوزوی دارند. ۵/۸ درصد دارای تحصیلات عالی هستند كه استان‌های اصفهان و تهران هركدام با ۵/۱۰ درصد بیشترین نسبت را به خود اختصاص داده‌اند. در میان سمت‌های گوناگون نیروی انسانی شاغل در مساجد، بیشترین نسبت به عضوهیأت امنا با ۵/۵۶ درصد و خادم با ۱۸ درصد تعلق دارد. سهم "امام جماعت راتب" با ۹درصد، "امام جماعت موقت" با ۵/ ۳ درصد و "امام جماعت نائب" با ۲ درصد از دیگر سمت‌های تعریف شده دراین مورد است.
●حسینیه‌ها و اماكن عزاداری
۱۲۹۷۳ مكان عزاداری در كشور گزارش شده است كه از این میان، ۷۴ درصد حسینیه، ۵/۱۸ درصد تكیه ثابت، ۳ درصد زینبیه، ۲درصد فاطمیه و ۵/۱ درصد مهدیه هستند. استان مازندران با ۵/۱۸ درصد بیشترین سهم و استان كهكیلویه و بویراحمد با یك درصد كمترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. ۵۳ درصد از این اماكن به صورت مستمر، ۴۳ درصد به صورت غیر مستمر فعالیت می‌كنند و ۴ درصد نیز غیر‌فعالند. ۵۰ درصد حسینیه‌ها و اماكن عزاداری كشور پس از سال ۱۳۷۵ فعالیت خود را آغاز كرده‌اند و تنها ۲ درصد از حسینیه‌ها سال شروع فعالیت خود را پیش از سال ۱۱۰۰ هجری شمسی اعلام كرده‌اند. ۳ درصد از حسینیه‌ها و اماكن عزاداری كشور به عنوان میراث فرهنگی به ثبت رسیده‌اند كه ۶۸ درصد از آنها به عنوان اثر ملی شناخته شده‌اند. ۹۳ درصد از حسینیه‌ها و اماكن عزاداری نیز به لحاظ حقوقی اداره می‌شوند و نحوه تصرف ۵/۶۷ درصد از آنها نیز وقفی است. مجموع مساحت زیربنای این نوع اماكن در كشور برابر با ۴۱۴۶۳۰۱ مترمربع است. حسینیه‌ها و اماكن عزاداری كه مساحت زیربنای آنها "۱۰۱ تا ۲۰۰" متر است با ۵/۲۸ درصد بیشترین سهم را دارند و كمترین سهم نیز به اماكن بیش از۵ هزار متر مربع اختصاص دارد.
۵/۸۵ درصد حسینیه‌ها و اماكن عزاداری كشور در بنای مستقل، ۹ درصد در مجموعه مذهبی و ۵درصد نیز در مجموعه مسكونی استقرار یافته‌اند. استان قم با ۹۷ درصد دارای بیشترین واستان كرمانشاه با ۵۷ درصد دارای كمترین سهم از حسینیه‌ها و اماكن عزاداری هستند كه در بنای مستقل استقرار یافته‌اند. تأسیساتی نظیر "حیاط و بالكن" با ۷۱درصد، "سرویس بهداشتی" با ۵/۴۶ درصد و "آبدارخانه" با ۵۴ درصد از جمله پرشمارترین تجهیزات این اماكن به شمار می‌روند. در مورد متعلقات، مستغلات و ملحقات این نوع اماكن نیز بیشترین سهم با ۱۰ درصد به "پایگاههای بسیج" اختصاص دارد و پس از آن حمام با ۵/۴ درصد، "صندوق قرض‌الحسنه" با ۴درصد قرار دارد. بیشترین حسینیه‌ها و اماكن عزاداری از تجهیزاتی نظیر بلندگو با ۵/۷۶ درصد،‌ آمپلی‌فایر با ۵/۶۸ درصد و منبر با ۵/۶۷ درصد بهره می‌برند. عمده‌ترین فعالیت‌های عبادی انجام شده در ایام عادی سال در این اماكن نماز جماعت مغرب و عشاء است كه تنها در ۷ درصدآنها برگزار می‌شود. سخنرانی مذهبی و مراسم سوگواری از رایج‌ترین فعالیت‌های حسینیه و اماكن عزاداری در ماه رمضان است كه به ۶۸ درصد این اماكن اختصاص دارد. مقایسه بین حسینیه‌ها واماكن عزاداری استان‌های مختلف آشكار‌ می‌كند كه در استان كهكیلویه و بویراحمد با ۸۸درصد بیشترین نسبت این اماكن و استان یزد با ۵/۴۵ درصد كمترین نسبت این اماكن در ماه رمضان به انجام سوگواری و سخنرانی مذهبی مبادرت می‌ورزند. اما مراسم سوگواری در دهه اول محرم اصلی‌ترین فعالیت این گونه اماكن است كه نسبت ۵/۸۴ درصد بر طبق آمار به‌دست آمده است كه ۹۷ درصداز حسینیه‌های استان سیستان و بلوچستان با بیشترین نسبت به برگزاری این مراسم اقدام می‌كنند.
