ریوند

در كتب طب سنتی با نامهای « ریوند » ، « ریوند چینی » یا « ریوند تاتار » نامبرده می شود . ساقه زیرزمینی گیاهی است از تیره هفت بند Polygonaceae جنس Rheum به فارسی گونه اهلی آن را « ریواس » و وحشی ان را « راوند » و در اصطلاح محلی بلوچستان به گونه ای از آن كه در آن خطه می روید « راواش » و « قیل گوش » گویند . به عربی « ریباس » و « ریباج » و به هندی آن را « ریوند چینی » - « هدی ریوند چینی » می نامند . گیاه را به فرانسوی Rhubarbe و به انگلیسی Rhubarb و به لاتین Reubarbarum یا Rhabarbarum ( به معنای ریشه بربر ) نامیده می شود. اسامی فوق به انگلیسی و فرانسوی در عین حال به گیاه و به ساقه زیرزمینی یا بیخ گیاه گفته می شود. دارای گونه های مختلفی است كه نام علمی آنها عبارتند از :
۱) Rheum palllmatum L. كه به فرانسوی Rhubarbe palmee گفته می شود و ساقه زیرزمینی و بیخ آن همان ریوند چینی معروف است كه بیش از سایر اعضای گیاه مستعمل در طب سنتی است . این گونه در چین در مناطق Kokonor و Szechwan میروید . به هندی روند چینی نامیده می شود.
۲) Rheum officinale Baillon كه به فرانسوی Rhubarbe officinale گویند . ساقه زیر زمینی این گونه نیز در طب سنتی مستعمل است وبه عنوان مسهل مصرف می شود. ولی از نظر خواص و مصرف در درجه بعد از گونه قبلی قرار دارد. این گونه نیزدرچین درمنطقه Szechwan می روید و ساقه زیر زمینی آن را نی رویند چینی میگویند.
۳) Rheum emodi Wall كه در هندوستان می روید از نظر دارویی دردامپزشكی مصرف دارد و به ریوند هندی معروف است. و Rheum rhaponticum L . كه به فرانسوی Rhubarbe anglais گفته میشود نیز مصرف دامپزشكی دارد.
۴) گونه های زینتی و غیر دارویی كه دمبرگهای ضخیم و دارز و قرمز رنگ آنها به مصرف غذایی و تهیه شربت و خورش می رسد به فارسی به طور كلی ریواس گفته می شود نام علمی این گونه هاRheu undulatum L. و به فرانسوی Rhubarbe ondulee گفته می شود و Rheum compactum L كه به فرانسوی Rheum Ribes L. است كه در كوهستانهای ایران از جمله در دره توچال ، شرستانك ، كرج ، حصاربند ، كوهای اراك ، اشتران كوه ، گنج نامه ، كردستان ، تفرش ، خراسان ، ازربایجان بن خوی و تبریز ، افشار ، دشت ارژن فراس ، راجرد قم و بلوچستان به طور خودرو می روید. سه گونه اخیر در ایران كاشته می شوند و به عنوان سبزی به نام ریواس برای استفاده از برگهای گوشی آن در بازار عرضه می شود.
● مشخصات
ریواس یا راوند گیاهی است چند ساله دارای ساقه ای بلند تا یك متر و بیشتر ، ساقه زیرزمینی متورم و ضخیمی دارد . برگهای آن بزرگ ، پهن ، پنجه ای ، كناره آنها دندانه دار است و به صورت مجتمع در قسمت قاعده گیاه قرار دارند ، دمبرگها دراز و گوشتی و قرمز ارغوانی هستند. ساقه های مولد گل از درون انبوه برگها خارج شده و به ۳ – ۲ متر ممكن است برسند در قسمت فوقانی محور این ساقه ها گلهای خوشه ای به رنگ سبز مایل به زرد و مایل به قرمز ظاهر می شود .
