ماری آنتوانت، ملکه نوجوان

● سوفیا كاپولا؛ این بار با فیلمی تاریخی
▪ سوفیا دختر فرانسیس: «سوفیا كاپولا»، دختر «فرانسیس فورد كاپولا»یِ كبیر است. دخترِ كارگردانِ یكی از مشهورترین فیلم های تاریخِ سینما. كاپولا، این نابغه نیویوركی، حتی اگر فیلم دیگری جز «پدرخوانده» (و دنباله هایش) نمی ساخت، كارگردان مشهور و محبوبی بود. كاپولایِ پدر، كه بدش نمی آمد بچه هایش هم فیلم بسازند، مقدماتِ كار را برای آنها پدید آورد. از بین دختر و پسرش، سوفیا استعداد بیش تری نشان داد.
فیلمی كه «رومن» ساخت، بابِ دندانِ كسی نبود. نه مردم به دیدنش رفتند، نه منتقدان سینمایی روی خوش به آن نشان دادند. اما وضع سوفیا كاملاً فرق می كرد. وقتی «خودكشی باكره ها» را از روی رُمانی مشهور ساخت، به عنوان یكی از امیدهای سینما مطرح شد. با این همه، بعد از ساخت «سرگشته در غربت» (با بازی بیل موری و اسكارلت جوهانسن) بود كه واقعاً شناخته شد. خیلی ها از دیدن فیلمش كیف كردند و نقدهای مفصل و خوبی روی كارش نوشته شد. طبیعی بود كه بعضی هم از این كُمدیِ نامعمول، خوششان نیاید. سوفیا كاپولا، با سرگشته در غربت، به یكی از نام های قابل اعتنای سینما بدل شد، درست در زمانی كه از همسرش «اسپایك جونز» (كارگردانِ فیلم های جان مالكوویچ بودن و اقتباس) جدا شده بود و شایعه ها خبر از آن داشتند كه قرار است با «كوئنتین تارانتینو» عروسی كند. یكی از این شایعه ها، احتمالاً، به «بیل رو بكش، جلدِ۲» و تشكرِ ویژه ای برمی گشت كه تارانتینو، در عنوان بندی فیلمش آورده بود. بعد از سرگشته در غربت، همه حواس شان را جمع كردند تا ببینند كاپولایِ مونث، دوباره به وادی داستان های روشنفكرانه (و به قولی نیویوركی پسند) برمی گردد یا نه. اما زمانی كه خبر رسید می خواهد زندگی «ماری آنتوانت»، این ملكه بداقبال را روی پرده سینما ببرد، حیرت طرفدارانش آن قدر بود كه نمی دانستند واقعیت را چگونه باور كنند. یعنی از پسِ ساختنِ همچو فیلمی برمی آید؟ یعنی می خواهد فیلمی صرفاً تاریخی بسازد؟ و جوابِ آنها، در هر دو زمینه، طبعاً مثبت بود.
▪ ماری آنتوانت را لابد می شناسید: این طور كه كتاب های تاریخ می گویند، ماری آنتوانت دختر فرانسوا، امپراتور ژرمن و ماری ترز بود. در وین متولد شد و در سال ۱۷۷۰ میلادی، با ولیعهد فرانسه «لویی شانزدهم» ازدواج كرد.
در بیش تر كتاب هایی كه به تاریخ فرانسه می پردازند، نوشته اند كه ماری آنتوانت، آدمی بی احتیاط و اسراف كار بود و دشمن درجه یك اصلاحات محسوب می شد. رفتارهایش باعث شد تا در میان مردم كوچه و بازار، وجهه اش را از دست بدهد. درعین حال، لویی شانزدهم را به مقاومت در برابر انقلاب وادار كرد. او را به جاسوسی به نفع كشورهای بیگانه متهم كردند. انقلابی های فرانسه، بعد از پیروزی، زندانی اش كردند و بعد از اعدام پادشاه فرانسه، درشانزدهم اكتبر سال ۱۷۹۳ او را هم به وسیله گیوتین اعدام كردند.