حسینیه‌ها و اماكن عزاداری در برخی موارد، محلی برای فعالیت‌های آموزشی نیز محسوب می‌شوند به گونه‌ای كه ۳۲ درصد آنها به آموزش قرآن و ۱۴ درصد به برگزاری كلاسهای سواد آموزی می‌پردازند. پرشمارترین دوره‌های آموزشی برگزارشده در حسینیه‌ها و اماكن عزاداری كشور، آموزش قرآن (۵۶درصد)، آموزش احكام(۲۶درصد) و آموزش معارف اسلامی (۱۲درصد) اعلام شده است. استان تهران با برگزاری ۳۳۳۴ دوره آموزش قرآن به عنوان فعال‌ترین و استان كهكیلویه و بویراحمد با برگزاری تنها ۷ دوره آموزش قرآن كم كارترین استان گزارش شده است. ۱۳۹۰۶۸۷ نفر در این دوره‌ها آموزش دیده‌اند كه ۵/۴۰ درصد آنها رامردان و ۵/۵۹ درصد را زنان تشكیل می‌دهند. در ۳۱ درصد این اماكن همچنین انواع فعالیت‌های فرهنگی، هنری و ورزشی انجام می‌شود. ۱۳ درصد آنها نیز در امور خیریه و ۱۱ درصد به برگزاری مسابقات حفظ و قرائت قرآن می‌پردازند. در مورد فعالیت‌های فرهنگی، هنری و ورزشی انجام شده در این اماكن ۵/۶۹ درصد سخنرانی و ۳ درصد مربوط به برگزاری مسابقات ورزشی بوده است.
●زیارتگاه
۹۰۵۶ مورد از انواع زیارتگاه در سطح كشور گزارش شده است كه ۷۱ درصد آنها "زیارتگاه امام و امامزاده"، ۵/۱۴ درصد"زیارتگاه سایر بزرگان دین" و ۱۴ درصد "نظرگاه و قدمگاه" است. استان فارس با ۱۳ درصد دارای بیشترین سهم و استان سیستان و بلوچستان با تنها ۱/۰ درصد كمترین سهم از این اماكن را به خود اختصاص داده‌اند. ۶۹ درصد این زیارتگاه‌ها به صورت مستمر فعالیت می‌كنند، ۱۵ درصد آنها غیر مستمر و ۵/۱۶ درصد نیز خود را غیر فعال اعلام كرده‌اند. ۶۰ درصد از زیارتگاه‌هایی كه غیر مستمر فعالیت می‌كنند در ماه محرم فعال هستند، ۴۸ درصد آنها در ماه رمضان، ۵/۳۸ درصد در ماه صفر و ۲۹ درصد در "اعیاد و وفیات" دارای فعالیت هستند. ۶۸۶۵ زیارتگاه سال ساخت بنای خود را اعلام نموده‌اند كه سال ساخت ۲۳ درصد آنها متعلق به سال‌های ۱۲۰۱ تا ۱۳۰۰ هجری شمسی است و تنها ۳ درصد این زیارتگاه‌ها بنای خود را پس از سال ۱۳۷۶ ساخته‌اند. ۵/۵۵ درصد از زیارتگاه‌های استان قم پیش از سال ۱۰۰۰ هجری ساخته‌شده‌اند. بدین ترتیب این استان دارای بیشترین سهم از بناهای قدیمی زیارتگاه‌هاست. ۵/۸۴ درصد زیارتگاه‌ها در سطح كشور، به عنوان میراث فرهنگی ثبت نشده است. در میان زیارتگاه‌هایی كه به عنوان میراث فرهنگی به ثبت رسیده‌اند، ۸۸ درصد آنها"اثرملی" قلمداد می‌شوند. ۷۴ درصد زیارتگاه‌های كشور نیز از لحاظ حقوقی