تكثیر ریواس و ریوند از طریق كشت بذر ولی معمولا با كشت سوش گیاه در خزانه وانتقال هب مزرعه انجام می گیرد و چون قوه نامیه بذر كمتر از سه سال است ، اگر تكثیر با بذر آن جام می شود باید دقت شود ، بذر تازه بادش. ریوند گیاه كوهستانهای سرد است ولی در دوره رویش احتیاج به آفتاب دارد ، بنابر این باید در نقاط افتاب گیر كاشته شود. دوران رویش بسته به شرایط اقلیمی ۵ – ۴ ماه است یعنی از اواسط بهار تا اوایل زمستان ولی برای رشد كافی ساقه های زیرزمینی به سرمای زمستان احتیاج دارند . معمولا در خاك مرغوب و زراعت خوب از هر گیاه ۸ – ۶ كیلو گرم ساقه زیر زمینی ضخیم برای مصارف دارویی می توان تهیه كرد . گیاه در دوران رویش احتیاج به اب فراوان دارد.
● مشخصات انواع ریوند در بازار
۱) ریوند چینی به شكل قطعاتی است مدور به رنگ زرد چرك و خیلی سخت . طعم آن تلخ و زیر دندان به شدت صدا می كند (صدای خرد شدن بلورهای اكسالات اهك است) رنگ گرد آن پس از كوبیدن ریوند ، نارنجی و معمولا در یك طرف هر قطعه ریوند سوراخی است كه محل آویزان كردن آن در موقع خشك كردن بوده است.
۲) روند مسكو كه در حقیقت آن هم ریوند چینی و نوع مرغوب آن است ولی چون از تاتار ستان به سیبری و از آنجا به بازار ایران می اید ، آن را ریوند مسكو نامند و به شكل قطعات نامنظم به رنگ زرد تیره است اگر شكسته شود مقطع آن ماند مرمر سفید و زرد ، بوی آن تهوع آور و طعم آن تلخ و قابض و بزاق را مانند زعفران رنگین می كند. این نوع را ریوند تاتار نیز می گویند كه همان Rheumm palmatum چین است كه شرح آن در ابتدای این قسمت امده است. در موقع خرید ریوند باید دقت شود كه حتی الامكان ریوند سالم و كرم نخورده باشد ، زیرا اغلب در اثر كهنگی زیاد كرم می گذارد و آن را سوراخ میكند و فروشندگان از گرد ریوند و آب ، خمیری درست كرده و سوراخها را با خمیر پرمی كنند .
از نظرتركیبات شیمیایی در ریوند چینی به طور كلی یك ماده تلخ به نام راپونتی سین ، یك ماده رنگی به نام رئین ، آهك و پاس و اكسالیك اسید و مالیك اسید ، سولفوریك اسید كریزوفانیك اسید وسرانننجام صممغ ، نشاسته ، تانن و اسانس یافت می شود. اسید اكسالیك در ریوند به شكل بلورهای اكسالات اهك در امده و بلورهای ان زیر دندان صدا میكند .
در گزارش تجزیه دیگری چنین امده است : ریوند چینی مواد زیر یافت می شود: كریزوفانول ، الوئه امودین ، امودین و مونو اتیل اتر ، گلو كو گالین ، كانچین ، ورئین ، امودین ، راپونتی سین ، تترارین ، تری تیس پورین و همچنین ماده راباربرون كه احتمالا این ماده همان الوئه امودین است .
● خواص – كاربرد
در چین مرسوم است كه ریوند را از ریشه گیاه چند ساله ( ۷ – ۶ ساله ) گرفته دراولایل پاییز از زمین خارج میكنند . { هوپر } میگوید از گیاهان ۷ – ۶ ساله ولی { ویلسن } معتقداست از گیاه ده ساله گرفته شود . این دارو تلخ و خنك كننده استو برای معالجه ناراحتی های معده ، یبوست ، دندان درد ، سردرد ، استسقا ، یرقان و خون ریزیهای داخلی تجویز می شود. توصیه این است كه زنان باردار و مادرانی كه نوزاد دارندو شیر می دهند نباید بخورند.
داروی ملین ، خونساز ، تونیك و مقوی معده وقابض است و بویژه برای معالجه ناراحتی های ناشی از هجوم الدم در ناحیه لگن زنان ، مانند احساس درد در موقع هم بستری و ترشح ادرار بادرد و قطع تبهای بچه ها و تب مالاریا مفیداست .
