‌به‌سوی‌ رویکردی‌ اسلامی‌ از توازن‌ زیست‌محیطی

این‌ مقاله، دیدگاه‌ اسلام‌ را دربارهٔ‌ محیط‌ زیست‌ بررسی، و مفهوم‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ را در اقتصاد اسلامی‌ ارائه‌ می‌كند. مقاله‌ اد‌عا دارد كه‌ این‌ توازن، با كمك‌ نهادها و موازین‌ اخلاقی‌ اسلام‌ می‌تواند با دوام‌ و پایدار باشد و نقش‌ بخش‌ خصوصی‌ را در قالب‌ رفتار دوستانه‌ با محیط‌ زیست، حس‌ نوع‌ دوستی‌ و ساده‌زیستن‌ افراد نشان‌ می‌دهد. همچنین‌ نقش‌ دولت‌ اسلامی‌ را در زمینه‌های‌ قانونگذاری، كنترل‌ و توسعهٔ‌ منابع‌ برای‌ حفاظت‌ از محیط‌ زیست‌ بررسی‌ می‌كند و مد‌عی‌ است‌ كه‌ رویكردش‌ چارچوب‌ تحلیلی‌ مناسبی‌ را برای‌ فهم‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ ارائه‌ می‌دهد.
۱. مقدمه‌
نگرانی‌های‌ فزاینده‌ای‌ دربارهٔ‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ در سراسر جهان‌ وجود دارد. در غرب، زمینهٔ‌ علمی‌ جدیدی‌ با نام‌ «اقتصاد محیط‌ زیست» به‌ منظور مطالعهٔ‌ ابعاد گوناگون‌ این‌ مشكل‌ پدید آمده‌ است. در سایهٔ‌ این‌ زمینهٔ‌ جدید، برنامه‌های‌ سیاستی‌ گوناگونی، هم‌ در كشورهای‌ توسعه‌یافته‌ و هم‌ در كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ اعمال‌ شده‌ است. به‌رغم‌ این‌ كوشش‌ها، مشكلات‌ زیست‌ محیطی‌ تشدید شده‌اند.
اقتصاد محیط‌ زیست، به‌طور عمده‌ به‌سبب‌ بینش‌ محدودش، نتوانسته‌ است‌ ماهیت‌ مشكل‌ را شناسایی‌ كند؛ بنابراین، سفارش‌های‌ سیاستی‌ آن‌ به‌طور كامل‌ مؤ‌ثر نبوده‌ است. با وجود این، اقتصاد اسلامی‌ با بینش‌ گسترده‌ و الاهی‌ خود می‌تواند مشكل‌ را به‌درستی‌ تشخیص‌ داده، راه‌حل‌ مؤ‌ثری‌ ارائه‌ كند. در این‌ جهت، مقاله‌ قصد دارد مشاركتی‌ برای‌ اقتصاد اسلامی‌ در موضوعات‌ طبیعت‌ و حل‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ داشته‌ باشد و برای‌ دستیابی‌ به‌ این‌ هدف، چارچوبی‌ اسلامی‌ را به‌ منظور بررسی‌ نظام‌مند این‌ موضوعات‌ ارائه‌ می‌كند.
ماهیت‌ این‌ مقاله، نظری‌ است؛ به‌ طوری‌كه‌ مباحث‌ خود را بر اساس‌ قرآن، سنت، فقه‌ و تاریخ‌ اسلام‌ بنا نهاده، از منطق‌ نظریهٔ‌ اقتصاد، به‌ منظور توضیح‌ نظریاتش‌ بهره‌ می‌گیرد.
فرضیهٔ‌ اصلی، آن‌ است‌ كه‌ در جهان، توازن‌ زیست‌ محیطی‌ وجود دارد. زیستن‌ به‌ شیوهٔ‌ اسلامی‌ و در سایهٔ‌ دولت‌ اسلامی، سهم‌ مهمی‌ در تداوم‌ این‌ توازن‌ بر عهده‌ دارد؛ بنابراین، مقاله‌ مد‌عی‌ است‌ احتمال‌ كم‌تری‌ دارد اقتصاد اسلامی‌ كه‌ به‌ این‌ دو وسیله‌ تجهیز شده، در مقایسه‌ با اقتصاد صرفاً‌ ماد‌ی، با مشكلات‌ زیست‌ محیطی‌ رویارو شود.
۲. مروری‌ بر ادبیات‌ موضوع‌
۱-۲. دیدگاه‌ اسلامی‌
اقتصاددانان‌ مسلمان‌ تاكنون‌ سهم‌ كمی‌ در موضوعات‌ زیست‌ محیطی‌ داشته‌اند. بیش‌تر آن‌ها فقط‌ از جنبهٔ‌ اخلاقی‌ موضوع‌ به‌ صورت‌ كلی‌ بحث‌ كرده‌اند. در حقیقت، مطالعات‌ اندكی‌ وجود دارد كه‌ رویكردی‌ نظام‌مند به‌ این‌ مشكل‌ داشته‌ باشد. حتی‌ آن‌ تعداد كم‌ نیز روش‌ها و ابزارهای‌ علمی‌ لازم‌ به‌ منظور تضمین‌ امنیت‌ زیست‌ محیطی‌ را ارائه‌ نكرده‌اند.
خالد فاروق‌ اكبر۴ اشاره‌ می‌كند كه‌ پیشرفت‌ فنی، عامل‌ بر هم‌ زدن‌ توازن‌ و تعادل‌ در طبیعت‌ است. او می‌گوید: «بحران‌ زیست‌ محیطی‌ موجود، نمود خارجی‌ بحران‌ فكری‌ و روحی‌ است»، و بر اهمیت‌ تغییر عقاید و سنن‌ تأكید دارد؛ به‌طوری‌ كه‌ بشر به‌طور مسؤ‌ولانه‌ با دیگر مخلوقات‌ خداوند زندگی‌ می‌كند. در این‌ زمینه، او دیدگاهی‌ اسلامی‌ را ارائه، سپس‌ آن‌را با دیدگاه‌ غربی‌ مقایسه‌ می‌كند. او در ضمن‌ تشریح‌ ریشه‌های‌ اخلاق‌ زیست‌ محیطی‌ اسلام، به‌ اصول‌ وحدانیت، امانتداری‌ و مسؤ‌ولیت‌پذیری‌ اشاره‌ دارد.
چپرا،۵ مبانی‌ اخلاقی‌ حفاظت‌ محیط‌ زیست‌ را در قاعدهٔ‌ «لاضرر» می‌جوید. مطابق‌ این‌ اصل، مسلمانان‌ از صدمه‌ رساندن‌ به‌ دیگران‌ منع‌ شده‌اند. او اد‌عا می‌كند كه‌ تنزل‌ كیفیت‌ محیط‌ زیست، هم‌ به‌ نسل‌ حاضر و هم‌ به‌ نسل‌های‌ آینده‌ صدمه‌ می‌رساند؛ بنابراین، وظیفهٔ‌ فرد و جامعه‌ است‌ تا محیط‌ زیست‌ را حفظ‌ كند.
نصر،۶ دیدگاه‌ مشابهی‌ دارد. او می‌گوید: در اسلام، انسان‌ و نظام‌هستی، در وضعیت‌ متحد هماهنگ‌ و مكملی‌ قرار دارند و خاطرنشان‌ می‌كند كه‌ كاشتن‌ درختان، رفتار ملایم‌ با حیوانات، و پرهیز از ایجاد آلودگی‌ در آب، همگی‌ اعمال‌ نیكی‌ چون‌ سیركردن‌ فقیر و مراقبت‌ از بیمار هستند. افزون‌ بر این، او بر اهمیت‌ معنوی‌ طبیعت‌ تأكید دارد و برای‌ حل‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی، به‌طور خاص، گسترش‌ آگاهی‌ عمومی‌ را دربارهٔ‌ آموزه‌های‌ دین‌ كه‌ به‌ رفتار اخلاقی‌ با محیط‌ زیست‌ مربوط‌ می‌شود، پیشنهاد می‌كند. نصر هیچ‌ نقشی‌ را به‌ دولت‌ اسلامی‌ به‌ منظور ارتقای‌ محیط‌ زیست، محول‌ نكرده‌ است.
حسینی،۷ بینش‌ با ارزشی‌ را به‌ منظور درك‌ مشكل‌ ارائه‌ می‌كند. او اعتقاد دارد كه‌ اسلام، دین‌ فطری‌ هر فرد در جهان‌ است. مسلمان، با تسلیم‌ خود به‌ خواست‌ خداوند رشد می‌كند. نظام‌ هستی‌ به‌صورت‌ محیط‌ ضرور آفریده‌ شده‌ تا او بتواند در این‌ محیط، مأموریت‌ خود را انجام‌ دهد. بشر در جایگاه‌ خلیفهٔ‌ خداوند در زمین، باید حق‌ همهٔ‌ آفریدگان‌ را از منابع‌ زیست‌ محیطی‌ به‌ رسمیت‌ بشناسد. او مد‌عی‌ است‌ كه‌ به‌ دو دلیل‌ باید از گسیختگی‌ زیست‌ محیطی، از هر نوعی، پرهیز كرد: نخست‌ آن‌كه‌ این‌ مسأله، دستور اخلاقی‌ دین‌ است‌ و دوم‌ آن‌كه‌ برای‌ حفظ‌ منافع‌ عمومی‌ و كالای‌ عمومی‌ مشترك‌ برای‌ نوع‌ بشر و دیگر آفریدگان‌ خداوند، این‌ مسأله‌ ضرورت‌ دارد.
لیولین،۸ روش‌شناسی‌ حقوقی‌ اسلامی‌ را دربارهٔ‌ استفاده‌ از زمین، آب، نباتات‌ و حیوانات‌ ارائه‌ می‌كند. او می‌گوید: هدف‌ غایی‌ اسلام، ایجاد رفاه‌ برای‌ تمام‌ آفریدگان‌ است؛ زیرا هر عنصر این‌ آفرینش، نقش‌ تعیین‌شده‌اش‌ را به‌وسیلهٔ‌ مشاركت‌ در هدف‌ و تدبیر نظام‌ هستی، به‌ انجام‌ می‌رساند. او مد‌عی‌ است‌ كه‌ تمام‌ موجودات، در هدف‌ متحد هستند و به‌ تمام‌ عالم‌ نفع‌ می‌رسانند و دربارهٔ‌ برخی‌ از اصول‌ استخراج‌ شده‌ از قرآن، سنت‌ و فقه‌ اسلامی، به‌منظور محیط‌ زیست‌ بحث‌ می‌كند. لیولین‌ معتقد است‌ كه‌ قواعد مناسب‌ را می‌توان‌ تحت‌ قاعدهٔ‌ «لاضرر» برای‌ جلوگیری‌ از تنزل‌ كیفیت‌ محیط‌ زیست‌ طر‌احی‌ كرد. او مسؤ‌ولیت‌ مدیریت‌ مالكیت‌ عمومی‌ منابع‌ كمیاب‌ را به‌ دولت‌ وامی‌گذارد.
پس‌ از بازنگری‌ و مرور دیدگاه‌ اسلام، بجا است‌ تا به‌ اجمال، به‌ ارائهٔ‌ دیدگاه‌ مادیون، به‌ ویژه‌ مباحث‌ اصلی‌ مربوط‌ به‌ ماهیت‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ پرداخته‌ شود. یادآوری‌ این‌ نكته‌ حائز اهمیت‌ است‌ كه‌ در این‌جا به‌ جنبه‌ كمی‌ مشكل‌ دربارهٔ‌ اندازه، بزرگی‌ و مقدار اثر، پرداخته‌ نخواهد شد.۹
۲-۲. دیدگاه‌ ماد‌ی‌
دیدگاه‌ ماد‌ی، اشكال‌ گوناگونی‌ از مخاطرات‌ زیست‌ محیطی‌ را به‌صورت‌ نتایج‌ فرایند رشد در نظر می‌گیرد. افزایش‌ تعداد كارخانه‌ها، دود و آلاینده‌ها را در مقیاس‌ گسترده‌ منتشر می‌كند. به‌طور مشابه، سوزاندن‌ نفت، گاز و زغال‌سنگ‌ در نیروگاه‌ها و در میلیون‌ها وسیلهٔ‌ متحرك، باعث‌ انتشار میلیاردها تُن‌ گاز سمی، شامل‌ مونواكسیدكربن‌ و تركیبات‌ متفاوتی‌ از نیتروژن‌ و گوگرد می‌شود.