مستقل‌ هستند و نحوه تصرف تقریباًتمامی زیارتگاه‌ها نیز وقفی است. مجموع مساحت كلی زیربنای این اماكن ۴۸۳/۵۸۲/۱ متر مربع است كه ۲۵ درصد آنها زیر بنایی كمتر از ۲۰ متر مربع دارند. ۶۸ درصد نیز زیر بنایی حداكثر تا ۱۰۰ متر مربع در اختیار دارند. "حرم" با ۶۰ درصد،"حیاط وبالكن" با ۵۹ درصد و "گنبد" با ۵/۵۰درصد رایج ترین تأسیسات زیارتگاه‌های كشور است. در مقابل كمتر از یك درصد آنها دارای تأسیساتی نظیر نوارخانه، قرائت خانه و سالن نمایش هستند.۵/۹۹ درصد از زیارتگاه‌های كشور دارای متعلقات ، مستغلات و ملحقات گزارش شده‌اند كه باغ‌و مزرعه، غسالخانه و اقامتگاه عمومی از بیشترین فراوانی برخوردارند. با این حال فقط۷درصد زیارتگاه‌ها دارای باغ یا مزرعه، ۶درصددارای غسالخانه و ۴ درصد دارای اقامتگاه عمومی هستند. بر اساس نتایج به‌دست آمده ۱۹درصد این اماكن دارای منبر، ۵/۱۷ درصد دارای بلند‌گو و ۱۷ درصد دارای بخاری هستند و در مقابل تنها ۱۲/۰ درصد آنها دارای "ویدئو پروجكشن و آپارات" هستند.در این زیارتگاه‌ها همچنین ۲۵۰/۱۹ نفر به عنوان نیروی انسانی مشغول كارند كه ۵/۸۶ درصد آنها مردان هستند. ۶۰ درصد از این اماكن تنها یك نفر نیروی انسانی در اختیار دارند و در مقابل تنها ۵ درصد آنها دارای ۵ نفر نیروی انسانی هستند. ۷۱ درصد این نیروها نیز از میان باسوادان هستند. ۵۶ درصد نیروی انسانی این اماكن دارای "‌تحصیلات رسمی‌" گزارش شده‌اند و ۵ درصد نیز تحصیلات خود را حوزوی اعلام كرده‌اند. بیشترین نیروی انسانی مشغول به كار در زیارتگاه‌ها با نسبت ۵/۴۲ درصد جزو اعضای هیأت امنا به شمار می‌روند و ۳۶ درصد آنان نیز خادم هستند. امام جماعت اعم از راتب، نایب و موقت ۲درصد و مربی یك درصد این افراد را تشكیل می‌دهد. عملكرد زیارتگاه‌ها از دیگر بخش‌های این تحقیق است و نشان می‌دهد كه تنها ۴ درصد زیارتگاه‌ها در ایام عادی سال فعالیت دارند كه آن هم محدود به برگزاری نماز مغرب و عشاء است. اما در بخش فعالیت‌های آموزشی، تنها ۶درصد این اماكن به آموزش قرآن و ۵/۲ درصد نیز به آموزش احكام می‌پردازند. بدین ترتیب در طول سال ۷۹، ۸۲۶/۱۷۹ نفر در زیارتگاه‌ها دوره‌های مختلف آموزشی دیده‌اند. بخش كوچكی از زیارتگاه‌های كشور دارای فعالیت‌های فرهنگی، هنری و ورزشی بوده‌اند به گونه‌ای كه تنها ۵/۸ درصد زیارتگاه‌ها اقدام به برگزاری سخنرانی، ۷درصد انجام امور خیریه و ۲ درصد اقدام به برگزاری مسابقات حفظ و قرائت قرآن كرده‌اند.
