خلیجی به نام فارس

در پاییز سال ۱۳۸۳ انتشار اطلس تازه سازمان نشنال جئوگرافیك در آمریكا كه معتبر ترین بنیاد نقشه نگاری در دنیا محسوب می شود خشم میلیون ها ایرانی مقیم خارج و داخل را برانگیخت. در پی اقدامات مردمی كه همراهی بخشی از بدنه حاكمیت را نیز دربرداشت و دادنامه اینترنتی كه به گونه بی سابقه ای نزدیك به صد هزار نفر از سراسر جهان آن را امضا كردند، سازمان مذكور را ناچار ساخت تا نام ساختگی «خلیج عربی» را كه در زیر نام تاریخی «خلیج پارس» قرار داده بود از نقشه آن لاین سایت خود حذف كند. این خیزش خودجوش مردمی علیه نشنال جئوگرافیك اثرات مهمی بر افكار عمومی در جهان عرب گذاشت. رسانه های گروهی و به ویژه روزنامه های عربی واكنش های متفاوتی از خود نشان دادند. نسل جدید در كشورهای عربی در ۴۰ سال گذشته نام خلیج پارس را در رسانه های عربی به ندرت شنیده اند بنابراین فكر می كردند كه این ایران است كه نام خلیج را به خلیج پارس تغییر داده است! ولی رویداد اخیر موجب شد تا بسیاری از روشنفكران چه در جهان عرب و چه حتی در غرب به ریشه یابی حقیقت این نام بپردازند. مطالعه تاریخی این موضوع شكی در حقانیت كاربرد نام خلیج پارس برای هیچكس باقی نمی گذارد. نمونه چنین برداشتی را می توان در روزنامه الاهرام ۱۸شماره ژانویه ۲۰۰۵ مشاهده كرد. به طور كلی مطالب منتشر شده در رسانه های گروهی عربی درباره این موضوع را می توان در سه دسته قرار داد:
۱- گروهی كه در نوشته ها و گفته های خود حق را به ایران می دادند و از تندروهای قوم پرستی كه با انگیزه های سیاسی و نژادی مخالف كاربرد نام خلیج پارس هستند انتقاد كردند ولی در عین حال پیشنهاد می دادند كه «كشورهای عربی و ایران هر دو نام و یا نام خلیج اسلامی را به كار ببرند.»
۲- گروهی كه در نوشتارها و یا در برنامه های تلویزیونی مانند العربیه و یا ال بی سی ضمن اعتراف به حقانیت تاریخی نام خلیج پارس اظهار داشتند كه «ایران نباید روی این نام تازه حساسیت نشان دهد چون حق عرب های ساكن در خلیج است كه آنجا را به نامی كه مناسب خودشان است بنامند»؛ و بر این باور بودند كه «همانطور كه عرب ها به ایران در مورد نامیدن خلیج به پارسی اعتراضی ندارند ایران نیز نباید به اعراب معترض شود»! حال آنكه ایران تنها به كاربرد نام تاریخی این پهنه آبی اذعان دارد ولی عرب ها به تغییر آن اقدام كرده اند.
۳- گروه سوم نویسندگان مغرضی بودند كه همواره در دهه های گذشته علیه ایران مقاله و مطلب می نویسند. این گروه از فرصت استفاده كرده و به تحریك افكار عمومی علیه ایران پرداختند. یكی از آنها مدعی شد كه «از اینكه ایران از اعراب می خواهد كه نام تاریخی خلیج عربی را به خلیج فارس تغییر دهند شوكه شده است»! دیگری گفت «این رفتار ایرانی ها به رفتار ابرقدرت ها شباهت دارد و نشانگر توسعه طلبی است» كه در اینجا به طور نمونه چند مورد را بیان می كنیم.