زباله‌های‌ صنعتی، شامل‌ اسیدها و فلزاتی‌ است‌ كه‌ آب‌ها را آلوده، افراد را بیمار و موجودات‌ آبزی‌ را تهدید می‌كنند. حجم‌ گستردهٔ‌ قطع‌ درختان‌ جنگل‌ها در سراسر جهان، آلودگی‌ هوا را وخیم‌تر می‌كند.
بررسی‌ دقیق‌تر مطالب‌ پیشین‌ روشن‌ می‌سازد كه‌ آن‌ها توضیحی‌ ناقص‌ و ناتمام‌ از مشكلاتند. توضیحی‌ مناسب‌تر را می‌توان‌ با تمركز بر شیوهٔ‌ زندگی‌ ماد‌ی، انحرافات‌ بازار و نقش‌ سیاسی‌ گروه‌های‌ ذی‌ نفوذ به‌دست‌ آورد.
فرهنگ‌ غربی‌ و ماد‌ی، «مصرف‌گرایی» را به‌صورت‌ روش‌ زندگی‌ ترویج‌ می‌دهد. در بین‌ مجموعه‌ نهادهای‌ شكل‌دهندهٔ‌ این‌ فرهنگ، بانك‌ها (با تدابیر و ترفندهای‌ جذ‌اب‌ كارت‌ها و خطوط‌ اعتباری)، سینماها، تلویزیون‌ها و مؤ‌سسات‌ تبلیغاتی‌ در این‌ زمینه‌ اهمیت‌ بیش‌تری‌ دارند. هر فردِ‌ متأثر از این‌ فرهنگ‌ می‌خواهد بیش‌تر و بیش‌تر مصرف‌ كند؛ حتی‌ اگر این‌ كار او بر اساس‌ درآمد بلندمدت‌ وی‌ قابل‌ توجیه‌ نباشد. این‌ سبك‌ زندگی، پیامدهای‌ ناسازگاری‌ را برای‌ محیط‌ زیست، به‌ دو طریق‌ در بردارد: نخست‌ آن‌كه‌ تقاضای‌ بیش‌تری‌ را برای‌ منابع‌ طبیعی‌ ایجاد می‌كند كه‌ محیط، به‌ روشی‌ پایدار به‌ تأمین‌ آن‌ توانا نیست‌ و دوم‌ آن‌كه‌ باعث‌ تولید آلودگی‌ در حد‌ی‌ بسیار فراتر از ظرفیت‌ بازیافت‌ محیط‌ می‌شود.
عامل‌ دیگر، انحرافات‌ بازار است.۱۰ همان‌گونه‌ كه‌ پیش‌ از این‌ ذكر شد، سهم‌ بزرگی‌ از آلودگی‌ به‌ وسیلهٔ‌ كارخانه‌ها پدید می‌آید. در نظام‌ بازار موجود، تولیدكنندگان‌ با توجه‌ به‌ سود فردی، به‌ سمت‌ اغماض‌ از هزینه‌های‌ اجتماعی‌ آلودگی‌ كه‌ به‌ وسیلهٔ‌ كارخانه‌های‌ آن‌ها تولید می‌شود، هدایت‌ می‌شوند؛ در نتیجه، آلودگی‌ بیش‌تری‌ ایجاد خواهد شد.
عامل‌ سوم‌ به‌ نقش‌ منفی‌ گروه‌های‌ ذی‌ نفوذ مربوط‌ می‌شود. آن‌ها قانونگذاران‌ را بر ضد‌ تصویب‌ قوانین‌ حفاظت‌ از محیط‌ زیست‌ تحت‌ فشار قرار می‌دهند و استدلال‌ معمولشان‌ این‌ است‌ كه‌ اجرای‌ قوانین‌ زیست‌ محیطی، هزینه‌ها را افزایش‌ و تقاضا را كاهش‌ می‌دهد.۱۱ روشن‌ نیست‌ كه‌ مطلب‌ چنین‌ باشد. این‌ محتمل‌تر است‌ كه‌ تقاضا برای‌ تولیدات‌ سالم‌ از نظر زیست‌ محیطی، در هر قیمتی‌ افزایش‌ خواهد یافت‌ كه‌ از سلیقه‌ و تمایل‌ مصرف‌كنندگان‌ به‌ چنین‌ تولیداتی‌ ناشی‌ می‌شود.
۳. دورنمای‌ اسلام‌ از محیط‌ زیست‌
این‌ بخش، به‌ توسعهٔ‌ دورنمایی‌ اسلامی‌ به‌ منظور بررسی‌ ماهیت‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ می‌پردازد. در این‌ زمینه، ابتدا محیط‌ زیست‌ تعریف، سپس‌ اهمیت‌ آن‌ برای‌ موجودات‌ بشری‌ و غیربشری‌ بیان‌ می‌شود.
محیط‌ زیست‌ به‌ مجموعه‌ای‌ از عوامل‌ فیزیكی، شیمیایی‌ و بیولوژیكی‌ كه‌ بر انسان‌ و غیرانسان‌ تأثیر می‌گذارند، اطلاق‌ می‌شود. در چارچوب‌ محیط‌ زیست، گروهی‌ از اكوسیستم‌ها در حال‌ فعالیت‌ هستند كه‌ در آن‌ها دسته‌های‌ خاصی‌ از انواع‌ زیستی‌ با بخش‌هایی‌ از محیط‌ زیست‌ در ارتباط‌ متقابل‌ هستند.۱۲ اكوسیستم‌ طبیعی، نظام‌ به‌ شدت‌ متنو‌ع‌ و متوازن‌ است‌ و از موجودات‌ بسیاری‌ تشكیل‌ شده‌ كه‌ هر كدام‌ از آن‌ها تقریباً‌ به‌ یك‌ اندازه‌ اهمیت‌ دارند. بدون‌ اجزای‌ محیط‌ زیست، موجودات‌ زنده‌ نمی‌توانند پایدار باشند و سرانجام‌ نابود خواهند شد. اولی‌ (اجزای‌ محیط‌ زیست) برای‌ دومی‌ (موجودات‌ زنده) لازم‌ و اجتناب‌ناپذیر است‌ و بین‌ این‌ دو، ارتباطی‌ قطعی‌ وجود دارد.
دورنمای‌ اسلامی‌ دربارهٔ‌ محیط‌ زیست‌ بر این‌ اعتقاد استوار است‌ كه‌ خداوند، خالق‌ و نگه‌دارندهٔ‌ جهان‌ به‌شمار می‌رود. تمام‌ جهان‌ به‌ همراه‌ تمام‌ عواملش‌ با حكمت‌ كامل‌ آفریده‌ شده‌ است. تعداد، كمیت‌ و كیفیت‌ این‌ عوامل‌ در تدبیر الاهی‌ به‌طور دقیق‌ مقدر شده‌اند. هر عاملی‌ نقش‌ مقدر شده‌اش‌ را ایفا می‌كند. هر چیزی‌ كه‌ به‌وسیلهٔ‌ خداوند آفریده‌ شده، هدف‌ خاصی‌ دارد كه‌ باید آن‌ را به‌ انجام‌ رساند. افزون‌ بر این، در این‌ دنیا هیچ‌ چیز، دائم‌ نیست. هر چیزی‌ برای‌ دوره‌ای‌ معین‌ وجود دارد. قرآن‌ كریم‌ این‌ نكته‌ را روشن‌ كرده‌ است:
مَا خَلَقنَا السَّماوَ‌اتِ‌ وَ‌الا‌ َرضَ‌ وَمَا بَینَهُمَا اًِ‌لاَّ‌ بِ‌الحَقٍّ‌ وَ‌أَجَلٍ‌ مُسَمیً‌ وَ‌الَّذِینَ‌ كَفَرُوا عَمَّا أُنذِرُوا مُعرِضُونَ.۱۳‌ ما آسمان‌ها و زمین‌ و هر چه‌ را در آن‌ها است، جز به‌ حق‌ و جز در وقت‌ معین‌ (و برای‌ سرآمدی‌ معین) نیافریده‌ایم‌ و آنان‌كه‌ كافرند، از هر چه‌ پند و اندرزشان‌ دهند، روی‌ می‌گردانند.
خداوند برای‌ امرار معاش‌ آفریدگان، مقدار معینی‌ از منابع‌ زیست‌ محیطی‌ را قرار داده‌ كه‌ با تقاضای‌ كل‌ منابع‌ در جهان‌ برابری‌ می‌كند. این‌ مطلب‌ از وجود توازن‌ زیست‌ محیطی‌ در اكوسیستم‌ طبیعی‌ حكایت‌ دارد؛ بنابراین، اسلام‌ به‌ محیط‌ زیست‌ از دیدگاه‌ توازن‌ می‌نگرد. اسلام، توازن‌ زیست‌ محیطی‌ را به‌ منزلهٔ‌ بخشی‌ از توازن‌ كلی‌ جهان‌ تصور می‌كند. قرآن، مفهوم‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ را در عبارت‌های‌ گوناگونی‌ نظیر «عدل»، «قدر» و «موزون» وصف‌ می‌كند.واژهٔ‌ «عدل» از نظر لغوی‌ به‌ معنای‌ حق، درست‌ و منصفانه‌ عمل‌ كردن‌ است. هنگام‌ وصف‌ معنای‌ «عدل»، یك‌ مفسر قرآن‌ بیان‌ می‌دارد كه‌ جهان‌ در شكل‌ متوازن‌ آفریده‌ شده‌ است.۱۴
بیش‌تر مفسران‌ قدیم‌ نیز واژهٔ‌ «میزان» را به‌ معنای‌ «عدل» تفسیر كرده‌اند.۱۵ افزون‌ بر این، كلمات‌ دیگری‌ نظیر «حق» و «قسط» نیز به‌ همان‌ معنا تفسیر شده‌اند؛ بنابراین، تمام‌ این‌ كلمات، مفهوم‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ را تأیید می‌كنند.
واژهٔ‌ قرآنی‌ «قَدَر» معنای‌ مستقیم‌تری‌ از توازن‌ زیست‌ محیطی‌ را ارائه‌ می‌كند. معنای‌ لغوی‌ «قَدَر»، مقدار معین‌ شدهٔ‌ كمیت‌ یا كیفیت‌ است. این‌ عبارت، بر مفهوم‌ توازن‌ در آیهٔ‌ ذیل‌ تأكید می‌كند:
اًِنَّا كُلَّ‌ شَیءٍ‌ خَلَقنَاهُ‌ بِقَدَرٍ.۱۶‌ ‌
هر آن‌چه‌ را كه‌ ما آفریده‌ایم، به‌ اندازه‌ و متناسب‌ آفریدیم.
این‌ آیه، بیانی‌ كلی‌ را دربارهٔ‌ وجود تعادل‌ در هر چیز ارائه‌ می‌دهد. فرایند آفرینش‌ و رشد هر چیزی، از اصل‌ توازن‌ پیروی‌ می‌كند كه‌ در آیهٔ‌ پیشگفته‌ تحت‌ عنوان‌ «تناسب‌ و اندازه» یاد شده‌ است. محققان‌ اسلامی، كاربرد این‌ اصل‌ را در بسیاری‌ از موجودات‌ یادآور شده‌اند. آن‌ها مشاهده‌ كرده‌اند كه‌ در موارد خاص، توازن‌ به‌واسطهٔ‌ رابطه‌ای‌ منفی‌ بین‌ نرخ‌ تكثیر موجودات‌ زنده‌ و سن‌ آن‌ها برقرار می‌شود. موجودات‌ زنده‌ای‌ كه‌ نرخ‌ تكثیر مفرطی‌ دارند، طول‌ عمرشان‌ كوتاه‌تر است.۱۷
همچنین‌ مفهوم‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ به‌وسیلهٔ‌ واژهٔ‌ «موزون» تأیید شده‌ كه‌ در ابتدای‌ این‌ آیهٔ‌ آمده‌ است:
وَ‌الا‌ َرضَ‌ مَدَدنَاهَا وَ‌أَلقَینَا فِیهَا رَوَ‌اسِیَ‌ وَ‌أَنبَتنَا فِیَها مِن‌ كُلٍّ‌ شَیءٍ‌ مَوزُونٍ‌ وَجَعَلنَا لَكُم‌ فِیَها مَعَایِشَ‌ وَمَن‌ لَّستُم‌ لَهُ‌ بِرَ‌ازِقِینَ.۱۸‌ ‌ و زمین‌ را بگستردیم‌ و در آن، كوه‌های‌ عظیم‌ برنهادیم‌ و از آن، هر چیز را مناسب‌ و موافق‌ حكمت‌ و عنایت‌ رویاندیم‌ و در زمین، هم‌ لوازم‌ معاش‌ شما نوع‌ بشر را فراهم‌ آوردیم‌ و هم‌ برای‌ سایر حیوانات‌ كه‌ شما روزی‌ آن‌ها را نمی‌دهید، قوت‌ و غذا فراهم‌ ساختیم.
