جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

نعناع


نعناع
در برخی از كتب طب سنتی با نامهای « نعناع » و « نعنع » نامبرده شده است. به فرانسوی Menthe و به انگلیسی Mint نامیده می شود. گیاهی است از خانواده Laviaatae دارای گونه های مختلفی است و نام علمی و مشخصات گونه های معروف انكه از نظر اسانس گیری و دارویی مصارف وسیعی دارند. عبارتست از :
● مشخصات و نام
۱) نعنا فلفلی كه به فرانسوی Menthe poivree و به انگلیسی Peppermint گفته می شود . نام علمی آن Mentha piperata L . و دارای دو واریته سیاه و سفید است و. واریته سیاه آن دارای گلهایی به رنگ قهوه ای و واریته سفید ان گلهایش سفیدرنگ است .نعنا فلفلی از نظر اسانس نعنا دارای الكلی است به صورت بلورهای بی درنگ به نام مانتول به فرمول خام C۱. H۲ . O . كه در عطر سازی و شیرینی سازی و در موارد ناراحتی های بینی در اثر سرماخوردگی به سبب خاصیت خنك كننده ای كه در مخاط دارد كاربرد دارد . برگها متقابل ، بیضی ، نوك تیز ، با دمبرگ ، كمی پوشیده از كرك . ساقه ۴ گوش به رنگ قرمز مایل به بنفش .
۲) نعنای سبز كه به فرانسوی Menthe verte و به انگلیسی Spearmint گویند نام علمی ان Mentha virides L . می باشد و در ایران در آذربایجان نزدیك به تبریز و در بلوچستان به طور خودرو می روید . برگها سبز تیره بدون دمبرگ بدون تار .
۳) Mentha spicata L. كه عده ای از گیاه شناسان آن رادر ردیف Mentha viridis میدانند . به انگلیسی Spearmint گفته می شود . واربته ای از آن به نام علمی Mentha spicata var virides L. نیز در اذربایجان در اطراف تبریز و در بلوچستان مخلوط با M.Viridis می روید .
۴) پونه كه نام علمی ان Mentha pulegium L. می باشد . ساقه استوانه ای به بلندی ۵۰ – ۱۰ سانتی متر ، برگها بیضی نوك تیز با دندانه ریز یا بی دندانه با گلهای گلی یا بنفش . در ایران به طور وحشی در قسمت های مختلفه گیلان می روید و گونه دیگر به نام Mentha sylvestris L. را كه نزدیك به ان است پونه كوهی می نامند.
۵) Mentha sylvestris L . كه به فرانسوی Menthe aquatique نامیده می شود در سرتاسر شمال ایران وسایر مناطق به حالت خودرو می روید .
۶) Mentha arvensis L . كه در بلوچستان به حالت خودرو دیده می شود و واریته ای از آن به نام Mentha arvensis var piperascens Malinvaud در مساحت وسیعی در ژاپن ، نتایوان ، برزیل ، استرالیا و امریكای شمالی به منظور تهیه مانتول كاشته می شود.
از نظر تاریخی گونه Spearmint خیلی قدیمی تر از گونه Peppermint است و از روزگاران خیلی كهن توسط بشر شناسایی و مورد استفاده قرار داشته است و عملا تا قبل از سال ۱۶۹۶ میلادی كه طبیعی دان انگلیسی به نام جان ری گونه Peppermint را به عنوان یك گیاه دارویی ضد اسهال معرفی كرد این گونه نعنا شناخته شده و معروف نبود و در سال ۱۷۲۱ میلادی نعنا فلفلی در فارما كوپه لندن قبول شده است در حالی كه گونه Spearmint و واریته برگ درشت آن به نام Horsemint كه نام علمی آن Mentha spicata var longifolia می باشد از زمانهای كهن و از عصر تمدن روم – یونان به عنان یك گیاه معطر و ادویهای و اشتها آور و دارویی شناخته شده بود و بقراط و دیوسكوریدس مكرر در اسناد و مدارك طبی خود از نعنا صحبت كرده اند و دانشمندان دیگر نظیر پلی نی نعنا را به عنوان معالج ناراحتی ها و دردهای معده و مسكن و بادشكن تجویز می كرده اند.
سربازان رومی نعنا را در سرتاسر اروپا پخش كردند و بتدریج در باغها وعده زیادی از مزارع كلیسا ها در قرن نهم میلادی كاشته شد. در دوران قرون وسطی از نعنا علاوه بر یك گیاه ادویه ای در معالجه بیماری ها نظیر التیام زخمها ی دهان، معالجه گزیدگی از سگهای هار ، كاهش درد گزش زنبور استفاده می كرده اند.
در حال حاضر نعنا به صورت وسیع و تجارتی در رومانیا ، اغلب ایالت امریكای شمالی ، انگلستان ، فرانسه ، مصر ، ارژانتین ، شوروی ، بلغارستان ومراكش كاشته می شود. درایران نیز برای مصارف داخلی و بیشتر به عنوان ادویه در اغلب مناطق كشور به میزان محدودی می كارند.