▪ سوفیا كاپولا حرف می زند، یك: خب، قبول دارم كه كسی منتظر چنین فیلمی نبوده است، اما دلم می خواست فیلمی تاریخی بسازم. از آن فیلم هایی كه بهشان می گویند باشكوه. از همان روز اولی كه فیلمسازی را شروع كردم، همچو آرزویی داشتم. اما با یك مشكل عمده روبه رو بودم، این كه خیلی از تاریخ را دوست ندارم. فكر می كنم بخش هایی از تاریخ، لزوماً همان چیزهایی نیست كه واقعاً اتفاق افتاده است. فكر می كنم آنهایی كه وظیفه نوشتن تاریخ را به عهده داشته اند، همیشه به وظیفه خود عمل نكرده اند. درعین حال، فكر نمی كنم تعداد آدم هایی كه زندگی واقعاً جذابی داشته اند، خیلی زیاد باشد. ماری آنتوانت، یكی از این آدم ها است. فكر می كنم همین جا یك نكته را روشن كنم؛ فیلم ساختن درباره یك آدم، لزوماً این معنا را نمی دهد كه كارگردان شیفته او است. شاید این توضیح بی معنا به نظر برسد، اما فكر می كنم لازم و ضروری است.
▪ داستان از كجا شروع شد: اگر كسی به شما بگوید سوفیا كاپولا شش سال سودای ساختن فیلمی درباره ماری آنتوانت را در ذهن پرورانده است، لابد باور نمی كنید. اما واقعیت دارد. او می خواست به جایِ سرگشته در غربت داستان این ملكه را بسازد، ولی حس می كرد باید كمی بیش تر صبر كند تا به نتیجه برسد. چیزی كه كاپولایِ مونث در ماری آنتوانت دیده بود، فراتر از زندگی اش بود: دلش می خواست بفهمد در ذهنِ او چه می گذشته است؟ دنبالِ چه چیزهایی می گشته و برایِ رسیدن به هدفش حاضر بوده چه كسانی را قربانی كند؟ اینها چیزهایی نیست كه در كتاب های تاریخ بشود جوابِ مناسبی برای ِشان پیدا كرد. طبیعی هم هست. تاریخ، علمِ سیاست نیست.
روان كاوی هم نیست. بنابراین، سوفیا كاپولا، به این فكر افتاد كه جواب های خودش را در قالب فیلمی با دیگران در میان بگذارد. اولین چیزهایی كه سوفیا كاپولا درباره ماری آنتوانت شنید، به زندگی نامه ای مربوط می شد كه «اشتفان تسوایگِ» رُمان نویس، درباره او نوشته بود. در كتابِ تسوایگ، همه چیز تمام و كمال، و با جزئیاتِ كامل بیان شده بود. او حس می كرد كه دارد زندگی شاه و ملكه را از نزدیك می بیند. درعین حال، اخلاق و رفتارِ عجیب و غریبِ ماری آنتوانت همه به نظرش جذاب می رسید. اما مهم تر از هر چیزی، سن و سالش بود. این كه این ملكه مشهور، فقط یك نوجوان بود كه دوست داشت مثل نوجوان ها رفتار كند.
▪ سوفیا كاپولا حرف می زند، دو: فكر نمی كنم ماری آنتوانت، به لحاظ مضمونی، تفاوت زیادی با دو فیلم قبلی ام داشته باشد. در آن دو فیلم هم داستانی تعریف كرده بودم راجع به دختری كم سن و سال، كه میانه خوشی با دنیای اطرافش نداشت و ترجیح می داد دنیا را همان طور ببیند كه خودش دوست دارد. در مورد شخصیت ماری آنتوانت هم فكر می كنم او یك نوجوانِ واقعی است كه به جای اسباب بازی های مخصوص این سن و سال، یك كشور را به دستش سپرده اند و كسی نبوده كه او را راهنمایی كند. ماری آنتوانت، تفاوت چندانی با دخترهای نوجوانی كه این روزها به دبیرستان می روند، ندارد. او هم مثل خیلی از دخترهای نوجوانی كه می شناسیم، دوست ندارد بزرگ شود.
▪ ماری آنتوانت، برداشت دوم: درست است كه سوفیا كاپولا، تحقیقاتش را با زندگی نامه ای شروع كرد كه تسوایگ نوشته بود، اما كتاب را به آخر نرساند. چون به این نتیجه رسید كه دیدگاه نویسنده را درباره آدم ها دوست ندارد. فكر كرد كه تسوایگ هم مثل همه تاریخ دان ها، روی چیزهای به خصوصی تاكید می كند و درعوض، از كنار نكته هایی به مراتب مهم تر رد می شود. این بود كه به جست وجوی كتابی دیگر برآمد، كتابی كه دیدگاه منطقی تر، و البته امروزی تری داشته باشد و تاحد ممكن همه چیز را یك سویه ندیده باشد. وقتی به كتابی رسید كه «آنتونیا فریزر» آن را نوشته بود، حس كرد جوابِ بعضی از سئوال هایش را پیدا كرده است. فریزر، در كتابش، ماری آنتوانت را به عنوان یك «آدم» بررسی كرده بود، آدمی مثل بقیه آدم ها. و كاپولایِ مونث هم همین را می خواست.