طبق‌ این‌ آیات، انواع‌ آذوقه‌ و امكانات‌ برای‌ بقای‌ موجودات‌ بشری‌ و غیربشری‌ تدارك‌ دیده‌ شده؛ به‌طوری‌كه‌ میزان‌ تقاضا شده‌ از این‌ امكانات، با عرضهٔ‌ آن‌ها برابر است. شكی‌ نیست‌ كه‌ در طرح‌ و تدبیر الاهی‌ حاكم‌ بر این‌ امكانات، كمبود یا مازاد نسبی‌ وجود دارد. طرح‌ مزبور تضمین‌ می‌كند كه‌ تقاضای‌ اضافی‌ از چیزی‌ از جانب‌ یك‌ مخلوق، به‌وسیلهٔ‌ میزان‌ عرضهٔ‌ اضافی‌ از همان‌ چیز به‌وسیلهٔ‌ مخلوق‌ دیگری‌ برطرف‌ می‌شود. بین‌ مخلوقات‌ خداوند، زنجیرهٔ‌ نامتناهی‌ از وابستگی‌ متقابل‌ وجود دارد. بنابر گفتهٔ‌ یك‌ محقق، در تدبیر جهانی‌ خداوند، نظم‌ و توازنی‌ شایسته‌ و مناسب‌ وجود دارد.۱۹
بحث‌ پیشین‌ به‌ این‌ نتیجه‌ منتهی‌ می‌شود كه‌ در عالم، توازنی‌ زیست‌ محیطی‌ وجود دارد. وجود این‌ توازن‌ بر دو قید تأكید دارد: نخست‌ آن‌كه‌ موجودات‌ بشری‌ و غیربشری‌ هیچ‌یك‌ نمی‌توانند بیش‌تر از آن‌ مقدار كه‌ اكوسیستم‌ طبیعی‌ قادر به‌ تهیهٔ‌ منابع‌ به‌صورت‌ پایدار است، از آن‌ها تقاضا كنند. دیگر آن‌كه‌ آن‌ها نمی‌توانند محصولات‌ زاید خود را در حجمی‌ بزرگ‌تر از آن‌چه‌ سیستم، توانایی‌ بازیافت‌ آن‌را بدون‌ لطمه‌ زدن‌ به‌ بهره‌وری‌ سیستم‌ دارد، در محیط‌ تخلیه‌ كنند. سرچشمهٔ‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی، تخطی‌ از این‌ دو محدودیت‌ است. به‌ عبارت‌ دیگر، استفاده‌ بیش‌ از اندازه‌ از منابع‌ زیست‌ محیطی‌ و دفع‌ محصولات‌ زاید، دو علت‌ اصلی‌ مسبب‌ بروز مشكل‌ هستند؛ بنابراین، رویكرد اسلامی‌ به‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ به‌روشنی‌ از این‌ علل‌ آگاهی‌ داشته، ترتیبات‌ نهادی‌ مناسب‌ را برای‌ حل‌ مشكل‌ پیشنهاد می‌كند.
۴. رویكردی‌ اسلامی‌ به‌منظور دستیابی‌ به‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌
ما در این‌ بخش، رویكردی‌ اسلامی‌ را در جهت‌ دستیابی‌ به‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ در پرتو مباحث‌ پیشین‌ ارائه‌ می‌كنیم. این‌ رویكرد، جامعهٔ‌ اسلامی‌ را كه‌ رفتار اقتصادی‌ - اجتماعی‌ و سیاسی‌ آن، با توازن‌ زیست‌ محیطی‌ سازگار است، مجسم‌ می‌كند. این‌ جامعه، توازن‌ زیست‌ محیطی‌ را به‌ كمك‌ دو نهاد حفظ‌ می‌كند: زیستن‌ به‌ شیوهٔ‌ اسلامی‌ و دولت‌ اسلامی.
نهاد اول، نقش‌ افراد را تعیین، و نهاد دوم، نقش‌ دولت‌ اسلامی‌ را در بخش‌ زیست‌ تشریح‌ می‌كند.
۱-۴. زیستن‌ به‌ شیوهٔ‌ اسلامی‌ و محیط‌ زیست‌
رفتار اسلامی، تمام‌ جوانب‌ زندگی‌ فردی‌ را در بر می‌گیرد.۲۰ این‌ رفتار، شخصیت‌ متوازنی‌ را از طریق‌ تأمین‌ همزمان‌ نیازهای‌ ماد‌ی‌ و معنوی‌ افراد ایجاد می‌كند. هدف‌ اصلی‌ «انسان‌ مسلمان»، كسب‌ رضایت‌ خدا است.۲۱ شریعت‌ اسلام، رهنمودها و مشوق‌هایی‌ را به‌ منظور زیستن‌ در چنین‌ زندگی‌ ارائه‌ می‌كند.
هدف‌ «كسب‌ رضایت‌ خداوند»، به‌طور عمیق‌ بر ساخت‌ روانی‌ و فكری‌ افراد تأثیر می‌گذارد و سبب‌ نیرومندی‌ روحی‌ آن‌ها می‌شود. با مجهز شدن‌ به‌ این‌ توان، آن‌ها خواهند توانست‌ بر اهدافشان‌ به‌وسیلهٔ‌ مقاومت‌ در برابر وسوسه‌های‌ دنیایی‌ نائل‌ آیند. متعاقب‌ این‌ اهداف، در بین‌ افراد عشق‌ و علاقه‌ ایجاد می‌شود؛ زیرا رفتار با همنوعان‌ خود، به‌طور نزدیكی‌ با رفتار او با خداوند ارتباط‌ دارد.
سه‌ ویژگی‌ زندگی‌ اسلامی‌ عبارتند از: آگاهی‌ زیست‌ محیطی، سادگی‌ (بی‌آلایشی) و حس‌ نوع‌ دوستی‌ كه‌ هر یك، وظیفهٔ‌ مهمی‌ به‌منظور بقای‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ بر عهده‌ دارد. پیش‌ از تشریح‌ این‌ نقش‌ها، ضرورت‌ دارد از مبانی‌ نظری‌ زندگی‌ اسلامی‌ بحث‌ كنیم. این‌ زندگی‌ بر سه‌ اصل‌ بنیادین‌ استوار است: توحید، خلافت‌ و آخرت. این‌ اصول، زمینه‌ و جوهرهٔ‌ مفهوم‌ زندگی‌ اسلامی‌ را ارائه‌ می‌كنند.
●یك. توحید (وحدانیت)
توحید، پایهٔ‌ اعتقاد اسلامی‌ است. و بر این‌ امر دلالت‌ دارد كه‌ تمام‌ هستی‌ به‌وسیلهٔ‌ خداوند تعالی‌ آفریده، كنترل‌ شده‌ و دوام‌ یافته‌ است. این‌ اصل، رابطهٔ‌ انسان‌ - خدا، انسان‌ - انسان‌ و انسان‌ - جهان‌ را تبیین‌ می‌كند و بینش‌ وحدت‌ و یكتاپرستی‌ مسلمانان‌ را پدید می‌آورد. فرد مسلمان‌ به‌ كمك‌ این‌ بینش‌ می‌تواند به‌ انسان‌ و اكوسیستم‌ به‌صورت‌ اجزای‌ هماهنگ‌ هستی‌ تنظیم‌ شده‌ به‌وسیلهٔ‌ قانون‌ الاهی‌ بنگرد. حفظ‌ محیط‌ زیست‌ وظیفه‌ای‌ دینی‌ شمرده‌ می‌شود. این‌ اصل، محرك‌های‌ اخلاقی‌ و دینی‌ را برای‌ حفاظت‌ و امنیت‌ زیست‌ محیطی‌ ایجاد می‌كند.
●دو. خلافت‌ (جانشینی)
بشر، خلیفه‌ خداوند بر روی‌ زمین‌ است.۲۲ خداوند او را به‌منظور تسلیم‌ در برابر خواست‌ خداوندی‌ در تمام‌ زمینه‌های‌ زندگی‌ آفریده‌ است. خداوند منابع‌ ماد‌ی‌ و معنوی‌ را به‌ انسان‌ عطا كرده‌ است‌ تا وظایف‌ خود را در زمین‌ انجام‌ دهد. شریعت‌ اسلام‌ به‌ وی‌ سفارش‌ كرده‌ است‌ كه‌ از این‌ منابع‌ به‌طور كارا و منصفانه‌ استفاده‌ كند و كیفیت‌ زندگی‌ خود را بهبود بخشد. خلافت، الزامات‌ بسیاری‌ را پدید می‌آورد؛ دو مورد از آن‌ها، اخوت‌ همگانی‌ و امانتداری‌ منابع‌ است‌ كه‌ اهمیت‌ ویژه‌ای‌ دارد.
اخوت‌ همگانی: لافت، چارچوبی‌ برای‌ تساوی‌ اجتماعی‌ و اخوت‌ همگانی‌ ارائه‌ می‌كند. این‌ چارچوب، ساختار اجتماعی‌ با انعطافی‌ را پدید می‌آورد كه‌ فرد را برای‌ رشد بر اساس‌ كارایی‌ و صفات‌ پسندیده‌ تشویق‌ می‌كند. همچنین، تساوی‌ اجتماعی‌ بین‌ انسان‌ها را صرف‌نظر از رنگ، نژاد و موقعیت‌ جغرافیایی‌ آن‌ها مطرح‌ می‌سازد. این‌ مشخصه‌ها، مشاركت‌ و همكاری‌ سودمندی‌ در بهره‌برداری‌ متقابل‌ از منابع‌ را ترویج‌ می‌كند.۲۳ نظریهٔ‌ «منافع‌ فردی» كه‌ بر حد‌اكثر كردن‌ مطلوبیت‌ یا سود شخصی‌ تأكید دارد، در این‌ چارچوب‌ قرار نمی‌گیرد.
امانتداری‌ منابع: خداوند، مالك‌ حقیقی‌ تمام‌ منابع‌ است، و افراد ملزم‌ هستند تا از منابع‌ در اختیار خود، درست‌ استفاده‌ كنند. پس‌ از پذیرش‌ این‌ دستور، بر انسان‌ فرض‌ است‌ كه‌ همانند امانتدار عمل‌ كند و از منابع، مطابق‌ با مقررات‌ مالك‌ بهره‌ ببرد.۲۴ انسان‌ حق‌ ندارد منابع‌ را به‌ هر شكلی‌ نابود كند.
●سه. آخرت‌ (معاد)
آخرت‌ یكی‌ از اعتقادات‌ اصولی‌ اسلام‌ است. این‌ اصل، آموزهٔ‌ اسلام‌ دربارهٔ‌ مسؤ‌ولیت‌پذیری‌ را خاطر نشان‌ می‌كند كه‌ جامع‌تر از مفهوم‌ نظیر خود یعنی‌ مسؤ‌ولیت‌پذیری‌ ماد‌ی‌ است. مسلمان‌ باید ایمان‌ داشته‌ باشد كه‌ ذره‌ای‌ از نیكی‌ و ذره‌ای‌ از بدی‌ در آخرت‌ وزن‌ و سنجیده‌ خواهد شد.۲۵ این‌ اعتقاد، بینش‌ فرد را گسترده‌ می‌كند. او پیش‌ از اتخاذ هر تصمیمی، اثر احتمالی‌ انتخاب‌های‌ دنیایی‌ خود را بر زندگی‌اش‌ در آخرت‌ می‌سنجد. در عمل، این‌ اعتقاد به‌ مثابه‌ سیستم‌ كنترل‌ كننده‌ای‌ درون‌ فكر و قلب‌ مسلمان‌ عمل‌ می‌كند و در نتیجه، به‌ او در انجام‌ اعمال‌ نیك‌ و پرهیز از اعمال‌ زشت‌ و بد یاری‌ می‌رساند.