●روزنامه شرق الاوسط
این روزنامه بین المللی پرفروش ترین و معتبر ترین روزنامه عربی است كه به صورت اینترنتی نیز در دسترس است و مادر دیگر روزنامه های عربی محسوب می شود. این روزنامه ابتدا خبر خیزش مردمی علیه نشنال جئوگرافیك را در سه خبر متفاوت به چاپ رساند. در تاریخ ۲۳/۱۱/۲۰۰۴ خبر ممنوع شدن انتشارات نشنال جئوگرافیك در تهران را منتشر كرد. در ۱۵/۱۲/۲۰۰۴ نویسنده ای به نام هدی الحسنی كه مقالات ضدایرانی او معروف است فرصت را غنیمت شمرد و مقاله ای توهین آمیز تحت عنوان «ایران خشمگین» منتشر كرد. خوشبختانه مقاله او پاسخ های كوبنده ای در صفحه اظهارنظرها به همراه داشت یكی از آنها ۱۶/۱۲/۲۰۰۴ به نام محمد ابوعلی در همین روزنامه از نام خلیج پارس دفاع و اظهارات مخالفان نام خلیج پارس را به طور مستند رد كرد. سپس در ۱/۱/۲۰۰۵ در این خصوص عبدالرحمن راشد سرمقاله ای با نام «مشكل خلیج نام آن نیست» منتشر كرد. نویسنده در مقاله اعتراف كرد كه از نظر تاریخی خلیج پارس درست است زیرا قبل از دوره ناصر هیچ نقشه یا سندی را به نام خلیج عربی ندیده است و اگر ایران نیت های دوستانه داشته باشد برگرداندن نام خلیج پارس برای این پهنه آبی برای ما كار مشكلی نیست اما برای این كار شرط اول این است كه ایران جزایر سه گانه را به امارات بدهد و در امور كشورهای عربی دخالت نكند! در تائید و یا رد این مقاله نیز چند جوابیه در روزهای بعد در روزنامه منتشر شد.
همین روزنامه ۱۱/۱/۲۰۰۵ خبر عذرخواهی نشنال جئوگرافیك را در مورد نام خلیج پارس منتشر كرد و نوشت تحت فشار ایران «خلیج عربی» از اطلس بین المللی برداشته شد. در تاریخ ۱۵/۱/۲۰۰۵ سعدبن طفله مقاله ای منتشر كرد و گفت «از نظر من هر دو نام درست است و كاربرد هر دو نام هیچ ضرری به كسی نمی رساند.» این روزنامه در یكم ژوئن ۲۰۰۵ دوباره نوشتاری با نام «مقام ایرانی از اعراب خواست نام خلیج را فارسی به كار برند» را منتشر و به صورتی شعارگونه این اقدام را زیر سئوال برد. ۳۱ اكتبر ۲۰۰۵ احمد الربیعی نویسنده كویتی و از مخالفان سرسخت ایران در بخش عربی و ۶/۱۱/۲۰۰۵ در بخش انگلیسی شرق الاوسط مجدداً مقاله عنادآمیزی منتشر كرد و اصرار ایران بر حفظ نام خلیج فارس را نوعی توسعه طلبی و حماقت نامید. پژمان اكبرزاده (سخنگوی سازمان خلیج پارس در ایران) در همان زمان گزارشی از مطلب وی و واكنش ایرانیان نگاشت كه رسانه های ایرانی حاضر به انعكاس آن نشدند.
برگردان دو سند محرمانه از پوشه نام خلیج پارس (Persian Gulf) در وزارت امور خارجه بریتانیا بدین شرح است:
۱- پوشه شماره ۰۴ تاریخ ۲۰ مارس ۱۹۷۵
از: بی.كی. ویلیامز، اداره خاورمیانه وزارت خارجه. لندن- خیلی محرمانه
به: آقای لوكاس
موضوع: خلیج پارس
امروز وابسته تجاری ایران آقای بهار با من ملاقات كرد و برگه ای از سازمان استخدام مدیران و متخصصان به من داد كه در آن خلیج عربی به كار رفته است. با مستر جیمز مدیر شركت صحبت كردم. وی گفت این آگهی را یك شركت نفتی دبی داده است و ما به محتوای مطلب دقت نكردیم و قول داد كه از این به بعد در چاپ آگهی ها دقت بیشتری به عمل آید. به هر حال طرف ایرانی قبول كرد كه نیت سوء و تعمد در نشر این آگهی نبوده و سیاست ما كاربرد نام واقعی خلیج پارس است.
لازم است از طرف ما دقت بیشتری معمول شود و در این مسائل بی طرف باشیم.
امضا بی. كی. ویلیامز، اداره خاورمیانه.