●مكان‌های مذهبی سایر ادیان
در سطح كشور تعداد ۱۵۱ مكان مذهبی سایر ادیان گزارش شده است كه استان تهران با ۶۹ واحد دارای بیشترین تعداد و استان مازندران با یك واحد دارای كمترین تعداد هستند. ۵/۶۰درصد این اماكن (كلیسا)، ۵/۲۰ درصد "كنیسه" و ۱۸درصد "معبد شاه ورهرام ایزد" است. استان تهران، سیستان و بلوچستان و یزد، تنها استان‌هایی هستند كه معبد "شاه ورهرام ایزد" در آنها قرار دارد. ۶۸ درصد كنیسه‌های كشور نیز در استان تهران،‌۱۲ درصد در اصفهان و ۲ درصد در استان خوزستان قرار دارند. از مجموع اماكن مذهبی سایر ادیان، ۸۱ درصد به صورت مستمر و ۵/۱۲ درصد به صورت غیر مستمر فعالیت می‌كنند. ۵/۶ درصد نیز غیرفعالند. زمان ساخت ۴۳ درصد آنها نیز به سال‌های "۱۳۰۱ تا ۱۳۵۷" تعلق دارد. ۲۸ درصد نیز در بین سال‌های ۱۲۰۱ تا ۱۳۰۰ ساخته شده‌اند. ۱۹ درصد از این اماكن نیز به عنوان میراث فرهنگی به ثبت رسیده‌اند كه ۲۳ مورد است و از این میان ۲۰ مكان به عنوان اثر ملی، یك مكان به عنوان "اثر جهانی" شناخته شده‌اند. ۵۲ درصد مكان‌های مذهبی سایر ادیان به لحاظ حقوقی مستقل هستند. تمامی مكان‌های مذهبی سایر ادیان در استان‌های سیستان و بلوچستان، فارس و لرستان مستقل هستند و در مقابل تمامی مكان‌های مذهبی ادیان دیگر در استان‌های آذربایجان شرقی و گیلان "وابسته" اعلام شده‌اند. ۸۱ درصد از اماكن مذهبی غیر اسلامی در بنای مستقل، ۵/۱۲ درصد در مجموعه مذهبی و ۴ درصد در مجموعه مسكونی استقرار یافته‌اند. ۸۹ درصد آنها دارای سرویس بهداشتی، ۸۵ درصد دارای حیاط و ۵/۷۳ درصد دارای محراب هستند. در مقابل تنها ۱۵ درصد آنها به تأسیساتی چون كلاس آموزشی،‌ ۱۹ درصد به كتابخانه و ۵/۲۶درصد به بالكن مجهز هستند،۵/۴۶ درصد این اماكن دارای دفتر،۶۶درصد دارای سالن اجتماعات و ۵/۴۰ درصد دارای اقامتگاه شخصیت مذهبی هستند. متعلقات، مستغلات و ملحقاتی نظیر گورستان با ۵/۲۲ درصد،‌ مؤسسه خیریه با ۲۲درصد و واحد مسكونی با ۵/۱۲ درصد بالاترین نسبت را در این اماكن تشكیل می‌دهند. در مقابل كمترین نسبت به "درمانگاه یا بیمارستان" با ۸/۰ درصد، "موزه" با ۲ درصد و "كشتارگاه" با ۵/۲ درصد اختصاص داده شده است. در مجموع ۸۹ درصد از اماكن مذهبی سایر ادیان ظرفیتی‌ بین ۵۰ تا ۴۰۰ نفر دارند. به گونه‌ای كه در ۵/۳۲ درصد آنها بین ۱۰۱ تا ۲۰۰ نفر محل نشستن دارند.