زیستن‌ به‌ شیوهٔ‌ اسلامی، پیامدهای‌ مثبت‌ مطلوبی‌ برای‌ محیط‌ زیست‌ دارد. آن‌چه‌ در ادامه‌ می‌آید، این‌ پیامدها را در سه‌ جنبه‌ از این‌ زندگی‌ بررسی‌ می‌كند:
أ. آگاهی‌ زیست‌ محیطی: زندگی‌ اسلامی‌ دربارهٔ‌ محیط‌ زیست‌ حساس‌ است. این‌ زندگی‌ بر مجموعه‌ای‌ از ارزش‌ها استوار است‌ كه‌ آگاهی‌ زیست‌ محیطی‌ مسلمانان‌ را افزون‌تر می‌كند؛ بنابراین، رفتاری‌ دوستانه‌ با محیط‌ زیست‌ را شكل‌ می‌دهد كه‌ برای‌ ابقای‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ به‌طور كامل‌ مفید است.
آموزه‌های‌ اسلامی، اهمیت‌ بسیاری‌ به‌ پاكیزگی‌ می‌دهند. پاكیزگی، نیمی‌ از ایمان‌ معرفی‌ شده‌ است؛۲۶ از این‌رو، مسلمانان، پاكیزگی‌ را به‌صورت‌ جزئی‌ از وظیفهٔ‌ مذهبی‌ خود مراعات‌ می‌كنند. پاكیزگی، وضعیت‌ بهداشتی‌ لازم‌ را درون‌ و پیرامون‌ واحد مسكونی‌ پدید می‌آورد. وضعیت‌ بهداشتی، جدا از حفاظت‌ مردم‌ از امراض‌ گوناگون، سلامت‌ جسمی‌ و بهره‌وری‌ آن‌ها را نیز افزایش‌ می‌دهد. این‌ امر دستیابی‌ به‌ رشد اقتصادی‌ را نیز ارتقا می‌بخشد.
عوامل‌ اصلی‌ محیط‌ زیست‌ نظیر آب، هوا، احشام، گیاهان، مراتع‌ و جنگل‌ها، در نظام‌ ارزشی‌ اسلام‌ اهمیت‌ خاصی‌ دارند. قرآن‌ و سنت‌ بر حفظ‌ كمی‌ و كیفی‌ این‌ عوامل‌ تأكید می‌كنند؛ برای‌ مثال، آب‌ منبع‌ اصلی‌ زندگی‌ در نظر گرفته‌ شده‌ است.۲۷ سنت‌ پیامبر۶ به‌ طور خاص‌ بر حفاظت‌ و پاكسازی‌ (تصفیه) آب‌ تأكید دارد. حضرت‌ به‌ مسلمانان‌ سفارش‌ كرده‌ است‌ كه‌ از آب، حتی‌ در كنار رودی‌ خروشان، كم‌تر مصرف‌ كنند.۲۸ وی‌ همچنین‌ مسلمانان‌ را از ادرار كردن‌ در آب‌ و در لانه‌ حیوانات، نهی‌ فرموده‌ است.۲۹ این‌ ممنوعیت‌ها، نشانهٔ‌ توجه‌ اسلام‌ به‌ آلودگی‌ منابع‌ حیاتی‌ و تنزل‌ كیفیت‌ زیست‌ محیطی‌ است. به‌ طور مشابه، هوا نیز به‌صورت‌ عنصر كلیدی‌ زندگی‌ بشر، وظایف‌ بسیار مفیدی‌ را انجام‌ می‌دهد؛ از جمله، پاكسازی‌ (پالایش) و باروری‌ گیاهان. هوا، نعمت‌ باران‌ را فرو می‌ریزد و بدین‌ وسیله‌ خاك‌ را بارور می‌كند. احشام‌ نیز وظایف‌ مفید بسیاری‌ را برای‌ موجودات‌ بشری‌ انجام‌ می‌دهند.۳۰ افزون‌ بر این، آموزه‌های‌ اسلامی‌ بر پرورش‌ گیاهان، كاشت‌ درختان‌ و گسترش‌ باغ‌ها سفارش‌ دارند. پیامبر۶ به‌منظور تشویق‌ افراد به‌ انجام‌ چنین‌ كارهایی‌ فرموده‌ است:
هر مسلمانی‌ كه‌ درختی‌ بكارد؛ مزرعه‌ای‌ آباد كند تا انسان، پرنده‌ یا حیوانی‌ از آن‌ تغذیه‌ كند، این‌ كارش‌ برای‌ او خیرات‌ به‌شمار می‌رود.۳۱
یاران‌ پیامبر۶ كه‌ به‌ این‌ ارزش‌ها معتقد بودند، با محیط‌ زیست‌ روابطی‌ دوستانه‌ داشتند؛ به‌ همین‌ سبب‌ خلیفهٔ‌ اول، ابوبكر، به‌ فرمانده‌ سپاهش، مراعات‌ دقیق‌ ارزش‌های‌ زیست‌ محیطی‌ را حتی‌ در قلمرو دشمن‌ گوشزد كرد. او نوشت:
درختی‌ را قطع‌ نكنید. به‌ رودخانه‌ای‌ آسیب‌ نرسانید. به‌ حیوانات‌ و محصولات‌ صدمه‌ نزنید و همیشه‌ با آفریدگان‌ خداوند مهربان‌ باشید؛ هر چند از دشمنان‌ شما باشند.۳۲
این‌ آموزه‌ها، میزان‌ اهمیت‌ داده‌ شده‌ به‌ محیط‌ زیست‌ را به‌وسیلهٔ‌ مسلمانان‌ و حكومت‌ اسلامی‌ صدر اسلام‌ منعكس‌ می‌كند.از بحث‌ پیشین‌ نتیجه‌ می‌شود كه‌ آموزه‌های‌ اسلامی، حساسیت‌ زیست‌ محیطی‌ جامعهٔ‌ اسلامی‌ را افزایش‌ می‌دهد، و درختان‌ و محصولات‌ بیش‌تری‌ برای‌ بهره‌برداری‌ موجودات‌ بشری‌ و غیر بشری‌ پرورش‌ می‌یابند. افزون‌ بر این، تمایل‌ همگانی‌ به‌ منظور پرهیز از ایجاد اشكال‌ گوناگون‌ آلودگی‌ و مخاطرات‌ زیست‌ محیطی‌ وجود دارد. این‌ كوشش‌ها به‌ طور مؤ‌ثری، هم‌ برطرف‌ تقاضا و هم‌ بر طرف‌ عرضهٔ‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ اثر می‌گذارد.
ب. سادگی: ساده‌زیستن، ویژگی‌ مهم‌ زندگی‌ به‌ شیوهٔ‌ اسلامی‌ است‌ كه‌ پیامدهای‌ گسترده‌ای‌ برای‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ به‌ همراه‌ دارد. ساده‌زیستن‌ جایگاه‌ مهمی‌ را در الگوی‌ اسلامی‌ زندگی‌ اجتماعی‌ به‌ خود اختصاص‌ می‌دهد. قرآن، سنت‌ و خلافت‌ به‌طور قوی‌ از داشتن‌ زندگی‌ ساده‌ حمایت، و بر آن‌ تأكید می‌كنند. قرآن‌ كریم‌ دستیابی‌ به‌ چنین‌ زندگی‌ را با تحریم‌ اسراف‌ و تبذیر سفارش‌ كرده‌ است:
ولا‌ تُسرفوا، اِنهُ‌ لا‌ یُحبُّ‌ المُسرِفین.۳۳‌
‌ اسراف‌ نكنید كه‌ خداوند، مسرفان‌ را دوست‌ ندارد.
پیامبر۶ زندگی‌ فوق‌العاده‌ ساده‌ای‌ داشت. عمر، خلیفهٔ‌ دوم، به‌ چند مورد از ساده‌زیستی‌ حضرت‌ كه‌ خود مشاهده‌ كرده‌ بود، اشاره‌ می‌كند. او بالش‌ چرمی‌ پر شده‌ از برگ‌ درخت‌ خرما را زیر سر پیامبر و زیراندازی‌ از برگ‌ درختان‌ را زیر پای‌ حضرت‌ دیده‌ بود، و كیسه‌ای‌ چرمی‌ نیز كه‌ نزدیك‌ بالش‌ پیامبر آویزان‌ بود. وی، علایم‌ زیرانداز حصیری‌ را بر پشت‌ پیامبر مشاهده، و با دیدن‌ این‌ وضع، شروع‌ به‌ گریستن‌ كرد.۳۴
چهار خلیفهٔ‌ پس‌ از پیامبر۶ نیز زندگی‌ بسیار ساده‌ای‌ داشتند. ابوبكر، خلیفهٔ‌ اول، فقط‌ دو تن‌پوش‌ برای‌ استفاده‌ شخصی‌ خود داشت‌ و غذایی‌ ساده‌ می‌خورد. عمر، خلیفهٔ‌ دوم‌ نیز زندگی‌ بی‌پیرایه‌ای‌ داشت. او به‌ فرمانداران‌ خود دستور داده‌ بود كه‌ بر اسب‌ نژاد عرب‌ سوار نشوند؛ آرد مرغوب‌ مصرف‌ نكنند؛ لباس‌ فاخر نپوشند و در محل‌ اقامت‌ خود نگهبان‌ نگمارند. عثمان، خلیفهٔ‌ سوم، به‌رغم‌ این‌كه‌ یكی‌ از ثروتمندان‌ مدینه‌ بود، زندگی‌ ساده‌ای‌ داشت. همچنین‌ زندگی‌ شخصی‌ و خانوادگی‌ علی۷ نیز بسیار ساده‌ بود۳۵. (تأكید بر زندگی‌ ساده‌داشتن، ممكن‌ است‌ این‌ تصور نادرست‌ را ایجاد كند كه‌ اسلام‌ به‌ فعالیت‌های‌ اقتصادی‌ اهمیت‌ اندكی‌ می‌دهد؛ در حالی‌كه‌ این‌طور نیست. برعكس، اسلام‌ با فعالیت‌های‌ اقتصادی‌ موافق‌ است‌ و برای‌ كسانی‌ كه‌ در واحدهای‌ اقتصادی‌ شاغل‌ هستند، ارزش‌ والایی‌ قائل‌ می‌شود. اسلام، مسلمان‌ را به‌ كسب‌ سهم‌ خود از مواهب‌ خداوندی، از طریق‌ كوشش‌ مؤ‌ثر، ترغیب‌ می‌كند. مسلمان‌ به‌ تحصیل‌ معاش‌ خانواده‌ خود ملزم‌ است. پیامبر۶ فرموده‌ است‌ كه‌ تحصیل‌ معاش‌ حلال، وظیفهٔ‌ الزامی‌ هر فردی‌ است‌ كه‌ توانایی‌ جسمانی‌ داشته‌ باشد.)۳۶
حقیقت‌ امر این‌ است‌ كه‌ نظام‌ اخلاقی‌ اسلام، هر مسلمانی‌ را به‌ كار و كوشش‌ جد‌ی‌ تشویق‌ می‌كند. در عین‌ حال، وی‌ را از ولخرجی‌ درآمدهایش‌ به‌ هر شكلی‌ كه‌ باشد، به‌ویژه‌ در خرید كالاهای‌ تجملی‌ باز می‌دارد. در جامعهٔ‌ مادیگرا، كالاهای‌ تجملی‌ نشانهٔ‌ شخصیت‌ در نظر گرفته‌ می‌شود. مردمی‌ كه‌ این‌ كالاها را می‌خرند، رفتاری‌ غیر عادی‌ از خود نشان‌ می‌دهند. ملاحظه‌ شده‌ است‌ كه‌ منحنی‌ تقاضا برای‌ این‌ كالاها دارای‌ شیب‌ مثبت‌ است.۳۷ اقتصاد اسلامی‌ با چنین‌ حالت‌ غیر متعارفی‌ رویارو نخواهد شد؛ زیرا تقاضا برای‌ كالاهای‌ تجملی‌ به‌ علت‌ قیود اخلاقی‌ و قانونی، تا حد‌اقل‌ ممكن‌ كاهش‌ می‌یابد. همچنین‌ تأكید بر داشتن‌ زندگی‌ ساده، این‌ پرسش‌ را برمی‌انگیزد كه‌ چرا فرد باید بیش‌تر كار كند؛ در حالی‌كه‌ به‌ خرج‌ كردن‌ نیاز ندارد؛ اما این‌ پرسش، مشكلی‌ را ایجاد نمی‌كند. مسلمان‌ با داشتن‌ زندگی‌ ساده، مقداری‌ از درآمدش‌ را برای‌ مخارج‌ دیگران، به‌منظور كسب‌ رضایت‌ خداوند، صرف‌ می‌كند. افزون‌ بر این، او برای‌ باقی‌ گذاشتن‌ ارث‌ از خود، پس‌انداز می‌كند. پیامبر (ص) می‌فرماید:
بهتر است‌ پس‌ از مردن، بستگانی‌ بی‌نیاز باقی‌ گذارید تا به‌ صدقه‌گرفتن‌ از دیگران‌ مجبور نباشند.۳۸
به‌طور كلی، رفتار مصرفی‌ مصرف‌كنندهٔ‌ نوعی، در اقتصاد اسلامی‌ به‌وسیلهٔ‌ ملاحظات‌ ذیل‌ هدایت‌ می‌شود:
۱. مصرف‌ كالاهای‌ حرام‌ نهی‌ شده‌ است؛
۲. مصرف‌ كالاهای‌ حلال‌ با قیود ذیل‌ مواجه‌ است:
یك. از اتلاف‌ و اسراف‌ باید پرهیز شود؛۳۹
دو. توازن‌ كلی‌ در مصرف‌ باید رعایت‌ شود؛۴۰
سه. نهادهای‌ اسلامی‌ مانند ارث، حج، زكات‌ و صدقات، مسلمان‌ را به‌ انجام‌ پس‌اندازهای‌ مثبت‌ وا می‌دارد؛ زیرا پاداش‌ معنوی‌ بسیاری‌ به‌ دنبال‌ دارند؛۴۱
چهار. سنت‌ پیامبر و زندگانی‌ چهار خلیفه‌ كه‌ سرمشق‌ مردم‌ باید باشد، آن‌ها را به‌ داشتن‌ زندگی‌ ساده‌ ترغیب‌ می‌كند.