گرد ریوند مخلوط با سركه برای پراكنده كردن و كاهش درد كه در اثر ضربه و یا افتادن ، در عضوی ایجاد شده مفیداست. و اگر با برنج تخمیر شده خورده شود ، برای ناراحتی های تنفسی كه در اثر حرارت و رطوبت پیدا شده نافع است. توصیه این است كه اشخاص مبتلا به بواسیراز خوردن ریوند اجتناب كنند.
از نظر حكمای طب سنتی ایرانی ریوند یا بیخ گیاه از نظر طبیعت كمی گرم و خشك است و در عین حال رطوبت دارد به همین دلیل زود كرم میگذارد . از گرد زرد رنگ ریوند كه تلخ است به عنوان اشتها اور و مسهل استفاده می شود.
( بنابر مقدار مصرف ) اگر گرد ریوند را حرارت دهند ، خاصیت مسهلی آن تقریبا از دست میرود ولی سایر خواص آن مانندتقویت معده باقی می ماند.به این دلیل است كه گرد آن را در مواردی كه نظر خاصیت مسهلی آن است به صورت گرد مخلوط با سایر گردها می خورند . گرد ریوند اگر به مقدار۴ – ۴/۰ گرم خورده شود در عین حال كه مسهل است ، ایجاد قولنج نكرده و معده و امعا را خسته نمی كند در صورتی كه سایر مسهل ها معمولا اشتها را كم كرده و ابجاد ضعف می نمایند ولی ریوند معده را تقویت كرده به هیجان بدن می افزاید . ریوند ممعمولا در سوء هضم هایی كه بدون تب باشد و با تلخی دهان و احساس درد خففی در قسمت فوقانی معده وبا یبوست طبع تولم باشد و همچنین درسوء هضم هایی كه سبب آن عتدم حركت و نشستن در یك محل باشد و سو ء هاضمه پیران و سو ء هضمهایی كه در زنان عصبانی و اشخاص مبتلا به مالیخولیا و جود دارد ، بسیار موثر است.
ریوند را در موارد اسهالهای صفراوی نیز تجویز می نمایند و همچنین در اسهال خونی وبایی بخصوص در ابتدای شروع بیماری كه هننوز مدفوع چندان خون آلوده نشده موثر و مفید است. به طور كلی ریوند به عنوان مسهل اخلاط غلیظه و رقیقه و مدر مصرف میشود. گرفتگی های كبد و طحال و روده ها را باز می كند و رفع برودت معده و كبدو سرفه مزمن و تنگی نفس و سل و زخم روده و انواع استسقا و یرقان و رفع اسهال خونی و اسهال معمولی و پاك كردن روده ها مفیداست. اگز از گرد ریوند با لعال به دانه ، حب درست شود وزیر زبان نگهدارند و آب آن را فرو برند برای سرف كهنه سرد و مرطوب و تنگی نفس سرد و مرطوب نافع است و اگر با گرد ریوند و هلیله كابلی و غاریقون و صبر زرد حب سازند و بخورند برای پاك كردن دماغ و انواع سر دردهای سر د و صفراوی و فلج و سرگیجه و وحشت و مالیخولیاو جنون مفیداست. گر ریوند اگر ۵۰ – ۳۰سانتی گرم با هر غذا بخورند مانند داروهای مقوی اثر میكند .
بعضی از اطبا تنها جویدن آن را در دهان و فرو بردن آب آن را خیلی موثر میدانند.
ریوند با آب آهكدار و مواد قی اور و دم كرده ها ی قابض و اسیدهای غلیظ و سوبلیمه و سولفات آهن و روی ناسازگار است و از استفاده آنها با هم باید پرهیز كرد .
●تهیه گرد ریوند طب كدكس : ریوند چینی را به مقدار مورد نظرگرفته نیم كوب كرده و درگرمخانه با حرارت ۴۰ درجه سانتی گراد می خشكانند و نرم می كوبند و از الك مویین ابریشمی نمره ۱۲۰ می گذرانند و نخاله چوبی كه باقی می ماندرادور می ریزند كه تقریبا ۹۰ درصد باقی می ماند از این گرد به عنوان مقی ۵ - ۱ دسی گرم و به عنوان مسهل از ۴ – ۴/۰ گرم می توان مصرف كرد.
