روایت در صفر درجه

● یادداشتی بر کتاب «جزایر گالا پاگوس» نوشته کورت ونه گات*
‌▪ « فهم و« نگرش» است که ارزش دارد و نه خصوصیات ذاتی سوژه» (ماکونیاس)
ونه گات نویسنده شوخی است که در طرح ایده‌هایش اصلا با کسی شوخی ندارد می‌خواهید خوشتان بیایید یا نه. البته این مسئله حاصل سال‌ها تعمق روی یک جمله ساده یا عکسی با ژست خندان درصفحه زیست شناسی یک روزنامه باطله نیست بلکه بیشتر حاصل درک شخصیت نویسنده ای‌ست که جدیتی بی‌مانند در طرح ایده‌های شوخ طبعانه دارد. و گاهی با اولین قدم حتی فرصت پیش آمدن سئوال را از خواننده می‌گیرد که در یک میلیون سال پیش اصلا کشور اکوادوری وجود داشته یا اصلا این تاریخ از کدام تاریخ پبیش‌تراست.
و بعد از این که خیال خواننده از بابت تطبیق‌های کنجکاوانه با زمان و مکان راحت شد شروع به تعریف و انجماد بستری می‌کند که باید در آن مفاهیم‌، روایات وشخصیت‌هایش را کشت دهد. ایده ونه گات در گالا پاگوس برای آنان که علاقه‌ای به داروین و نظریه اصلی‌اش یعنی قانون «انتخاب طبیعی»** دارند حتی آنان که ندارند جذاب و قابل تعمق است و رگه‌هایی از یک حرکت علمی تخیلی را دربازسازی یک سفر تاریخی اکتشافی آن هم در قالب یک سفر بازسازی شده روایی در آن پیداست.« البته داروین تغییری در این جزیره‌ها ایجاد نکرد، چیزی که داروین تغییر داد آرا و عقاید مردم نسبت به این جزیره‌ها بود.ص۲۴»
ونه گات از آن دست نویسندگانی که سعی در باز نمایی رنج و مشقات انسانی دارند نیست و بیش‌تر با تلقی‌هایی که می‌تواند در مورد هر موضوع به وجود آید مشغول است و همواره به قراردادهایی که بین یک دال به عنوان صورتی صوری از یک مفهوم یا پدیده و یا مدلول ذهنی واسط شده‌اند و در نظر نگرفتنشان باعث قطعیت در تلقی و برداشت‌ها خواهد شد می‌تازد و به همان شکل که لری مک کافری ازوضعیت کلی‌تری به نام ادبیات پست مدرن، گزارش می‌دهد. وجه اشتراک همه این تجربه‌گری‌ها این درک همگانی بود که ادبیات داستانی نیازمند شناخت ماهیت تصنعی و ساخت یافته‌ی خود است تا به آن وسیله بر توجه خواننده به چگونگی تبیین اثر تمرکز کند، نه بر صرف وقایع و رخداد‌ها.
تمرکز بر این نکته که این گروه از نویسندگان به افشای صناعت آثار خود‌، تفسیر فرآیند‌های موجود در آن، و سرپیچی از خلق این توهم واقع گرایانه گرایش یافتند که محاکات موجود در اثر، بیرون از خود آن اثر عمل می‌کند و تمایل داشتند که واژه‌ها را به عنوان ذوات متغیر و تعیین یافته توسط قواعد موجود در نظام‌های نشانه‌یی به کار گیرند« جزایر گالا پاگوس در یک لحظه بهشت برین باشد و در لحظه‌ای دیگر دوزخ ، و امکان داشت ژولیوس سزار در یک لحظه دولتمرد و در لحظه ای دیگر قصاب، و امکان داشت در یک لحظه بتوان اسکناس اکوادر را در ازای غذا وسرپناه وپوشش داد و در لحظه دیگر به درد آن بخورد که کف قفس پرنده گان را با آن فرش کنند، و امکان داشت عالم را در یک لحظه خدای قادر ومتعال آفریده باشد و در لحظه دیگر در پی یک انفجار بزرگ به وجود آمده باشد و غیره وغیره وغیره .ص۲۵»