راهبردهای‌ پیشین‌ به‌روشنی‌ الگوی‌ مصرف‌ در اقتصاد اسلامی‌ را تغییر می‌دهد كه‌ در نتیجه، مصرف‌كنندهٔ‌ نوعی‌ در این‌ اقتصاد با سبد كالاهای‌ مصرفی‌ كوچك‌تری‌ در مقایسه‌ با مصرف‌كنندهٔ‌ مادیگرا، در محیط‌ اقتصادی‌ مشابه، روبه‌رو است؛۴۲ بنابراین، اقتصاد اسلامی‌ با مخارج‌ مصرفی‌ كم‌تری‌ در مقایسه‌ با اقتصاد ماد‌ی‌ همانندش‌ در سطح‌ درآمدی‌ یك‌سان، مواجه‌ است.
پیامدهای‌ زیست‌ محیطی‌ ناشی‌ از زندگی‌ ساده‌ به‌ طور قابل‌ توجهی‌ سودمند است. این‌ پیامدها از دو مجرا ایجاد می‌شود: مجرای‌ اول، از طریق‌ كاهش‌ تقاضای‌ نهادهای‌ منابع‌ طبیعی، و در نتیجه، كاهش‌ مصرف‌ كالاهای‌ نهایی‌ عمل‌ می‌كند. در این‌ صورت، میزان‌ قابل‌ توجهی‌ ذخیرهٔ‌ منابع‌ طبیعی‌ ایجاد می‌شود كه‌ به‌ افزایش‌ عرضهٔ‌ موجود این‌ منابع‌ می‌انجامد. دومین‌ مجرا، مقدار مواد زاید را كنترل‌ می‌كند كه‌ در نتیجه، كاهش‌ مصرف‌ رخ‌ می‌دهد. مقدار كم‌تر مواد‌ زاید، عرصه‌ را بر انتشار باكتری‌ها تنگ، و این‌ امر به‌ بهبود سلامت‌ كمك‌ می‌كند و نیز باعث‌ صرفه‌جویی‌ در مقدار قابل‌ توجهی‌ از مخارج‌ ناشی‌ از بازیافت‌ و از بین‌ بردن‌ فضولات‌ و زباله‌ها می‌شود؛ بنابراین، هر دو مجرا، پیامدهای‌ مفیدی‌ را برای‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ پدید می‌آورند.
ج. حس‌ نوع‌ دستی: حس‌ نوع‌ دوستی، ویژگی‌ دیگری‌ از زندگی‌ اسلامی‌ است‌ كه‌ نقشی‌ حیاتی‌ را در ابقای‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ دارد. نوع‌دوستی، جزء جدایی‌ناپذیر اخوت‌ اسلامی‌ است. برای‌ درك‌ ماهیت‌ حس‌ نوع‌دوستی‌ ضرورت‌ دارد ماهیت‌ اخوت‌ اسلامی‌ درك‌ شود.۴۳ بسیاری‌ از سنت‌ها و سفارشات‌ پیامبر، ماهیت‌ این‌ اخوت‌ را نشان‌ می‌دهند. در این‌ جا به‌ سه‌ مورد اشاره‌ می‌شود:
مسلمان، برادر مسلمان‌ دیگر است‌ و نباید به‌ دیگری‌ ظلم‌ و بی‌عدالتی‌ كند یا وی‌ را بدون‌ كمك‌ رها سازد.۴۴‌
‌ به‌ خداوند سوگند! فردی‌ نمی‌تواند مسلمان‌ حقیقی‌ باشد، مگر آن‌كه‌ آن‌چه‌ را برای‌ خود دوست‌ می‌دارد، برای‌ دیگران‌ نیز دوست‌ داشته‌ باشد.۴۵‌ ‌ مسلمانان‌ برای‌ تو از نظر عشق، محبت‌ و ... به‌ مثابه‌ جسم‌ واحد خواهند بود. هر گاه‌ برخی‌ از اعضای‌ بدن، آسیب‌ ببیند، تمام‌ اعضا با آن‌ عضو از طریق‌ پذیرش‌ تب‌ و تحمل‌ بی‌خوابی، همكاری‌ و همدردی‌ می‌كنند.۴۶
سفارش‌های‌ پیشین، تمایل‌ به‌ استقرار اخوت‌ اسلامی‌ را ترغیب‌ می‌كنند كه‌ اعضای‌ آن‌ (افراد مسلمان) در برقراری‌ عشق، محبت‌ و همكاری‌ متقابل‌ سهیم‌ هستند. پیامبر۶ به‌طور عملی، نمونه‌ای‌ از اخوت‌ اسلامی‌ را با ایجاد عقد اخوت‌ در مدینه‌ بنا نهاد. این‌ اخوت، خانواده‌های‌ مهاجر و انصار را به‌ یك‌دیگر پیوند داد و آن‌ها را در برخورداری‌ از ذخایر مشترك‌ منابع‌ سهیم‌ دانست.۴۷ همچنین‌ قوانین‌ اسلامی، پیوندهای‌ اخوت‌ را با ایجاد الزامات‌ اجتماعی، بین‌ مسلمانان‌ تحكیم‌ می‌بخشند؛ به‌طور مثال‌ قوانین‌ مرتبط‌ با حقوق‌ خانواده، اقوام، همسایگان، نیازمندان، و جامعه‌ و دولت‌ اسلامی، حقوق‌ دیگران‌ در درآمد و ثروت‌ اشخاص‌ را تعیین‌ می‌كنند.۴۸
از بحث‌ پیشین‌ نتیجه‌ می‌شود كه‌ اعضای‌ جامعهٔ‌ اسلامی‌ در برابر دیگران‌ مسؤ‌ول‌ هستند. هر عضوی‌ احساس‌ می‌كند كه‌ رفاه‌ شخصی‌ او، به‌ رفاه‌ دیگران‌ وابسته‌ است. تاریخ‌ اسلام‌ از چنین‌ مثال‌هایی‌ پر است‌ كه‌ دو مورد از آن‌ها را باز می‌گوییم: در مدینه‌ خشكسالی‌ شد. عثمان‌ مقدار فراوانی‌ غله‌ از مناطق‌ دیگر خریده‌ بود. بازرگانان‌ محلی‌ تصمیم‌ گرفتند تا تمام‌ موجودی‌ غله‌ او را با قیمت‌ بسیار بالایی‌ بخرند. عثمان‌ نپذیرفت‌ و در عوض، آن‌ را به‌ طور رایگان‌ توزیع‌ كرد، با عنوان‌ كردن‌ این‌ كه‌ خداوند، چند برابر آن‌ را به‌ او عطا خواهد كرد.۴۹ مثال‌ دیگر این‌ كه‌ به‌ یكی‌ از اصحاب‌ پیامبر۶ یك‌ رأس‌ بز رسیده‌ بود. او گمان‌ كرد كه‌ همسایه‌اش‌ بیش‌تر از او بدان‌ نیازمند است؛ بنابراین‌ آن‌ را برای‌ آن‌ها فرستاد. دریافت‌ كننده، تصور مشابهی‌ دربارهٔ‌ صحابی‌ دیگر داشت‌ و بدین‌ منظور، آن‌ بز را برای‌ او فرستاد. به‌ همین‌ ترتیب، آن‌ بز پس‌ از طی‌ هفت‌ خانه، به‌ شخص‌ اول‌ بازگشت.۵۰
این‌ وقایع، میزان‌ اهمیتی‌ را كه‌ اعضای‌ جامعهٔ‌ اسلامی‌ برای‌ منافع‌ اجتماعی‌ قائل‌ می‌شوند، نشان‌ می‌دهد. آن‌ها همیشه‌ به‌ تعدیل‌ رفتار فردی‌ خود به‌ نفع‌ مصالح‌ اجتماعی‌ مایل‌ هستند. این‌ ایمان‌ راسخ‌ به‌ ما اجازه‌ می‌دهد اد‌عا كنیم‌ كه‌ عاملان‌ اقتصادی‌ در اقتصاد اسلامی، تابع‌ هدف‌ مشترك‌ را بهینه‌ می‌كنند. برای‌ عامل‌ اقتصادی، انگیزهٔ‌ قابل‌ ملاحظه‌ای‌ وجود دارد كه‌ رفاه‌ جامعه‌ را به‌صورت‌ عامل‌ در تابع‌ هدف‌ خود منظور كند.۵۱ چنین‌ رفتاری‌ به‌طور كامل‌ در مقابله‌ با آلودگی‌ زیست‌ محیطی‌ مفید است.
پیامدهای‌ خارجی‌ تولید، یكی‌ از علل‌ اصلی‌ مشكل‌ آلودگی‌ است. در جامعهٔ‌ مادیگرا، هزینهٔ‌ آلودگی‌ كه‌ از اساس، هزینهٔ‌ اجتماعی‌ است، در محاسبهٔ‌ سود بنگاه‌ها لحاظ‌ نمی‌شود؛ از این‌ رو آلودگی‌ بیش‌تری‌ تولید می‌شود. اقتصاد اسلامی‌ به‌ همراه‌ نظام‌ ارزشی‌ اسلام‌ به‌طور نسبی‌ در وضعیت‌ بهتری‌ در برخورد با آلودگی‌ ناشی‌ از تولید قرار دارد. كارفرمایان‌ مسلمان، ملهم‌ از روحیهٔ‌ اخوت‌ و نوع‌دوستی، تصمیم‌های‌ تولیدی‌ خود را براساس‌ شاخص‌ كوته‌بینانهٔ‌ سود فردی‌ اتخاذ نمی‌كنند. در مقابل، تصمیم‌گیری‌ اقتصادی‌ آن‌ها بر اساس‌ شاخص‌ گسترده‌تری‌ كه‌ بر منافع‌ ماد‌ی‌ و معنوی‌ مشتمل‌ است، شكل‌ می‌گیرد. در سایهٔ‌ راهنمایی‌ این‌ شاخص، تولیدكنندگان، هزینهٔ‌ آلودگی‌ ناشی‌ از تصمیم‌های‌ تولیدی‌ خود را درونی‌ می‌كنند؛ در نتیجه، از حجم‌ آلودگی‌ و وخامت‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ كاسته‌ می‌شود. به‌ منظور روشن‌ شدن‌ بحث، مثال‌ ساده‌ای‌ از كالای‌ آلوده‌ كنندهٔ‌X را كه‌ در بازار رقابتی‌ تولید می‌شود، مطرح‌ می‌كنیم.