● مشخصات
نعنا گیاهی است علفی چند ساله و به طور كلی دو نوع ساقه دارد . ساقه هوایی و ساقه زیر زمینین . علاوه بر ریشه هایی كه از ساقه زیرزمینی خارج شده و در زمین فرو رفته و گیاه را مستقر می سازد از محل گره های ساقهای خزنده هوایی آن نیز كه در تماس با زمین است ریشكهایی ایجاد می شود كه در زمین مستقر می گردد و خود منشا پایه جدید ی از گیاه می باشد . برگهای آن متقابل دندانه دار ، گلها بسته به گونه ، قرمز ، ارغوانی و سفید است. نعنا طالب آب و هوای معتدل مناطق نیمكره شمالی و اراضی روبه آفتاب است.
برای تكثیر نعنا قطعاتی از ساقه خزنده ریشه دار گیاه مسن را انتخاب كرده و در فاصله ماههای اسفند تا اردیبهشت بسته به اقلیمهای مختلفه ایران در زمینی كه خاك آن نرم و آماده شده باشد، به عمق ۱۰ – ۷ سانتی متر می كارند.
در فروردین ماه با كاشتن شاخه های جوان برگدار كه كمی ساقه زیرزمینی داشته باشد نیز می توان به تكثیر ان اقدام نمود . در روزهای اولیه تا گیاه مستقر شود برگها روزها پژمرده می شوند ولی پس از استقرار گیاه برگها شب وروز باقی می ماند باید در تهیه زمین ان دقت نمود و خاك را كاملا شخم زده و كود كافی به آن داده شود. برداشت شاخ و برگهای جوان را پس از چیدن در هوای آزاد در سایه پهن می كنند تا خشك شود .
● تركیبات شیمیایی
از نظر تركیبات شیمیایی در گزارشی از برسیهای شیمیایی آن چنین آمده است.:
در گونه M. aquatica اسانس روغنی فرار وجود دارد ومقدار اسانس در گیاه قبل از گل كردن ۰۷۹/۰ درصد است كه شامل ۵۵ درصد از انواع الدئید ها می باشد.
در گونه M.piperata ۵/۱ – ۵/۰ درصد اسانس وجود دارد كه شامل ۵۶ درصد فری مانتول و ۴ درصد از استرهااست. تجزیه های دیگری نشان می دهد كه مقدار مانتول در اسانس این گونه از ۵۶ – ۳۶ درصد در سنین مختلف گیاه تغییر می كند و همچنین مقدار استرهای ان نیز از ۹/۹ – ۴ درصد تغییر میكند . اگر برگها ۱۵ – ۱۰ روز زیادتر یا دیرتر از موعد مقرر كنده شوند ، مقدار مانتول آنها تا ۳۰ درصد تغییر می كند و كم و زیاد می شود. .
در آخر در گونه M. spicata مقدار اسانس كمتر از گونه Piperata می باشد .
در گزارش بررسی های شیمیایی دیگری اطلاعات زیر امده است : در گونه های M. Longifolia Huds و M.spicata L. ماده كارون وجود دارد .ولی درگونه ها M.Aquatica و M.piperata و M. pulegium ماده كاروون وجود ندارد .
در گونه M.aquatica گیاه دارای ۸/۰ درصد اسانس است كه شامل ۴/۲۱ درصد از استرها نظیر منتیل استات و ۵۳/۲۸ درصد الكلهای ازاد نظیر مانتول و ۷۷/۰ درصد كتون از جمله مانتون و به علاوه ۴۰ درصد منتوفوران كه جز ء عمده اسانس را تشكیل می دهد می باشد. علاوه بر مواد فوق در اسانس ، مواد پیپرتون و مانتون و پولگون مشخص شده است . در گونه M. arvensis مقدار اسانس در حدود مقدار اسانس در گونه های Piperata بوده و شامل پولگون و دی – ایزومانتون است. در گونه M. spicata در اسانس آن ماده ی كارداكرول وجود ندارد .
مقدار محصول اسانس در حدود ۸۰۰ كیلو گرم در هكتار است كه مقدار آن در گیاه آن ۷/۶۸ ــ۶۶ در صد می باشد . نمونه هایی از این اسانس این گونه كه مقدار آن در گیاه ۲۵/۰ ــ۲/۰ بوده است تجزیه شده و دارای ۵/۱۷ در صد لیمونن و دیپانتن و ۳/۵۵ در صد ا ل ــكاروون و ۸/۶ در صد دیهایدرو كارووئول و ۵/۱۱ در صد از استر ها بوده است {S G. I. M. P }.در گزارش بررسی های شیمیایی دیگری چنین امده است :
در گونه M. arveksis اسانس دوغنی فرار ، مانتول و پولگون و مانتون و مانتونون و لیمونن وجود دارد . مقدار مواد فوق در واریته های مختلف ان كمی متفاوت است.
