پرسشی در باره دروغ

به‌نظر می‌رسدكه دروغ در جامعه ما امری نهادینه، یا هنجاری عمومی شده است و تقریبا در همه سطوح اجتماعی می‌توان لایه‌های متنوعی از آن را مشاهده كرد. همچنین به‌نظر می‌رسد كه توصیه‌های مذهبی و اخلاقی برای كاستن از این موج فزاینده تاثیری نداشته است. اكنون پرسش‌هایی كه در این مورد می‌توانم طرح كنم عبارتند از:
۱) آیا دروغ گویی برای پیشبرد امور زندگی چیزی لازم، ضروری و مفید است؟
به عنوان نمونه، می‌توانم از كسانی یاد كنم كه نیاز به شغل دارند. به‌نظر می‌رسد اكثر كسانی كه در سال‌های گذشته و اكنون، برای استخدام شدن در یكی از ارگان‌های رسمی كشور خود را آماده می‌كردند، تجربه‌ای از دروغ گویی را در مصاحبه‌های استخدامی و سودمندی آن را در مورد استخدام شدن داشته باشند.
همچنین، بسیاری از مردم عادی و خرده‌پا كه به‌نحوی با پرداخت مالیات‌های مستقیم با دولت سر وكار دارند سودمندی دروغ گفتن را در میزان پرداخت مالیات تجربه كرده‌اند. بسیاری از دختران كه خود را نیازمند داشتن دوست پسر می‌بینند و ارتباط پنهانی با دوست پسر برقرار می‌كنند، در صورتی كه خطر آشكار شدن روابط پنهانی پیش آید، دروغ گفتن به والدین و مربیان را سودمند تشخیص می‌دهند. این‌ها نمونه‌هایی آشكار از نیاز به دروغ گفتن است. بگذریم از كسانی كه مثلا به نماز خواندن اعتقادی ندارند اما برای مصلحت شغلی، خانوادگی، و اجتماعیِ خویش نماز می‌خوانند.
۲) اگر فرض اول را بپذیریم، كه دروغ در پاره‌ای موارد سودمند و ضروری است و در سرنوشت و زندگی فرد تاثیری جدی و انكار ناپذیر دارد، اكنون می‌توان این پرسش را طرح كرد كه كدام بخش از اجتماع، و كدام گروه سنی، و كدام طبقه‌ی اجتماعی نیاز شدیدتری به دروغ گویی دارد؟
شاید به‌ آسانی و بدون یك پژوهش میدانی، نتوان گفت كه كدام گروه سنی و كدام طبقه‌ی اجتماعی نیاز بیشتری به دروغ گفتن دارد، اما به‌نظر می‌رسد كه با تعریف تشخیص نیازهای ابتدایی برای هر انسانی، و موانع برآورده شدنِ آن نیازها، ضرورت دروغ گفتن آشكار می‌شود. به‌تعبیر دیگر، همانگونه كه در هنگام ضرورت، خوردنِ مردار(اكل میته) امری جایز دانسته شده است، دروغ گفتن ممكن است برای بخشی از مردم فرو دست و درمانده یك اضطرار باشد. اما این اضطرار برای كدام گروه سنی و كدام گروه اجتماعی است؟
۳) عوامل باز دارنده‌ای كه از راست‌گویی افراد پیشگیری می‌كند كدام است؟
مثلا شاگرد مدرسه‌ای كه در هنگام امتحان تقلب می‌كند، چنانچه مراقب جلسه به او مشكوك شود و او را متهم به تقلب كند، برای شاگرد دو راه در پیش است، اگر دروغ بگوید و تقلب خود را انكار كند به‌هرحال نمره‌ای كم یا زیاد خواهد گرفت اما اگر راست بگوید و اقرار كند كه تقلب كرده است معمولا با نمره صفر مواجه می‌شود. دختر یا پسری كه روابط خود را با جنس مخالف پنهان می‌كند هنگامی كه مورد پرسش قرار گیرد اگر راست بگوید ممكن است مورد سرزنش یا تنبیه قرار بگیرد در صورتی كه اگر دروغ بگوید این سرزنش و تنبیه به‌سراغش نخواهد آمد. آیا عوامل بازدارنده‌ی راست‌گویی را می‌توان از این دست دانست؟
۴) به‌نظر می‌رسد كه همیشه هم دروغ گویی به عنوان یك ضرورت در حد خوردن گوشت مردار به هنگام ضرورت (اكل میته) نیست، یعنی ممكن است گروه‌هایی، یا طبقه‌ی اجتماعیِ خاصی در جامعه باشد كه نه برای برآورده كردن نیازهای ابتدایی بلكه برای برآورده كردن امیال دیگری دروغ می‌گویند كه شاید این امیال در مناسبات انسانی و در پیشگاه خردِ جمعی محكوم باشد. مثلا مانند ممكن است كسانی مانند مسئولان و مدیران رده‌های بالا، یا صاحبان قدرت و صاحبان سرمایه‌های كلان، برای حفظ موقعیت خود، یا برای به‌دست آوردن موقعیتی فراتر به دروغ گویی متوسل شوند. برای ورود به این قسمت از بحث، می‌توان با انجام یك پژوهش میدانی، مشخص كرد كه آیا از نظر مردم عادی، به ویژه از نگاه نسل جوان، انی گونه كسان، راستگو تلقی می‌شوند یا دروغگو؟.
۵) آیا دروغ گویی در این شرایط كه ما در آن هستیم آسیب زا هم هست؟ و اگر هست آسیب های ناشی از آن چیست و متوجه چه بخش از جامعه خواهد بود؟
۶) اگر مشخص شود كه دروغ‌گویی به‌هر‌حال آسیب‌هایی هم دارد، به این معنی كه زیانمندیِ آن بیش از منافع آن است، بنا براین نمی‌توان در برابر آن بی‌تفاوت ماند. ممكن است این آسیب‌ها روانی باشد، یا ممكن است اقتصادی، سیاسی و اجتماعی باشد. فرض كنید دختری روابط خود را با دوست پسری كه دارد از پدر و مادر پنهان كند و به بهانه كلاس یا خرید به دیدار دوست پسرش برود، آیا این دوستیِ پنهان آسیب بیشتری خواهد داشت؟ یا برملا كردن آن، شفاف بودن و تحت مراقبت و تربیت والدین قرار گرفتن آن روابط؟. همچنین، هنگامی كه افرادی برای استخدام شدن در یك نهاد دولتی، خود را ناگزیر از دروغ‌گویی می‌بینند، بعدا سازو كارِ آن نهاد به چه وضعی در خواهد آمد؟. آیا مدیران و مسئولان می‌دانند كه كارمندانشان به‌آنها دروغ هم می‌گویند، و مطابق این دانسته‌ها برنامه ریزی می‌كنند؟

علی طهماسبی

منبع : سایر منابع