هر بنگاه‌ تولیدی‌ وقتی‌ در تعادل‌ است‌ كه:‌ ‌MCx = Px
به‌طوری‌كه‌MCx ، هزینهٔ‌ نهایی‌ (خصوصی) تولید است. حال‌ فرض‌ كنید كه‌ هر واحد ازX مقدار مشخصی‌ آلودگی‌ ایجاد می‌كند. فردی‌ كه‌ امور نظارت‌ بر عهده‌ او است، ارزش‌ این‌ آلودگی‌ تولید شده‌ به‌وسیلهٔ‌ هر واحدX را كه‌ هزینهٔ‌ نهایی‌ خارجی۵۲(MEC) نامیده‌ می‌شود، برآورد كرده‌ است؛ بنابراین، سنجشی‌ از هزینهٔ‌ نهایی‌ اجتماعی۵۳(MSC) با افزودن‌MEC به‌MCx به‌دست‌ می‌آید؛ یعنی:‌ ‌MSCx = MCx + MECx
‌در این‌ حالت، بین‌ هزینهٔ‌ اجتماعی‌ و هزینهٔ‌ خصوصی‌ تولید تفاوت‌ وجود دارد؛ از این‌رو نیروهای‌ بازار رقابتی‌ نخواهند توانست‌ تخصیص‌ بهینهٔ‌ منابع‌ را از دیدگاه‌ اجتماعی‌ تشخیص‌ دهند. برای‌ چنین‌ تخصیصی‌ از منابع، هر بنگاه‌ ملزم‌ است‌ تا سطحی‌ تولید كند كه‌ در آن:
‌Px = MSCx
چارچوب‌ اقتصاد اسلامی، هر كارفرما را وا می‌دارد تا هزینهٔ‌ نهایی‌ اجتماعی‌ را با قیمت‌ بازار برابر كند. به‌ منظور انجام‌ مقایسه‌ بین‌ گزینه‌های‌ احتمالی‌ كارفرمایان‌ مسلمان‌ و مادیگرا، از نمودار بالا استفاده‌ می‌كنند.طبق‌ نمودار پیشین، منحنی‌MSCx به‌ مقداری‌ برابر با ارزش‌MEC كه‌ از سطح‌ تولید مستقل‌ فرض‌ شده‌ است، بالای‌ منحی‌MCx قرار می‌گیرد. كارفرمای‌ مادیگرا، نقطهٔ‌S را روی‌ منحنی‌MCx انتخاب، و مقدار ۰X ازX را تولید می‌كند. از سوی‌ دیگر، كارفرمای‌ مسلمان، با انتخاب‌ نقطهٔ‌ بهینه‌ I روی‌ منحنی‌MSCx ، مقدار ۱X ازX را تولید می‌كند. از آن‌جا كه‌ ۱X در سمت‌ چپ‌ ۰X قرار دارد، میزان‌ كم‌تری‌ ازX به‌وسیلهٔ‌ كارفرمای‌ مسلمان‌ تولید می‌شود.
تحلیل‌ پیشگفته‌ به‌روشنی‌ نشان‌ می‌دهد مشكل‌ آلودگی‌ كه‌ به‌واسطهٔ‌ پیامدهای‌ خارجی‌ پدید آمده، در اقتصاد اسلامی‌ در مقایسه‌ با اقتصادی‌ مادیگرا، وخامت‌ كم‌تری‌ خواهد داشت. در عین‌ حال، اگر فعالیت‌های‌ داوطلبانهٔ‌ بخش‌ خصوصی‌ برای‌ مقابله‌ با معضل‌ آلودگی‌ كافی‌ نباشد، دولت‌ اسلامی‌ به‌منظور اصلاح‌ وضعیت، دخالت‌ می‌كند.
۲-۴. دولت‌ اسلامی‌ و محیط‌ زیست‌
هدف‌ اساسی‌ دولت‌ اسلامی‌ در بخش‌ محیط‌ زیست، تأمین‌ پایداری‌ و استفادهٔ‌ عادلانه‌ و كارآمد از منابع‌ طبیعی‌ است. بدین‌ منظور، دولت‌ اسلامی، اقدامات‌ متفاوتی‌ را در چهار زمینهٔ‌ اصلی‌ برنامه‌ریزی، قانونگذاری، نظارت‌ و مالكیت‌ عمومی‌ منابع‌ به‌ عهده‌ می‌گیرد. تاریخ‌ اسلام‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ دولت‌ اسلامی، اقدامات‌ معینی‌ را در این‌ زمینه‌ها در طول‌ دوران‌ حیات‌ پیامبر و خلفای‌ او و نیز در قرون‌ وسطا انجام‌ داده‌ است. ارائهٔ‌ گزارشی‌ تفصیلی‌ از اقدامات‌ دولت‌ اسلامی، از حوصلهٔ‌ این‌ مقاله‌ خارج‌ است. با این‌ حال، شرح‌ كوتاهی‌ را در ذیل‌ می‌آوریم:
●برنامه‌ریزی‌
اقتصاد اسلامی‌ به‌ علت‌ وجود دو نقص‌ مهم‌ نمی‌تواند تمام‌ وظایف‌ مدیریت‌ زیست‌ محیطی‌ را به‌ نظام‌ بازار واگذارد: نخست‌ این‌كه‌ - همان‌گونه‌ كه‌ پیش‌تر بحث‌ شد - عامل‌های‌ اقتصادی، هزینهٔ‌ اجتماعی‌ آلودگی‌ را هنگام‌ اتخاذ تصمیم‌های‌ تولیدی‌ در نظر نمی‌گیرند. دیگر این‌كه، این‌ عامل‌ها دارای‌ افق‌ برنامه‌ریزی‌ كوتاه‌مدت‌ هستند. كوشش‌ آن‌ها در جهت‌ حد‌اكثر كردن‌ سود در كوتاه‌مدت‌ به‌ مصرف‌ بیش‌ از حد و نابودی‌ منابع‌ طبیعی‌ می‌انجامد. در نتیجه، نسل‌های‌ آینده‌ متحمل‌ زیان‌ ناشی‌ از فعالیت‌ آن‌ها می‌شوند كه‌ این‌ امر، برخلاف‌ روحیهٔ‌ عدالت‌ بین‌ نسلی‌ است. تاریخ‌ اسلام‌ خاطرنشان‌ می‌كند كه‌ خلیفهٔ‌ دوم‌ (عمر) توزیع‌ زمین‌های‌ فتح‌ شدهٔ‌ سرزمین‌ عراق‌ را بین‌ لشكریان‌ اسلام‌ بر این‌ اساس‌ كه‌ نسل‌های‌ آینده‌ نیز در این‌ زمین‌ها سهیم‌ هستند، نپذیرفت.۵۴
به‌واسطهٔ‌ وجود نقایص‌ ذكر شده، دولت‌ اسلامی‌ نمی‌تواند به‌ نظام‌ بدون‌ هدایت‌ بازار به‌منظور تخصیص‌ منابع‌ در بخش‌ محیط‌ زیست‌ تكیه‌ كند؛ بدین‌جهت، دولت‌ اسلامی‌ برنامهٔ‌ حفاظت‌ محیط‌ زیست‌ را طر‌احی‌ می‌كند كه‌ تقاضای‌ بلندمدت‌ این‌ بخش‌ را بر اساس‌ اصل‌ پایداری‌ فراهم‌ می‌سازد. برنامهٔ‌ مزبور بر دو نوع‌ برآورد مبتنی‌ است: حد‌اكثر مقدار پایدار منابع‌ طبیعی‌ و حد‌اكثر مقدار قابل‌ تحمل‌ زواید و آلودگی. این‌ برآوردها به‌ مثابه‌ پارامترهای‌ كلان‌ اقتصادی‌ به‌ كار گرفته‌ می‌شوند. دولت، عملكرد نیروهای‌ بازار را درون‌ حدود تعریف‌ شده‌ به‌وسیلهٔ‌ این‌ پارامترها مجاز می‌شمارد. جالب‌ است‌ كه‌ این‌ رویكرد از رویكرد غیردینی‌ معاصر كه‌ در كشورهای‌ غربی‌ پذیرفته‌ شده‌ و بر كارایی‌ اقتصاد خُرد در بخش‌ محیط‌ زیست‌ از طریق‌ نظام‌ بازار هدایت‌ نشده‌ تكیه‌ دارد، متفاوت‌ است.
قانونگذاری‌
●قوانین‌ اسلامی‌ مرتبط‌ با محیط‌ زیست‌ در ادبیات‌ فقه‌ تدوین‌ شده‌ است. دین‌ اسلام‌ به‌ دولت‌ اجازه‌ می‌دهد تا قوانین‌ زیست‌ محیطی‌ را وضع‌ كند تا به‌طور مؤ‌ثری‌ با مشكل‌ چند جانبهٔ‌ آلودگی‌ به‌ مقابله‌ برخیزد. قاعدهٔ‌ «لاضرر» به‌ دولت‌ اجازه‌ می‌دهد كه‌ اقداماتی‌ را بر ضد‌ هر صنعتی‌ كه‌ باعث‌ ایجاد مخاطرات‌ زیست‌ محیطی‌ بیش‌ از اندازه‌ می‌شود، اتخاذ كند. این‌ كار از طریق‌ جلوگیری‌ از ادامهٔ‌ فعالیت‌ صنعت‌ یا كم‌كردن‌ میزان‌ تولید آن‌ به‌وسیلهٔ‌ وضع‌ مالیات‌ یا اعمال‌ سهمیه‌بندی‌ امكان‌پذیر است؛ گرچه‌ این‌ اقدام‌ها باعث‌ تحمیل‌ ضرر و زیان‌ اقتصادی‌ به‌ صاحبان‌ فعالیت‌ شود.۵۵
قوانین‌ اسلامی‌ دربارهٔ‌ زمین‌های‌ لم‌ یزرع‌ و بایر بدون‌ مالك‌ ایجاب‌ می‌كند تا این‌ زمین‌ها زیر كشت‌ قرار گیرند. در این‌ زمینه، پیامبر۶ قانون‌ ذیل‌ را مقرر فرمود:
كسی‌ كه‌ زمین‌ لم‌ یزرعی‌ را احیا كند، برای‌ آن‌چه‌ احیا كرده، دارای‌ حق‌ است.۵۶
همچنین‌ قوانین‌ كاملی‌ در زمینهٔ‌ استفاده‌ از آب‌ به‌منظور آشامیدن‌ و آبیاری‌ در ادبیات‌ فقه‌ موجود است.
قوانین‌ اسلام، توسعهٔ‌ جنگل‌كاری‌ را تشویق، و از تخریب‌ جنگل‌ و جنگل‌زدایی‌ جلوگیری‌ می‌كند. پیامبر، از قطع‌ درختان‌ در صحرا منع‌ فرمود. اصل‌ متضمن‌ این‌ ممانعت‌ را می‌توان‌ در موارد مرتبط‌ با حفظ‌ امنیت‌ زیستگاه‌های‌ عمومی‌ نیز تعمیم‌ داد. حضرت‌ قانونی‌ را بنا نهاد كه‌ بر اساس‌ آن، جنگل‌ و حیات‌وحش، كالاهای‌ رایگان‌ هستند كه‌ باید به‌صورت‌ امانت‌ در دست‌ جامعه‌ نگه‌داری‌ شوند و مناطق‌ حریم‌ شهرهای‌ مكه، مدینه‌ و طایف‌ را تعیین‌ و مقرر فرمود كه‌ درختان‌ بومی‌ را قطع‌ نكنند. احكام‌ اسلام‌ از حیات‌وحش‌ نیز حفاظت‌ می‌كند. احكام‌ اسلامی، ایجاد جنگ‌ بین‌ حیوانات‌ و پرندگان‌ و كشتن‌ آن‌ها برای‌ سرگرمی‌ را منع‌ كرده‌ است.
دو ویژگی‌ كلی‌ قوانین‌ اسلام، به‌قدری‌ مهم‌ هستند كه‌ لازم‌ است‌ در این‌جا به‌ آن‌ها اشاره‌ شود. اولی، كاربرد بالسویه‌ قوانین‌ است‌ كه‌ مجالی‌ برای‌ هر نوع‌ رفتار تبعیض‌آمیز در اجرای‌ قوانین‌ را به‌ كسی‌ نمی‌دهد.۵۷ دوم، ماهیت‌ اخلاقی‌ حاكم‌ است؛ به‌ همین‌ علت، احتمال‌ بیش‌تری‌ برای‌ پیروی‌ از آن‌ها وجود دارد. این‌ ویژگی، به‌خصوص‌ برای‌ قوانین‌ زیست‌ محیطی‌ مناسبت‌ دارد؛ زیرا تعیین‌ منشأ اصلی‌ در آثار نهایی‌ آلودگی‌های‌ زیست‌ محیطی‌ مشكل‌ است.
