دموکرات ها در مجلس سوم

پس از اولتیماتوم روس ها، مجلس دوم به دستور ناصرالملك بسته شد. وی با حمایت اعتدالیون و با توجه به صغیر بودن احمدشاه به مقام نیابت سلطنت انتخاب شده بود. آخرین نایب السلطنه خاندان قاجار پس از تعطیلی مجلس در اواخر سال ۱۳۲۹ ه ق تا ۲۷ شعبان ۱۳۳۲ كه شاه جوان به حد بلوغ سیاسی رسید و تاجگذاری كرد در حدود سه سال و اندی زمامدار مطلق بود. وی با احزاب به ویژه دموكرات ها، رفتار خصمانه ای داشت.
به دنبال تاجگذاری احمدشاه از آنجا كه طبق قانون مشروطه شاه جوان باید در مجلس سوگند می خورد، نمایندگان تبعیدی به تدریج راه تهران را در پیش گرفتند و مبارزه ای تازه برای بازگشایی مجلس سوم آغاز شد. انتخابات مجلس سوم با موافقت مشروط روس ها در جمادی الاول و رجب ۱۳۳۲ در تهران برگزار شد. شرط روس ها عدم شركت كاندیداهای دموكرات بود.
ملك الشعرا بهار از اعضای دموكرات ها در آن دوره در كتاب «تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران» می نویسد: «اگر انتخابات در زمان ناصرالملك برگزار می شد اثری از دموكرات ها در مجلس سوم دیده نمی شد.» انتخابات در سایر شهرهای كشور به جز تبریز طی یك سال بعد برگزار شد. فرماندار روسوفیل آن شهر مانع برگزاری انتخابات شده بود.به هر روی، با وجود مخالفت روس ها، دموكرات ها ۲۴ كرسی نمایندگی مجلس را در مقابل ۲۹ كرسی «اعتدالیون» و ۱۴ كرسی «هیات علمیه» از آن خود كردند. كاندیداهای مستقل هم ۲۰ كرسی مجلس را به خود اختصاص دادند.این تركیب در پی برگزاری مرحله دوم انتخابات در تهران به دلیل حضور هفت نماینده مجلس در مقام وزارت به نفع دموكرات ها تغییر كرد. نمایندگان منتخب این دوره همگی از اعضای دموكرات ها بودند. بدین ترتیب اعضای فراكسیون دموكرات ها به ۳۱ عضو افزایش یافت.رهبری فراكسیون دموكرات ها در مجلس سوم به سال اواخر مجلس دوم به عهده سلیمان میرزا بود. در این دوره روزنامه «نوبهار» جایگزین «ایران نو» ارگان توقیف شده دموكرات ها شد. هرچند دموكرات ها این بار اعضای بیشتری را وارد مجلس كرده بودند با این وجود مجلس دوم اقلیت و اكثریتی نامعلوم داشت.
مجلس سوم درحالی افتتاح شد كه چندی قبل از آن جنگ جهانی اول آغاز شده بود. به دنبال افتتاح مجلس بی طرفی ایران در جنگ از سوی احمدشاه اعلام شد.
اما پس از آنكه امپراتوری عثمانی در ۱۲ ذیحجه ۱۳۳۲/ اول نوامبر ۱۹۱۴ به حمایت آلمان وارد جنگ شد ایران به رغم سیاست بی طرفی درگیر جنگی ناخواسته شد.
روس ها هم از تخلیه خاك ایران سر باز زدند و از سوی دیگر ترك ها نواحی غربی و شمالی كشور را اشغال كردند.
بدین ترتیب حمایت نمایندگان از طرفین متخاصم در جنگ از ابتدای شروع فعالیت مجلس، پارلمان را دچار بحران شدیدی كرد.اكثریت فعالین احزاب و قریب به اتفاق روزنامه نگاران از همان آغاز جنگ به هواداری آلمان و متحدانش دل بستند. فراكسیون دموكرات ها و اكثریت فراكسیون اعتدالیون هم در زمره این گروه قرار داشتند. حافظه تاریخی بدی كه آنان به سبب عملیات روس های تزاری و سكوت عمیق انگلستان در برابر مظالم آنها داشتند مهمترین دلیل دلبستگی به متحدین بود.
دموكرات ها در ابتدای فعالیت خود با انگلیسی ها روابط خوبی داشتند. به تبع آن مامورین آنان با اعضای دموكرات روابط گرمی داشتند. اما تقویت روابط ناصرالملك با انگلستان تیرگی روابط دموكرات ها با آنان را در پی داشت. ناصرالملك هم در پرتو این ارتباط، با همراهی دولت روسیه هرچه خواست علیه دموكرات ها انجام داد. وی تا آنجا پیش رفت كه مجلس دوم را به تعطیلی كشانید و اكثریت دموكرات ها را تبعید كرد.
فراگیر شدن حمایت عمومی از متحدین و انتشار گزارش هایی مبنی بر مذاكرات پنهانی اعضای دولت با آلمان ها، متفقین را بر آن داشت كه سیاست های خصمانه ای علیه دولت اجرا كنند. تهران در نظر آنان یكپارچه بمبی بود كه ممكن است برخلاف مصالح آنان منفجر شود. روز به روز تعداد عملیات های ناگهانی علیه قوای متفقین بیشتر می شد. ژاندارمری هم به حمایت از طرفداران متحدین می پرداخت.این وضعیت باعث شد كه قشون روس در آخرین روز ماه ذیحجه ۱۳۳۳ با تایید انگلستان از قزوین به سمت تهران حركت كند.
این اقدام وحشتی را در میان نمایندگان مجلس، سردبیران روزنامه های ملی گرا و مقامات سفارت آلمان و هواخواهانشان برانگیخت به گونه ای كه همگی به قم مهاجرت كردند. با مهاجرت نمایندگان كه عمدتاً از اعضای فراكسیون دموكرات ها محسوب می شدند، تعداد نمایندگان باقی مانده در تهران برای جلسات رسمی به حد نصاب لازم نمی رسید و در نهایت در نوامبر ۱۹۱۵ تنها پس از ۱۱ ماه، سومین مجلس مشروطه به سرنوشت مجالس پیش از خود گرفتار شد.

امیرحسین حاجبیان

منبع : روزنامه شرق