۵۵۲ نفر نیز به عنوان نیروی انسانی در این اماكن شاغل‌اند كه ۵/۲۲ درصد آنها (۵/۸۵ درصد مرد و ۵/۱۴ درصد زن) در گروه شغلی "روحانی" ۵/۲۳درصد (۶۲ درصد مرد و ۳۸درصد زن) در گروه شغلی "دفتری" و ۵۴ درصد (۵۴ درصد مرد و ۴۶ درصد زن) در گروه شغلی "خدماتی" جای می‌گیرند. ۹۳ درصد از این اماكن نیز دارای حداكثر ۵نفر نیروی انسانی با تحصیلات مذهبی هستند. ۵/۴۰ درصد از اماكن مذهبی غیر اسلامی ۷ روز هفته را فعالند و ۵/۸۷ درصد آنها ۱۲ ماه سال فعالیت می‌كنند. عمده‌ترین فعالیت این اماكن نیز "مراسم عبادی" با ۳۸ درصد و كمترین فعالیت "مراسم ازدواج" با ۵/۹ درصد است. این اماكن همچنین محلی است برای آموزش پیروان آنها به گونه‌ای كه ۵/۲۴ درصد آنها به آموزش مذهبی و ۱۴ درصد نیز به آموزش "زبان دینی" می‌پردازند. بدین ترتیب در طول سال ۷۹، ۵۷۱۲ نفر در این مكان‌ها آموزش دیده‌اند كه ۸۶ درصد افراد در دوره‌های آموزش مذهبی و ۵/۱۱ درصد در دوره‌های آموزش زبان دینی شركت كرده‌اند. ۱۲ درصد این اماكن همچنین با برگزاری "مسابقات ورزشی"، ۲ درصد آنها با نمایش فیلم،‌ ۵/۹ درصد با سخنرانی غیر مذهبی، ۷ درصد با نمایش تئاتر، ۷درصد با برگزاری كنسرت موسیقی، ۵ درصد با برگزاری اردوهای كوهنوردی به فعالیت‌های فرهنگی، هنری و ورزشی پرداخته‌اند.
●دارالقرآن و كانون فرهنگی مساجد
در سطح كشور ۱۱۵۰ "دارالقرآن" و ۵۸۴ "كانون فرهنگی و هنری" وابسته به مساجد شناسایی شده است. بین استان‌های كشور استان اصفهان دارای ۲۲۴ مورد از این گونه اماكن است كه بیشترین نسبت را به خود اختصاص داده است و استان قزوین با ۱۵ مورد كمترین نسبت را دارد. بیشترین دارالقرآن‌ها در استان آذربایجان شرقی(۱۰۹) مورد و استان تهران (۱۰۵) مورد و كمترین تعداد در استان قزوین (۱۵مورد) گزارش شده است. در مورد كانون‌های فرهنگی و هنری، بیشترین تعداد با ۱۴۳ مورد در استان اصفهان واقع شده و استان قزوین بدون چنین كانون‌هایی گزارش شده است. ۵/۸۹ درصد این واحدها دارای فعالیت مستمر و ۸درصد دارای فعالیت غیر مستمرند و ۵/۲ درصد غیر فعال گزارش شده‌اند.۵/۹۴ درصد این اماكن پس از سال ۱۳۵۷ فعالیت خود را آغاز كرده‌اند كه در این میان بیشترین تعداد مربوط به دوره سال‌های ۱۳۷۶ به بعد است. ۷۰ درصد آنها نیز پس از سال ۱۳۷۵ و ۴ درصد نیز در سال‌های پیش از ۱۳۰۰ احداث شده‌اند. از میان این واحد‌ها تنها ۳ درصد به عنوان اثر ملی ثبت شده‌اند و از لحاظ وضعیت حقوقی نیز ۳۵ درصد آنها مستقل و بقیه وابسته هستند. ۵/۴۴ درصد از دارالقرآن‌ها و كانون‌های فرهنگی و هنری كشور نحوه تصرف مكان خود را وقفی اعلام كرده‌اند. مجموع مساحت زیربنای این اماكن نزدیك به ۴۰۰ هزار متر مربع است كه استان اصفهان با ۵۰ هزار متر مربع بیشترین و استان اردبیل با ۲ هزار متر مربع كمترین رتبه را داراهستند.