●كنترل‌ و نظارت‌
دولت‌ اسلامی‌ می‌تواند مؤ‌سسهٔ‌ كنترل‌ و نظارت‌ برمحیط‌ زیست‌ ایجاد كند كه‌ بر اجرای‌ سیاست‌های‌ زیست‌ محیطی‌ نظارت‌ داشته‌ باشد. از دیدگاه‌ تاریخی، این‌ نقش‌ به‌وسیلهٔ‌ نهاد «حِسبِه»۵۸ اجرا می‌شد. این‌ نهاد، انجام‌ كامل‌ فعالیت‌های‌ شهرداری‌ از قبیل‌ گردآوری‌ زباله، آبرسانی‌ و اجرای‌ قوانین‌ مرتبط‌ با آلودگی‌های‌ زیست‌ محیطی‌ را به‌ عهده‌ داشت. احیای‌ این‌ نهاد به‌صورت‌ مؤ‌سسهٔ‌ نظارتی‌ در كشورهای‌ اسلامی‌ معاصر، به‌منظور حفظ‌ محیط‌ زیست‌ بسیار سودمند خواهد بود.
۳-۴. مالكیت‌ عمومی‌ منابع‌
دولت‌ اسلامی، مسؤ‌ول‌ حفظ، نگه‌داری‌ و استفاده‌ از زمین‌های‌ دولتی، اوقاف‌ و زمین‌های‌ بدون‌ مالك‌ و عمومی‌ است. دولت، سرزمین‌های‌ مناسب‌ را به‌منظور توسعهٔ‌ جنگل‌ها و حفظ‌ حیات‌ وحش‌ در نظر می‌گیرد. همچنین‌ مالك‌ عناصر كلیدی‌ و زیربنایی‌ مانند جاده‌ها، بندرها، شبكه‌ آبرسانی، پارك‌ها، باغ‌ها، و آبراه‌های‌ عمومی‌ است. دولت‌ مراقبت‌ می‌كند كه‌ از این‌ منابع‌ به‌طور مناسب‌ استفاده‌ شود تا نیازهای‌ نسل‌ حاضر و نسل‌های‌ آینده‌ از آن‌ برآورده‌ شود. همچنین‌ دولت‌ اسلامی‌ می‌تواند كنترل‌ بنگاه‌هایی‌ را كه‌ حجم‌ عظیمی‌ از آلودگی‌ را ایجاد می‌كنند، به‌سبب‌ حفظ‌ سلامت‌ و امنیت‌ محیط‌ زیست‌ بر عهده‌ بگیرد.
در گذشته، نهاد وقف، نقشی‌ حیاتی‌ را در ارتقای‌ رفاه‌ عمومی‌ به‌ عهده‌ داشت. این‌ سنت‌ می‌تواند دوباره‌ فعال، و سرزمین‌های‌ متعلق‌ به‌ آن‌ برای‌ جنگل‌كاری، مدیریت‌ توزیع‌ آب‌ و حفاظت‌ حیات‌ وحش‌ به‌كار گرفته‌ شود. شواهد نشان‌ می‌دهند كه‌ این‌ نهاد هنوز با میزان‌ قابل‌ توجهی‌ از زمین‌ در بسیاری‌ از كشورهای‌ اسلامی‌ وجود دارد.۵۹
۵. پیامدهای‌ سیاستی‌
رویكرد اسلامی، پیامدهای‌ سیاستی‌ حیاتی‌ را برای‌ هر دولت‌ اسلامی‌ در عصر حاضر در بردارد. دولت، سیاست‌ زیست‌ محیطی‌ را طر‌احی‌ می‌كند كه‌ جهتگیری‌ كلی‌ آن، ایجاد شرایط‌ مناسب‌ برای‌ ادامهٔ‌ حیات‌ زندگی‌ اجتماعی‌ اسلام‌ است. این‌ نوع‌ زندگی‌ برای‌ برقراری‌ رفتاری‌ دوستانه‌ با محیط‌ زیست‌ اهمیتی‌ حیاتی‌ دارد.
این‌ رویكرد، متضمن‌ ملاك‌هایی‌ قطعی‌ جهت‌ اجرا به‌وسیلهٔ‌ دولت‌ اسلامی‌ است‌ كه‌ عبارتند از: ایجاد شاخص‌های‌ منابع‌ اكولوژیكی، طر‌احی‌ نظام‌ انگیزشی، نظارت‌ بر مقررات‌ زیست‌ محیطی‌ و گسترش‌ منابع‌ اكولوژیكی‌ در بخش‌ عمومی.
دولت‌ اسلامی‌ با داشتن‌ نگرشی‌ بلندمدت‌ دربارهٔ‌ نیروهای‌ عرضه‌ و تقاضا، پارامترهای‌ منابع‌ اكولوژیك‌ را در سطح‌ كلان‌ تنظیم‌ خواهد كرد. دولت‌ در این‌ زمینه، دو نوع‌ برآورد را تدارك‌ می‌بیند: حد‌اكثر میزان‌ پایدار این‌ منابع‌ و حد‌اكثر میزان‌ قابل‌ تحمل‌ آلودگی‌ و زواید؛ در نتیجه، این‌ برآوردها به‌ مثابه‌ پارامترهای‌ كلان‌ اقتصادی‌ به‌كار می‌روند و سازوكار بازار، اجازه‌ خواهد داشت‌ تا در محدودهٔ‌ آن‌ها عمل‌ كند.
دولت‌ اسلامی، نظام‌ انگیزشی‌ مناسبی‌ را طر‌احی‌ می‌كند. مقررات‌ دولت، مجازات‌ها و پاداش‌هایی‌ را به‌منظور شكل‌ دادن‌ رفتار افراد و بنگاه‌ها ارائه‌ می‌كنند. در بعضی‌ موارد، دولت‌ با تعطیل‌كردن‌ بنگاه‌ آلوده‌كننده، حد‌اكثر مجازات‌ را به‌كار می‌گیرد؛ در حالی‌كه‌ در موارد دیگر، مالیات‌هایی‌ را وضع‌ می‌كند. با وضع‌ «مالیات‌ بر انتشار آلودگی»، دولت‌ به‌منظور كاهش‌ میزان‌ آلودگی‌ انگیزه‌ای‌ اقتصادی‌ برای‌ آلوده‌كنندگان‌ ارائه‌ می‌كند.
دولت‌ اسلامی‌ مؤ‌سسهٔ‌ كنترل‌ و نظارت‌ را برای‌ نظارت‌ بر اجرای‌ قوانین‌ زیست‌ محیطی‌ پدید می‌آورد. این‌ مؤ‌سسه‌ نقش‌ گسترده‌تری‌ در مقایسه‌ با نهاد «حسبه» در زمان‌ حاضر ایفا می‌كند. و اصلاحاتی‌ را در قوانین‌ زیست‌ محیطی‌ در پرتو واقعیات‌ جدید پیشنهاد می‌دهد.
دولت‌ اسلامی، گسترش‌ منابع‌ اكولوژیكی‌ را در بخش‌ عمومی‌ بر عهده‌ می‌گیرد و بدین‌ منظور، از زمین‌های‌ دولتی‌ بهره‌ می‌برد. همچنین‌ احیای‌ نهاد وقف، كوشش‌های‌ بخش‌ عمومی‌ را به‌منظور توسعهٔ‌ منابع‌ اكولوژیكی‌ تقویت‌ می‌كند.
۶. ملاحضات‌ پایانی‌
این‌ مقاله‌ به‌ بررسی‌ مسألهٔ‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ در اقتصاد اسلامی‌ می‌پردازد. بدین‌ منظور، رویكرد خود را كه‌ بر دو نهاد اصلی‌ مبتنی‌ است، ارائه‌ می‌دهد: روش‌ اسلامی‌ زندگی‌ و دولت‌ اسلامی. مقاله‌ در این‌ زمینه‌ اد‌عا كرده‌ است‌ كه‌ آن‌ دو به‌طور معناداری‌ در ابقای‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ سهیم‌ بوده‌اند.
بررسی‌ها نشان‌ می‌دهد كه‌ زندگی‌ اسلامی‌ برای‌ حفاظت‌ و ارتقای‌ منابع‌ اكولوژیكی‌ اهمیتی‌ حیاتی‌ دارند؛ به‌ویژه‌ مقاله، سه‌ جنبه‌ از این‌ زندگی‌ را معرفی‌ می‌كند كه‌ عبارتند از: آگاهی‌ زیست‌ محیطی، ساده‌زیستی‌ و حس‌ نوع‌ دوستی، كه‌ همگی‌ آن‌ها بر محیط‌ زیست‌ تأثیری‌ فوق‌العاده‌ دارند. مقاله‌ در توضیح‌ نقش‌ آگاهی، نتیجه‌ می‌گیرد كه‌ آموزه‌های‌ اسلام، آگاهی‌ زیست‌ محیطی‌ مردم‌ را گسترش‌ می‌دهد؛ به‌طوری‌كه‌ آن‌ها را توانا می‌سازد با طبیعت‌ و محیط‌ زیست‌ رابطه‌ای‌ دوستانه‌ برقرار كنند. شواهد تاریخی‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ جامعهٔ‌ صدر اسلام، چنین‌ ارتباطی‌ داشته‌ است.
مقاله‌ درمی‌یابد كه‌ سبك‌ زندگی‌ بی‌پیرایه‌ و ساده‌ برای‌ امنیت‌ زیست‌ محیطی‌ بسیار مفید است. این‌ زندگی‌ به‌ حفظ‌ منابع‌ اكولوژیكی‌ و پس‌انداز منابع‌ مالی‌ در جهت‌ دفع‌ فضولات‌ و نظام‌ مدیریت‌ آلودگی‌ كمك‌ می‌كند. افرادی‌ نیز كه‌ از روحیه‌ حس‌ نوع‌ دوستی‌ سرشار هستند، هزینهٔ‌ اجتماعی‌ آلودگی‌ را درونی‌ می‌كنند كه‌ میزان‌ آلودگی‌ در جامعه‌ را كاهش‌ می‌دهد.
مقاله، نقشی‌ فعال‌ را برای‌ دولت‌ اسلامی‌ مقرر می‌كند و در این‌ جهت، از نقش‌ دولت‌ در برنامه‌ریزی، قانونگذاری، كنترل‌ و توسعهٔ‌ منابع‌ بحث‌ می‌شود. برای‌ اثبات‌ نقش‌ قانونگذاری، مقاله‌ مد‌عی‌ است‌ كه‌ احكام‌ و قوانین‌ اسلام، به‌ مشكل‌ آلودگی‌ در انواع‌ گوناگون‌ حالات‌ ممكن‌ به‌طور مؤ‌ثری‌ توجه‌ می‌كند. افزون‌ بر این، قوانین‌ دارای‌ حمایت‌های‌ اخلاقی‌ قوی‌ هستند و بر این‌ اساس‌ است‌ كه‌ با احتمال‌ فراوان، به‌طور مناسبی‌ اجرا می‌شوند.
مقاله‌ پیشنهاد می‌كند كه‌ یك‌ مؤ‌سسهٔ‌ كنترل‌ و نظارت‌ برای‌ محیط‌ زیست‌ شكل‌ گیرد و نهادهای‌ «حسبه» و اوقاف‌ در جوامع‌ مسلمان‌ معاصر احیا شوند. این‌ نهادها می‌توانند نقش‌ مهمی‌ را در توسعهٔ‌ منابع‌ زیست‌ محیطی‌ برای‌ كنترل‌ آلودگی‌ ایفا كنند و سرانجام، به‌ این‌ نتیجه‌ رسیده‌ كه‌ احیای‌ سبك‌ زندگی‌ اسلامی‌ و دولت‌ اسلامی، دو ابزاری‌ هستند كه‌ از طریق‌ آن‌ها، توازن‌ زیست‌ محیطی‌ می‌تواند طی‌ زمان‌ پایدار و باقی‌ بماند.

نویسنده: محمدرمضان‌ اختر۲
ترجمه: دكتر عباس‌ عرب‌مازار - حسن‌ دادگر۳


پی‌نوشت‌ها:
Islamic Economic ؛. "towards An Islamic Approach for Environmental Balance"۱ .۱۹۹۶June ؛۲, No ۳Studies, Vol
.۲ استاد اقتصاد مؤ‌سسهٔ‌ بین‌المللی‌ اقتصاد اسلامی، دانشگاه‌ بین‌المللی‌ اسلامی، اسلام‌آباد.
.۳ به‌ ترتیب‌ استاد اقتصاد دانشكده‌ علوم‌ اقتصادی‌ و سیاسی‌ دانشگاه‌ شهید بهشتی‌ - كارشناس‌ ارشد اقتصاد.
