جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


پر شدن یک خلأ


پر شدن یک خلأ
دكتر شوقی ضیف به سال ۱۹۱۰ در دمیاط مصر به دنیا آمد و در مدارس دینی زادگاه خویش با علوم ادبی و اسلامی آشنا شد. او به سال ۱۹۳۵ از دانشكده ادبیات دانشگاه قاهره در مقطع لیسانس فارغ التحصیل شد. در سال ۱۹۳۹.م از پایان نامه فوق لیسانس خویش با موضوع نقد ادبی در كتاب اغانی ابوالفرج اصفهانی دفاع كرد و در سال ۱۹۴۲.م دكتری خویش را با دفاع از پایان نامه ای تحت نام «الفن و مذاهبه فی الشعر» با راهنمایی دكتر طه حسین دریافت كرد. او از همان سالها به تدریس پرداخت و پس از طی مدارج دانشگاهی، در سال ۱۹۵۶.م به استادی رسید. ضیف به سال ۱۹۷۶ به عضویت مجمع اللغه العربیه كه كار فرهنگستان زبان عربی را انجام می دهد انتخاب شد و از سال ۱۹۹۲.م ریاست این مجمع علمی معتبر را برعهده داشت. وی در دهم مارس ۲۰۰۵.م در نود و پنجمین سال از زندگانی خویش دنیا را در حالی وداع گفت كه حدود پنجاه اثر جدی در حوزه های مختلف از تاریخ ادبیات گرفته تا مباحث گوناگون نقد ادبی و بلاغت و دستور زبان و تحقیق و تصحیح متون و فرهنگ عامه و... به نگارش درآورده بود.
آخرین اثر تحقیقی این استاد مصری كه به فارسی برگردان شده، كتابی است به نام «تاریخ و تطور و علوم بلاغت» ترجمه ای از كتاب «البلاغه، تطور و تاریخ» كه از بهترین و مهمترین منابع در زمینه بلاغت است.
این كتاب، جدی ترین و گسترده ترین پژوهشی است كه در حوزه پیشینه دانش بلاغت در دنیای اسلام صورت گرفته است. از آنجا كه متون فارسی بلاغت، عمیقاً از متون عربی تاثیر پذیرفته اند، این كتاب در بلاغت فارسی بسیار مهم و كارآمد خواهد بود. در ضمن به كمك این اثر می توان سیر پیدایش یك نظریه یا یك اندیشه بلاغی را از آغاز تا پایان بدون سرگردانی در لابه لای متون و حواشی كتابهای دشوار عربی، دنبال كرد. علاوه بر این، كتاب شامل نظریات بلاغت نگاران بزرگ دیار ما، به ویژه كسانی چون عبدالقاهر جرجانی و زمخشری و فخر رازی است. (مقدمه مترجم بر كتاب)
ترجمه بخشی از این كتاب، پایان نامه كارشناسی ارشد دكتر تركی است كه زیر نظر دكتر فیروز حریرچی، استاد زبان و ادبیات عرب دانشگاه تهران، صورت گرفته و سپس با راهنمایی های ایشان، دكتر تركی به ترجمه كامل كتاب اهتمام ورزید.
●دائرهٔ المعارفی در علوم بلاغت
▪دكتر محمود فتوحی
كتاب تاریخ و تطور علوم بلاغت نوشته دكتر شوقی ضیف از برجسته ترین كتابهای تحلیلی درباره تاریخ بلاغت و سیر تحول آن است. آقای دكتر محمدرضا تركی در سال ۱۳۸۳ این كتاب ارزنده را به زبان فارسی ترجمه و توسط انتشارات سمت منتشر كردند. گرچه حدود چهار دهه از انتشار چاپ نخست كتاب (۱۹۶۵ میلادی) به زبان عربی می گذرد اما همچنان ارزش والای خود را حفظ كرده است و در این مدت كشورهای عربی از این كتاب خوب استقبال كرده اند.
دكتر شوقی ضیف ادیب برجسته و توانای معاصر مصری با احاطه و اشراف بی مانندی، تمام متون بلاغی اسلامی را از عصر جاهلی با دقت و باریك بینی بررسی و نقد و تحلیل كرده است. كتابهایی از این نوع كه بتواند سیر تاریخی یك علم را به روشنی و دقت ارزیابی و تحلیل كند، كم یافت می شود، شاید كتاب عبدالرحمن بدوی اندیشمند و محقق بزرگ عرب در تاریخ علم كلام به نام مذاهب الاسلامیین را بتوان از این نوع دانست.
در زبان عربی كتابهای متعددی در تاریخ علوم بلاغی نوشته اند اما هیچكدام پایگاه و جایگاه كتاب دكتر شوقی ضیف را نیافتند. این كتاب در چهار فصل و یك خاتمه تنظیم شده است. نام فصلها به خوبی سیر تاریخ بلاغت را توصیف می كند، آثار و آرای مهم دانشمندان برجسته بلاغت را موشكافانه بررسی كرده، نكات برجسته و مهم آنها را مطرح كرده، با هم تطبیق داده و در یك كلام كتابی ساخته كه هم تاریخ بلاغت سنتی است و هم نقد بلاغت اسلامی. اخذ و اقتباسها، تاثیر و تاثرهای علمای بلاغت را به خوبی نشان داده است. سطر سطر كتاب حاوی اطلاعات دقیق و مفید است كه نمی توان به راحتی از آن گذشت.
در فصل سوم كه «درخشش تحقیقات بلاغی» نام دارد فقط آرای دو دانشمند بلاغی بزرگ ایرانی عبدالقاهر جرجانی (متوفی ۴۷۱ق) و محمودبن عمر زمخشری خوارزمی (۴۶۷ _ ۵۳۸ق) آمده است. كتاب به روشنی سهم عظیم ایرانیان را در تاریخ بلاغت اسلامی نشان می دهد.