●تهیه گرد مركب ریوند : گرد ریوند ۲۵ واحد ، منیزی مكلس ۷۵ واحد و زنجبیل ۱۲ واحد . آنها را نرم كوبیده و مخلوط نمایند و از ۱۰ – ۲ گرم از این گرد میل كنند، مسهل خوبی است.
حب صابونی ریوند: گرد ریوند ۲۵ دسی گرم ، صابون طبی ۶ دسی گرم ، با مقدار افی شربت ساده مخلوط كنندو ده حب بسازند و از ۵ – ۱ حب برای مسهل و تقویت معده بخورند .
●شربت ریوند : ریوند ۱۰۰ واحد ، اب ۵۰۰ واحد و قند ۱۰۰۰ واحد . ریوند را نیم كب كرده مدت ۱۲ ساعت در آب می خیسانند و با فشار از پارچه ای گذرانیده با كاغذ صاف می كنند و صاف شده را با قند حل كنند و هر بار ۳۲ – ۱۶ گرم از این شربت بنوشند.
●شربت مركب ریوند : ریشه خشك كاسنی ۲۰۰ گرم ، برگ خشك كاسنی ۳۰۰ گرم ، برگ شاهتره ۱۰۰ گرك ، برگ سرخس نر ۱۰۰ گرم ، میوه كاكنج ۵۰ گرم ، دارچینی ۲۰ گرم ، صندل سفید ۲۰ گرم ، قند ۳۰۰۰ گرم و آب مقطر به اندازه كافی ، ریوند و دارچین و صندل را نرم بكوبند و ۱۰۰ گرم آب با حرارت ۸۰ درجه سانتی گراد روی آنها ریخته مدت ۶ ساعت بگذارند دم بكشد و با فشار از پارچه گذرانیده با كاغذ صاف كنند و در مقابل هر ده واحد از این مایع صاف شده ۱۸ واحد قند در حالت سردی حل كنند و از طرف دیگر سایر مواد را نرم كوبیده و در۵۰۰۰ گرم آب جوش مخلوط كنند و بگذارند ۱۲ ساعت دم بكشد و با فشار از پارچه گذرانیده یا با كاغذ سافی صاف نموده و آن را با باقی مانده قند ، شربت سازند . و هنگام قوام ، شربت اول را داخل نمایند . این شربت را كه شربت مركب ریوند و كاسنی نیز می نامد برای مسهل اطفال خیلی مفید است . و در هر باریك قاشق چای خوری ۳ – ۲ بار در روز مصرف می شود. برای بزرگ سالان ۴۰ – ۱۰ گرم آن مصرف می شود.
●قرص ریوند : ۳۲ گرم گرد نرم ریوند را با ۳۴۵ گرم قند نرم كوبیده با مقدار كافی از یك لعاب به دانه قرصهای ۶ دسی گرم بسازند. مقدار خوراك از ۶ – ۵ عدد قرص است.
تهیه جوشانده برای دیسانتری وبایی : ریوند نیم كوب ۴ گرم ، تارتر ۳۰ گرم جو ۶۰ گرم ، آب ۲۵۰۰ گرم را مخلوط كرده بجوشانندتا ۲۰۰۰ گرم باقی بماندو صاف كنندوبرای رفع اسهال خونی وبایی فنجان میل كنند.
●عصاره ریندطبق كدكس : ریوند چینی نیم كوب ۱ واحد و آب مقطر ۸ واحد ، ریوند را در ۵ واحد آب به مدت ۱۲ ساعت بخیسانند و آن را با فشار صاف كنند و دو قسمت صاف شده را مخلوط كرده و بگذراند ته نشین شود و صاف روی آن را برداشته در حمام ماریه به غلظت عصاره نرم قوام آورند. مقدار مصرف این عصاره برای تقویت معده ۵۰ سانتی گرم تا یك دسی گرم و برای مسهل از ۲ دسی گرم تا یك گرم است.

منبع : موسسه اطلاع‌رسانی طعام اسرار