.۴ اكبر، خالد فاروق‌ (م‌ ۱۹۹۲)، ص‌ ۲۳ - ۲۹.
.۵ چپرا، م. عمر (۱۹۹۳)، ص‌ ۷.
.۶ نصر، س. ح. (۱۹۹۰)، ص‌ ۳۲ - ۵۱.
.۷ حسینی، س. و. احمد (۱۹۸۰)، ص‌ ۱ - ۱۵، ۱۴۴ و ۱۴۵.
.۸ عثمان‌ عبدالرحمن‌ لیولین‌ (۱۹۸۴)، ص‌ ۲۵ - ۴۹.
.۹ در این‌ زمینه‌ حجم‌ قابل‌ توجهی‌ از ادبیات‌ موضوع‌ وجود دارد كه‌ خلاصه‌ای‌ جالب‌ در این‌ زمینه، در دو مأخذ ذیل‌ موجود است: گزارش‌ توسعهٔ‌ جهانی، سال‌ ۱۹۹۲، ص‌ ۱ - ۲۰؛ مجلهٔ‌ تایم، ۲ ژوئن‌ ۱۹۸۹.
.۱۰ انحرافات‌ بازار، نمود خارجی‌ زندگی‌ ماد‌ی‌ است.
.۱۱ اكونومیست، ۲۰ نوامبر ۱۹۹۳، ص‌ ۱۷ و ۱۸ و ۷۵.
.۱۲ ر. سوارپ، و دیگران‌ (م‌ ۱۹۹)، ص‌ ۳۶۰.
.۱۳ احقاف‌ (۴۶): ۳.
.۱۴ مُودودی، ابوالعلأ: تفهیم‌ در قرآن، ج‌ ۵، ص‌ ۲۱۵.
.۱۵ تفسیر عثمانی، ص‌ ۶۸۹.
.۱۶ قمر، (۵۴): ۴۹.
.۱۷ سیدقطب: تفسیر اردو زبان، ج‌ ۹، ص‌ ۵۷۶ - ۵۸۵.
.۱۸ حجر (۱۵): ۱۹ و ۲۰.
.۱۹ علی، عبدا یوسف، ص‌ ۶۴۰. وی‌ در تفسیر آیات‌ پیشگفته، مطلب‌ مهمی‌ را یادآور می‌شود او می‌نویسد:
‌هر چیزی‌ كه‌ در زمین‌ به‌وجود آمده، دارای‌ توازن‌ و اندازه‌ است. نباتات‌ از مواد معدنی، تغذیه‌ می‌كنند و آن‌ها نیز به‌ حیوانات‌ غذا می‌رسانند و بدین‌ ترتیب‌ ارتباط‌ وابستهٔ‌ متقابلی‌ بین‌ آن‌ها وجود دارد. مازاد وجودآمده‌ رفع‌ می‌شود و باقیماندهٔ‌ یكی، غذای‌ دیگری‌ می‌شود و بالعكس. این‌ امر، چرخهٔ‌ نامتناهی‌ از تغییر تدریجی‌ بوده، لازم‌ و ملزوم‌ یك‌دیگر است... .
.۲۰ الیَومَ‌ أَكمَلتُ‌ لَكُم‌ دِینَكُم‌ وَ‌أَتمَمتُ‌ عَلَیكُم‌ نِعمَتِی‌ وَرَضِیتُ‌ لَكُمُ‌ الا‌ ًِس‌لاَمَ‌ دِیناً؛ امروز، دین‌ شما را به‌ حد كمال‌ رساندم‌ و بر شما نعمت‌ را تمام‌ كردم‌ و بهترین‌ آیین‌ را كه‌ اسلام‌ باشد، برایتان‌ برگزیدم. مائده‌ (۵): ۳.
‌به‌منظور مشاهده‌ و بررسی‌ نظر فرهنگ‌ و تمدن‌ اسلامی، ر.ك: عبدالقدس: الگوی‌ فرهنگ‌ پاكستان، سیدابوالعلأ مودودی: نظام‌ زندگی‌ در اسلام‌ و تهذیب‌ اسلامی.
.۲۱ همهٔ‌ ما به‌ مهربانی‌ با دیگران‌ و والدین‌ توصیه‌ شده‌ایم: مادر، كودك‌ را با مشقت‌ بسیار حمل‌ و با سختی‌ زایمان‌ می‌كند. كودك‌ برای‌ شیرخوردن، به‌ مدت‌ ۳۰ ماه‌ تحت‌ مراقبت‌ مادر قرار می‌گیرد. او بزرگ‌ می‌شود تا به‌ توانایی‌ لازم‌ می‌رسد و وقتی‌ به‌ ۴۰ سالگی‌ رسید، می‌گوید: «رَبٍّ‌ أَوزِ‌عنِی‌ أَن‌ أَشكُرَ‌ نِعمَتََ‌ الَّتِی‌ أَنعَمتَ‌ عَلَیَّ‌ وَ‌عَلَی‌ وَ‌الِدَ‌یَّ‌ وَ‌أَن‌ أَ‌عمَلَ‌ صَالِحاً‌ تَرضَاهُ‌ وَ‌أَصلِح‌ لِی‌ فِی‌ ذُرٍّیَّتِی‌ اًِنٍّی‌ تُبتُ‌ اًِلَیَ‌ وَ‌اًِنٍّی‌ مِنَ‌ المُسلِمِینَ؛ خدایا مرا بر نعمتی‌ كه‌ به‌ من‌ و پدر و مادر من‌ عطا فرمودی، شكر بیاموز و با كار شایسته‌ای‌ كه‌ رضا و خشنودی‌ تو در آن‌ است، موفق‌ بدار و فرزندان‌ مرا صالح‌ گردان. بارالاها! به‌ درگاه‌ تو با دعا باز آمده‌ام‌ و از تسلیمان‌ فرمان‌ تو شدم. احقاف‌ (۴۶): ۱۵.
.۲۲ ر.ك: بقره‌ (۲): ۳۰؛ انعام‌ (۶): ۱۶۵ و فاطر (۳۵): ۳۹.
.۲۳ پیامبر۶ فرموده‌ است: «تمام‌ موجودات‌ بشری‌ به‌ خدا وابسته‌اند و عزیزترین‌ ایشان‌ نزد خداوند كسی‌ است‌ كه‌ دراین‌ باره‌ خوب‌ عمل‌ كند». ر.ك: محمد بن‌ عبدا (۱۹۸۵)، ج‌ ۲، ص‌ ۶۱۳.
.۲۴ حدید (۵۷): ۷.
.۲۵ ر.ك: زلزال‌ (۹۹): ۷ و ۸؛ جاثیه‌ (۴۵): ۱۵ و نجم‌ (۵۳): ۳۱.
.۲۶ احمد بن‌ حنبل: مُسند احمد، ج‌ ۵، ص‌ ۳۴۲.
.۲۷ قرآن‌ می‌فرماید: و جعلنا من‌المأ كل‌ شی‌ حی؛ خداوند، از آب، هر چیز زنده‌ای‌ را حیات‌ بخشیده‌ است. انبیأ (۲۱): ۳۰. همچنین‌ می‌فرماید: ... وا خلق‌ كلَّ‌ دابَّهًٔ‌ مِن‌ مأٍ؛ خداوند هر حیوان‌ و موجودی‌ را از آب‌ آفرید. نور (۲۴): ۴۵.
.۲۸ سنن‌ ابن‌ مجاح.
.۲۹ محمد بن‌ عبدا تبریزی‌ (۱۹۸۵)، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۵.
.۳۰ ر.ك: روم‌ (۳۰): ۴۶ و یس‌ (۳۶): ۴۲.
.۳۱ محمدبن‌ عبدا تبریزی‌ (۱۹۸۵)، ج‌ ۲، ص‌ ۴۴۲.
.۳۲ جلال‌ الدین‌ سیوطی، ص‌ ۹۷.
.۳۳ انعام‌ (۶): ۱۴۱.
.۳۴ محمد بن‌ اسماعیل‌ بخاری: صحیح‌ بخاری، ج‌ ۴، ص‌ ۱۸۶۷.
.۳۵ حاجی‌ معین‌ الدین‌ نوید.
.۳۶ ابونعیم‌ اصفهانی‌ (۱۹۸۷)، ج‌ ۷، ص‌ ۱۲۶.
.۳۷ كُلهو، پ.ر.پ. و مك‌ كلور، جی‌ (۱۹۹۳)، ص‌ ۵۹۵ - ۶۰۸.
.۳۸ صحیح‌ بخاری، ج‌ ۳، ص‌ ۱۰۰۶.
.۳۹ ر.ك: اعراف‌ (۷): ۳۱ و اسرأ (۱۷): ۲۶.
.۴۰ اسرأ (۱۷): ۲۹. این‌ آیهٔ‌ قرآن‌ سفارش‌ می‌كند كه‌ فرد معتقد باید به‌ وجود توازن‌ بین‌ توانایی‌های‌ خود برای‌ مصرف‌ و نیازمندی‌های‌ دیگران‌ توجه‌ داشته‌ باشد.
.۴۱ حج‌ و زكات‌ از جمله‌ وظایف‌ واجب‌ افرادی‌ است‌ كه‌ مكنت‌ و دارایی‌ دارند. صدقات، پاداش‌ بسیاری‌ دارد. ر.ك: بقره‌ (۲): ۲۶۱. برای‌ مشاهدهٔ‌ جزئیات‌ بیش‌تر، ر.ك: مولانا اشرف‌ علی‌ (۱۹۸۶)، ص‌ ۱ - ۹۳.
.۴۲ بر این‌ اساس، فهیم‌خان‌ نتیجه‌ می‌گیرد: مصرف‌ مسلمانان، محتملاً‌ با سبد مصرفی‌ كوچك‌تری‌ در مقایسه‌ با وضعی‌ كه‌ مصرف‌ كنندهٔ‌ مادیگرا دارد مواجه‌ است. ر.ك: فهیم‌خان‌ (۱۹۸۴)، ص‌ ۱ - ۲۴.
.۴۳ مطابق‌ نص‌ قرآن، مؤ‌منان‌ تن‌ واحد هستند: حجرات‌ (۴۹): ۱۰.
.۴۴ صحیح‌ بخاری، ج‌ ۲، ص‌ ۸۶۳.
.۴۵ همان، ج‌ ۱، ص‌ ۱۴.
.۴۶ همان، ج‌ ۵، ص‌ ۵.
.۴۷ هاشمی‌ (۱۹۹۱).
.۴۸ ر.ك: بقره‌ (۲۹): ۲۱۵؛ نسأ (۴): ۳۶.
.۴۹ طبری‌ (۱۹۸۴)، ج‌ ۲، ص‌ ۴۳ و ۴۴.
.۵۰ بیهقی‌ (۱۹۹۰)، ج‌ ۳ ص‌ ۲۵۹.
.۵۱ این‌ نكته‌ به‌ طور مستدل‌تری‌ در جای‌ دیگری‌ بحث‌ شده‌ است. ر.ك: ریحان‌ شریف‌ (۱۹۹۱)، ص‌ ۱ - ۳۰.
۲. Marginal External Cost (MEC).۵
۳. Marginal Secial Cost (MSC).۵
.۵۴ شیبلی‌ نُمانی‌ (۱۹۵۷)، ص‌ ۴۶.
.۵۵ حسینی، س.و.الف‌ (۱۹۸۰)، ص‌ ۸۰.
.۵۶ بلوچ، (۱۹۸۹)، ص‌ ۶۶.
.۵۷ زندگانی‌ پیامبر۶ مملو از مواردی‌ است‌ كه‌ به‌ عدالت‌ رفتار می‌كرد: زنی‌ با نفوذ از قبیلهٔ‌ قریش‌ در سرقتی‌ دست‌ داشت. پیامبر۶ تقاضای‌ یكی‌ از اصحاب‌ را در عفو آن‌ زن‌ با بیان‌ این‌ جمله‌ رد كرد: «اگر دختر محمد نیز مرتكب‌ چنین‌ جرمی‌ شده‌ بود، او نیز باید به‌طور مشابهی‌ تأدیب‌ و مجازات‌ می‌شد». (صحیح‌ بخاری، ج‌ ۶، ص‌ ۲۴۹۱)
۸. hisbah.۵
.(۹۱۹۹۲. Islahi Abdul Azim (۵
۱. اصلاحی، عبدالعظیم‌ (۱۹۹۲).

منبع : اقتصاد اسلامی