▪ این داستان تكراری نیست: خیلی ها به سوفیا كاپولا نصیحت كردند كه زندگی ماری آنتوانت را نسازد. ترجیع همه حرف هایی كه به او می زدند این بود تاریخ را همه می دانند. برای همه داستان ماری آنتوانت تكراری است و بهتر است داستانی را انتخاب كند كه به روز باشد و در یكی از شهرهای آمریكا، مثلاً همین نیویوركی كه محلِ تولد خود او است، اتفاق بیفتد. اما كاپولا به حرف آنها گوش نكرد. به جای اینها، موضوع را با پدرش در میان گذاشت و خواست كه كاپولایِ كبیر كمك اش كند. حرفی كه آقای پدر زد این بود: داستانی كه تو تعریف می كنی، تكراری نیست. اینها چیزهایی نیستند كه در كتاب های تاریخ به ما گفته اند. اگر فكر می كنی درست هستند، حتماً فیلمنامه اش را بنویس. سرمایه ساختش هم با من.
▪ سوفیا كاپولا حرف می زند، سه: یكی از مهم ترین چیزهایی كه موقع نوشتن فیلمنامه و ساختن فیلم در ذهنم بود، زیاده خواهی ماری آنتوانت بود. همین كه دیده بود هر دستورِ حتی ابلهانه او را تمام و كمال اجرا می كنند، بیش تر از قبل همه چیز را به بازی گرفته بود. این جزء همان وجه انسانی او است كه در كتاب های تاریخ اشاره ای به آن نشده است.
▪ یك منتقد نظر می دهد: «پاسكال برتن»، منتقد فرانسوی، یكی از آنهایی است كه ماری آنتوانت را در جشنواره فیلم كن دیده است. برتن در ریویویش راجع به تازه ترین ساخته سینمایی كاپولایِ مونث می نویسد كه با یكی از بهترین فیلم های زندگی نامه ای روبه رو شده است. یك داستان تاریخ كه می شود تحملش كرد و فهمید زیرِ آن پوشش تاریخی و ظاهرِ آدم هایی كه به قرن هایی از قبل از ما تعلق دارند، با داستانی كاملاً امروزی روبه رو هستیم. برتن می نویسد كه ماری آنتوانت، می تواند داستان یك دختر نوجوان امروزی باشد كه خیلی زود به خانه بخت رفته است و شوهرش آدمِ بانفوذی است، مثلاً رئیس جمهورِ آمریكا است و حالا این دخترِ نوجوان كه فرصتی برای نوجوانی و تفریح پیدا نكرده، به این فكر می افتد تا از نهایت امكاناتی كه دارد استفاده كند و نقشه بازی های به تاخیر افتاده اش را در محیطی بزرگ تر، و با آدم هایی بیش تر عملی كند. به نظر برتن، سوفیا كاپولا عمداً چنین داستانی را انتخاب كرده و لابه لای این داستانِ تاریخی، بخش هایی از زندگی مشتركش با اسپایك جونز را هم گُنجانده است. خب، البته كه اثبات این ادعا آسان نیست. پس بهتر است حواس مان فقط به خودِ فیلم باشد، به این تصویرِ تازه و جذابی كه از ملكه مشهور فرانسه پیشِ رویِ ما است.
● شناسنامه فیلم
▪ ماری آنتوانت (Marie Antoinette)
فیلمنامه نویس و كارگردان: سوفیا كاپولا (براساس كتابی از آنتونیا فریزر)، بازیگرها: كرستن دانست (ماری آنتوانت)، جیسن شوارتزمن (لویی شانزدهم)، ریپ تورن (لویی پانزدهم)، جودی دیویس (كنتس دو نوئِی)، ایشیا آرجنتو (مادام دو باری)، ماریان فیت فول (ماری ترز)، گیوم گالین (كنت ورژن)، استیو كوگان (آمباسادور مرسی)، شرلی هندرسن (عمه سوفی)، فیلیپو بوزوتی (دیمیتری)، سارا آدلر (كنتس دو آرتوا)، مدیر فیلمبرداری: لانس آكورد، تدوین گر: سارا فلاك، سازنده موسیقی متن: ژان بنوآ دانكل، تهیه كننده : فرانسیس فورد كاپولا، محصول: ایالات متحد آمریكا، ژانر: درام، زندگی نامه، نخستین نمایش عمومی: جشنواره كن ۲۰۰۶.

محسن آزرم

منبع : روزنامه شرق