دكتر شوقی ضیف با صراحت و جرأت تمام بلاغت بعد از قرن هفتم را جریانی بیهوده و فاقد خلاقیت معرفی كرده و بلاغت مدرسی را گرفتار طبقه بندی ها و جمود و تعقید و پیچیدگی مدرسه ای توصیف می كند. خاتمه كتاب، بلاغت اسلامی را با بلاغت عربی مقایسه كرده و كاستیهای بلاغت عربی را خاطر نشان كرده است.
ترجمه ای كه امروز آقای دكتر تركی از این كتاب در دسترس علاقه مندان بلاغت قرار دادند از شیوایی و رسایی خاصی برخوردار است و در میان ترجمه های امروزی به ندرت می توان نمونه اش را یافت. از سویی اشراف مترجم بر دانش بلاغت موجب شده تا مطالب خیلی روشن و مناسب با ذهن فارسی زبانان به رشته تحریر درآید. توضیحات مترجم در حواشی نیز بر مقبولیت متن می افزاید. جالب آن كه مترجم كه از ذوق شاعرانه برخوردار است، برخی اشعار عربی را در قالب نظمی زیبا و روان به فارسی برگردانده است.
این ترجمه راه را بر مشتاقان علم بلاغت اسلامی كه با زبان عربی آشنایی ندارند، می گشاید تا با حجم وسیعی از مباحث بلاغی آشنا شوند. از طرفی وجود همه آن مباحث در یك مجلد بر اساس ترتیب تاریخی و روشمند، این كتاب را به یك دایره المعارف بلاغت بدل كرده است. به خصوص فهرست های دقیق و گویایی كه آقای تركی برای اشخاص و موضوعات بلاغی در پایان كتاب تنظیم كرده اند، استفاده از كتاب را بسیار آسان كرده.
خواندن این كتاب برای استادان و دانشجویان درس بلاغت در رشته های ادبیات فارسی و عربی بسیار سودمند است و بینشی روشن و دقیق در علم بلاغت به آنها می بخشد.
●پر شدن خلأ در مطالعات بلاغت
▪دكتر فیروز حریرچی
كتاب «تاریخ و تطور علوم بلاغت» از دكتر شوقی ضیف، كتابی علمی و در سطح بسیار عالی است. چرا كه آراء و نظریات تازه دكتر شوقی ضیف، در باب بلاغت عربی، یا به عبارت بهتر «بلاغت اسلامی» در آن بیان شده است.
با وجود گذشت حدود چهل دهه از تألیف این كتاب، ترجمه فارسی از آن وجود نداشت تا دانشمندان و استادان و دانشجویان فارسی زبان، در مسائل بلاغی به آن مراجعه كنند. اما آقای دكتر محمدرضا تركی، با درك درست این نیاز، به ترجمه آن اقدام كردند.بخشی از این كتاب، پایان نامه كارشناسی ارشد ایشان بوده است كه زیر نظر من ترجمه آن صورت گرفت. سپس آقای دكتر تركی، متن كامل كتاب را ترجمه و به چاپ رساندند. ایشان به زبان عربی بسیار مسلط بوده و كتاب را به بهترین شكل، ترجمه كرده اند. اشعار و عبارات پیچیده ای كه در این كتاب بوده است بسیار خوب و روان و شیوا، ترجمه شده است و من معتقدم اگر قرار است كار دقیق علمی در ایران صورت گیرد، كار آقای دكتر تركی می تواند الگوی مناسبی باشد. چرا كه ایشان عربی را بسیار خوب آموخته اند و در ترجمه این كتاب به كار گرفته اند.
برای تایید این حرف كه آقای دكتر تركی، با دقت و نكته بینی این كتاب را ترجمه كرده اند، می توان به این نكته اشاره كرد كه ایشان همانطور كه در مقدمه كتاب ذكر شده است هر كجا كه پسوند «عربی» در ادامه كلماتی مانند بلاغت و فرهنگ و... بوده است، حذف و كلمه «اسلامی» جایگزین آن شده است. این كار كاملاً درست است. چرا كه عرب، پیش از اسلام بلاغت نداشته است. البته ایرانیان بلاغت داشته اند (همانطور كه جاحظ می گوید كه ایرانیان قبل از اسلام بلاغت داشته اند). اگر چه بلاغت مدرن به صورت بلاغت بعد از اسلام نبوده است اما بعد از ظهور اسلام و نزول قرآن، بلاغت اسلامی نمایان شد. پس «بلاغت عربی» وجود ندارد. چرا كه اسلام است كه به خاطر نزول قرآن علم بلاغت را همانند علم صرف و نحو و تفسیر قرآن و حدیث و... رونق بخشید و اگر می بینیم دكتر شوقی ضیف دائم از كلماتی چون «بلاغت عربی و...» نام می برد، از روی تعصب عربی ایشان است.
اما ترجمه این كتاب به فارسی بسیار مورد نیاز بوده است. همانطور كه می دانید علمای بلاغت ما مسائلی را در این باب مطرح كردند. اما امروزه شیوه بلاغت، فرق كرده است. با پیشرفت بلاغت غربی و نو بودن موضوعات بلاغی نزد غربیان، اقتضا می كند كه این كتاب و نظیر آن توسط دانشمندان و استادان ترجمه شود تا استادان زبان و ادبیات عربی و فارسی با نظریات نوینی كه در باب بلاغت و زبان شناسی وجود دارد، آشنا شوند.
تهیه و تنظیم: سمیه رشیدی
منبع : روزنامه همشهری


همچنین مشاهده کنید