● خواص – كاربرد
در اسناد منتشره در مغرب زمین در مورد خواص نعنا آمده است كه برگ و اسانس نعنا هر دو استعمال طبی دارد . خواص آن به طور كلی بادشكن ، تونیك و مقوی ، مقوی معده ضد سرفه ، ضد تشنج ، قابض ، محرك ، مسكن و آرام بخش ، خنك كننده ، معرف و قاعده اور است.
از نعنا برای رفع نفخ ، درد شكم ، اسهال ، سوء هاضمه ، ناتوانی های روده ها ، تب ، سرماخوردگی ، آنفلوانزا ، سینوسیتیس ، ناراحتی های اعصاب در بچه ها ، خونریزی از بینی و به عنوان ضد سم در موارد گزیدگی و نیش حشرات ، بیماریهای بینی و گلو ، سردرد و دردهای چهره استفاده می شود.
نعنا طبق نظر حكمای طب سنتی از نظر طبیعت نسبتا گرم و خشك می باشد كه در عین حال خشكی ان زیاد نیست و اثاری از رطوبت نیز در ان وجود دارد . از نظر خواص در تمام موارد از پونه قوی تراست.
به طر كلی گیاهی است گرم كننده ، مقوی دل ، رقیق كننده خون غلیظ ، اگر چند قطره از عصاره آن مخلوط با آب عسل در گوش چكانیده شود درد گوش را تسكین می دهد و اگر برگ ان به زبان مالیده شود خشونت زبان را از بین می برد .
جویدن آن موجب تسكین درد دندان است. آشامیدن عصاره آن خونریزی را قطع می كند بخصوص اگر از سینه خون بیاید و برای تسكین درد سینه و پهلو مفید است . خوردن جوشانده آن مخلوط با پر سیاوشان برای درد های قلب و خفقان معدی و تقویت معده و افزایش نیروی ماسكه و هاضمه و تحلیل و دفع بادهایی كه در معده جمع می شود. بسیار نافع است. اگر با سركه و ترشی ها خورده شود رفع ضرر آنها را از جهت سردی می نماید و به همین دلیل در سكنجبین م یجوشانند نعنا تنفس را سریع كرده و بدن را گرم می كند وترشح مخاط ر ا كم می كند و موجب نقصان تررشح میگردد . ولی در عین حا ادرار را زیاد میكند و تعریق پوست را افزایش میدهد وبه همین دلیل آن را در موارد اختلالات ضعفی و عصبی معده ودر هنگام شیوع وبای آسیایی ( التور ) استعمال می كنند .
در این قبیل موارد اگر ۲ گرم نعنای خشك را با حدود ۳۰ گرم آب جواشانده دم كنند و آن را صاف نموده با كمی قند شیرین نمایند و بخورند . بسیار موثر است . در فرانسه ۲۰ – ۱۰ گرم نعنا خشك را در یك لیتر آب جوش دم كرده به عنوان ضد آسپاسم درموارد سوء هاضمه و قولنج و دردهای روده یا Coliques intestinales یك فنجان صبح و یكی عصر می خوردند.
● دم كرده برگ نعنا
برگ نعنا ی خشك ۵ گرم ، اب جوش ۱۰۰۰ گرم مخلوط كرده دم نموده و در عرض روز چندین بار هر بار یك فنجان میل شود محرك و معرق بسیار خوبی است.
● دم كرده مركب نعنا
برگ خشك نعنا ۸ گرم ، آب جوش ۲۵۰ گرم را مخلوط نموده و ۱۵ دقیقه دم كنند و صاف نمایند و سپس ان را به ۸ گرم قند و ۱۵ گرم تنطور هل اضافه نمایند . این مخلوط را دو قسمت كرده و در دو دفعه میل نمایند محرك و بادشكن خوبی است .
● تنطور نعنا
الكل ۵۶ درجه ۵۰ واحد ، اسانس نعنا ۱۵ واحد، برگ تازه اسفناج ۱۰ واحد همه را خیسانده و با فشار از پارچه گذرانیده و با كاغذ صاف كنند تنطوری حاصل می شود كه به عنوان محرك و بادشكن و ضد تشنج بسیار مفید است ودر هر بار ۵ – ۲ گرم ان را با شربت قند می توان مصرف نمود .
● قرص نعنای فلفلی
قند كوبیده نرم ۱۰۰ واحد ، اسانس نعنا ۱ واحد ، لعاب صمغ عربی ۱۰ واحد . ابتدا اسانس را با ۱۰ واحد قند مخلوط كرده و با باقی قند و لعاب خمیری می سازند و قرصهای یك گرمی درست می كنند . این قرصها خوشمزه ، گوارا ، محرك و ضد تشنج وبرای رفع بد بویی نفس مفید است. از ۱۰ – ۲ عدد ان را می توان مصرف نمود . مخلوط یك واحد مانتول و یك واحد تیمول محلول ضد عفونی كننده ای است كه برای بینی و حلق مفید است.
استاد میرحیدر
منبع : موسسه اطلاع‌رسانی طعام اسرار


همچنین مشاهده کنید