۴۵ درصد از دارالقرآن‌ها و كانون‌های فرهنگی و هنری مساجد در مجموعه‌های مذهبی مستقر شده‌اند و ۵/۳۴ درصد از آنها نیز دارای بنای مستقل هستند. از میان انواع متعلقات،‌مستغلات و ملحقات این واحدها، پایگاه بسیج به عنوان رایج‌ترین مورد و پس از آن صندوق قرض‌الحسنه گزارش شده‌ است. از حیث تعداد متعلقات،‌ مسستغلات و ملحقات، مغازه با ۲۴۶ باب، انجمن اسلامی با ۱۹۶ مورد و حمام با ۱۶۴ باب از بیشترین فراوانی برخوردارند. ۵/۶۳ درصد از این واحدها دارای كلاس آموزشی، ۵/۴۴ درصد دارای كتابخانه،‌ ۵/۳۳ درصد دارای نوارخانه، ۱۷ درصد دارای قرائت‌خانه و تنها ۹ درصد دارای سالن نمایش هستند. ۵/۷۲ درصد آنها نیز دارای رادیو‌ضبط، ۶۲ درصد دارای تلویزیون، ۵۷ درصد دارای ویدئو، ۵/۳۲ درصد دارای رایانه و ۵/۲۰ درصد دارای دوربین‌عكاسی هستند. تعداد كل افراد شاغل در این واحد‌ها حدود ۹۱۲۹ نفر گزارش شده است كه از این تعداد ۲۵ درصد زن و بقیه مرد هستند. بالاترین نسبت زنان به مردان با ۴۹ درصد در استان قزوین گزارش شده است. در مقابل، استان هرمزگان با ۱۲ درصد دارای پائین‌ترین نسبت زنان است. این نسبت در تهران بزرگ ۳۸ درصد است. ۴۲ درصد شاغلان این واحدها دارای تحصیلات عالی رسمی هستند كه بیشترین نسبت به استان زنجان با ۶۱ درصد و كمترین نسبت به استان قم با ۱۷ درصد تعلق دارد. البته حدود یك سوم شاغلان قم دارای تحصیلات حوزوی هستند. ۵/۴۵ درصد نیروی انسانی این واحدها را افراد مربی و ۵/۱۶ درصد آنان را اعضای هیأت امنا تشكیل می‌دهند. اما این آمار در مورد فعالیت‌های آموزشی دارالقرآن‌ها و كانون‌های فرهنگی و هنری نشان می‌دهد كه ۹۵ درصد آنها به آموزش قرآن ۵/۶۰ درصد به آموزش احكام،‌۵/۳۸ درصد به آموزش معارف اسلامی،‌ ۱۶ درصد به آموزش رایانه، ۵/۱۵ درصد به آموزش نظامی و ۱۴ درصد به آموزش زبان خارجی پرداخته‌اند. در مجموع در سراسر كشور ۲۹۷۱۵۲ نفر مرد و۳۰۵۹۹۶ نفرزن در دوره‌های آموزش قرآن این واحد‌ها شركت كرده‌اند. در مورد فعالیت‌های فرهنگی، هنری و ورزشی، عمده‌ترین فعالیت،‌برگزاری مسابقات حفظ و قرائت قرآن با ۷۰ درصد بوده است. در طول سال ۷۹، ۵/۵۵ درصد این واحدها به برگزاری سخنرانی، ۵۰ درصد به نمایش فیلم، ۲۲درصد به نمایش تئاتر، ۵/۱۸ درصد به برگزاری مسابقات ادبی و علمی، ۳۴ درصد به برگزاری نمایشگاه، ۳۵ درصد به برگزاری مسابقات فوتبال و ۱۹ درصد به امور خیریه پرداخته‌اند.