از این رو ونه گات بر وجه باز سازی شده سفر روایی خویش در گالاپاگوس تاکید کرده همواره بر جدا کردن خواننده از آن وضعیت همزاد پندارانه‌ای که بخشی از روند قصه‌گویی (به ویژه درقهرمانسازی‌ها) را در طول دوران های قبل به خود مشغول داشته همت گمارده است «جزیزه بی کینی به جایی تبدیل شده بود که درست نقطه‌ی مقابل کشتی نوح بود. ازهر نوع جانور یک جفت به جزیره بی کینی آورده بودند تا در معرض انفجار بمب اتمی قرار دهند ص۵۱»
ونه گات از تقابل به عنوان ابزاری در جهت بازنگری استفاده کرده و وضعیت‌های همسان مثل طوفان نوح وانفجارهای ویران‌گر اتمی و یا تور تفریحی در مقابل سفر علمی داروین را چنان در برابر هم قرار می‌دهد که همه چیزجدا از قالب روایی و صادق وکاذب بودن به وضعیتی برای اندیشیدن بدل شود. هر چند که موضوعیت در نوشتار او بیش‌تر از آنکه متوجه موضاعات مسئله ساز گردد متوجه ومتمایل به خود و نوع و به صورتی برجسته‌تر ساز و کارهای سامان یافته‌گی خود اثر است که به اثر او وجهی منفرد بخشیده‌اند.«روزی که بائیا ده داروین را در مالمو به آب انداختند، هزار و صد تن آب شور دریا به ناچار شد راه افتاد و جای دیگری برای خود دست و پا کرد. روزی که بیگل را در فالموث انگلیس به آب انداختند، فقط دویست و پنجاه تن آب شور دریا ناچار شد راه بیافتد و جای دیگری برای خود دست و پا کند.۳۱»
صنعات متعدد فرافکنی، درون فکنی وهر شکل از صورت زدایی یک قرارداد روایی که گاه به جابجایی فاعل و مفعول نیز می‌انجامند از آن جهت در نوشتار ونه گات شکلی شخصی‌تر می‌گیرند که بیش‌تر در لایه‌ای از طنز خاص او قوام یافته‌اند «آن جمله را حتما همان تومور مغزی زده است. و تومور مغز "رُوی" روزی را برای گریز لاقیدانه از مدرسه انتخاب کرده بود.ص۴۲» شاید جنس شباهت‌ها در کار ونه گات، این انحصار خاص را موجب شده و به تفاوتی اشاره دارد که او را از گروه نویسندگانی که به شکل کلی موافق مواضع اویند جدا می‌سازد:« این پنگوئن‌ها لباس سرپیش خدمت‌ها را به تن داشتند.ص۴۹»
سیر و سلوک در میان تقابل‌ها و فرم‌های روایی که حقیقت را همواره در ظن چند گانه نگری قرار خواهند داد دلیل کافی برای نسبی نگری ونه گات در بر خورد با موضوعات متفاوت است که او را به سمت تصادفی کردن متن نوشتارش سوق داده‌اند. هر چند که تصادف در آثار او نه به روش دادائیستی یا حد اقل کاملا سورئالیستی اتفاق نمی‌افتد بلکه همین نسبیت هم نسبتی خاص با نسبت و میزان عناصر در تداخل‌ها دارد که بیش‌تر ازهر چیز به اشراف بر یک پارچگی کلی اثر تاکید دارد.«ساختار تازه با سرعت پا گرفت، وازآن مواد خام ژنتیکی در هم و برهم، خانواده بشری تازه‌ای به وجود آمد که کاملا منسجم و یکپارچه بود. تماشای این خانواده‌ی تازه‌، دل آدمی را شاد می‌کرد. ومن تقریبا عاشق آدمیان طراز نوین شدم، همان‌طور که در آن گذشته‌های دور دوستدار آدمیان بودم، با آن مغزهای گنده و باقی چیزها.ص۳۱۵»

فرهاد اکبرزاده
پی نوشت ها:
*جزایر گالا پاگوس کورت ونه گات- ترجمه علی اصغر بهرامی- نشر مروارید
** انتخاب طبیعی مطرح شده توسط داروین براین اساس استوار است که : انتخاب طبیعی موجب بقای ترجیحی وتولید مثل افرادی می شود که، بر حسب" تصادف" اختلافی را به ارث برده اند که آنها را در محیط زندگیشان نسبت به همسایگانشان در موقعیت برتری قرار می دهد.

منبع : ماهنامه ماندگار