۲- سند به تاریخ ۲۰ مارس ۱۹۷۵
از: بی. كی. ویلیامز، اداره خاورمیانه وزارت خارجه. لندن- خیلی محرمانه
به: آقای دی. جیمس. سری
موضوع: ایران و خلیج پارس.
همانطور كه در تماس تلفنی متذكر شدم خواهشمند است كه اقدام فوری برای رفع خطای به عمل آمده در نشریه به عمل آید. عبارت به كار رفته خشم ایرانیان را برانگیخته است. همانطور كه گفتم نسخه ای توجیهی در خصوص نام خلیج پارس به پیوست ارسال می شود. این نسخه برای تمام ادارات ارسال شده است برای اینكه از هرگونه ناراحتی طرف های ذینفع در این موضوع اجتناب شود بهتر است كه عبارت مختصر خلیج را به كار ببریم اما این موضوع نیز می تواند حساسیت و ناراحتی ایرانی ها را فراهم نماید. حساسیت ایرانی ها در این رابطه بسیار زیاد است و تكرار این خطا واكنش شدید آنها را در برخواهد داشت.
امضا بی. كی. ولیامز. اداره خاورمیانه.در روزنامه الاهرام ۱۸ ژانویه ۲۰۰۵ دكتر هشام الاسمر در مقاله ای به نام «خلیج فارسی و البحر المصری» می نویسد: «از زمانی كه خود را به یاد می آورم همیشه در همه رسانه های گروهی عربی نام خلیج فارس را شنیده ام ولی اخیراً متوجه شدم كه در رسانه های گروهی اجنبی خلیج فارس به كار برده می شود ولی نمی دانم كدام نام قدیمی تر و كدام یك جدید تر است. ولی اگر نام خلیج فارس قدیمی تر باشد و حالا ایران قصد زنده كردن آن را داشته باشد نباید آن كشور را مذمت كرد بلكه این ما هستیم كه باید به دنبال زنده كردن نام تاریخی دریای مصر به جای مدیترانه باشیم.»
در ۱۵ /۱۰/ ۸۳ گلف نیوز در نوشتاری به بهانه نام خلیج پارس، ایران را متهم به زورگویی و تحمیل نام بر همسایگان كرد. در ۷/۱/۲۰۰۵ دكتر یاسین سوید، طی مقاله ای همزمان در روزنامه نهار لبنان و النهار مراكش، ضمن تایید حقانیت نام خلیج پارس چنین نوشت: «خلیج فارس درست است ولی حال كه این موضوع اختلافی شده است بهتر است نه خلیج فارس و نه خلیج عربی بگوییم بلكه خلیج را خلیج اسلام بنامیم.» (!)
ولی از همه شگفت انگیزتر در ۴ نوامبر ۲۰۰۵ سایت ایلاف و سایت محیط و روزنامه تجدید چاپ مغرب در نوشتاری نام خلیج پارس را اصطلاحی صهیونیستی نامیدند كه صهیونیست ها آن را در ضدیت برعلیه فرهنگ اسلامی و عربی اختراع كرده اند! گفتنی است در جوابیه ای ۱۰ صفحه ای كه نگارنده برای سردبیر این روزنامه دكتر عبدالله ابن كیران ارسال كرد وی در پاسخ ضمن تائید جملات بنده مبنی بر اینكه نام خلیج فارس میراث عربی اسلامی و مورد قبول جهانیان است و ارتباطی به اسرائیل ندارد مقاله را از وب سایت خود حذف كرد. وی همچنین یادآوری كرده كه در تمام دوران تحصیلش در مراكش (مغرب) در كتاب ها نام خلیج فارس وجود داشت. قدس عربی چند نوشتار نیمه انتقادی و در مخالفت با نام خلیج پارس دارد. از جمله در شماره های ۱۲ جولای ۲۰۰۵ و در تاریخ ۱۷ ژانویه ۲۰۰۶ البته در تاریخ ۲۶/۱/۲۰۰۶ قدس عربی همچنین مقاله ای به نفع نام خلیج پارس دارد كه در آن دكتر فواد حداد خاطرنشان ساخته: «خلیج فارس نامی است كه جهانگردان و جغرافیدانان عرب از گذشته برای خلیج فارس به كار برده اند چرا كه آنها از اسلوب علمی و منطقی پیروی می كردند و نه از تعصبات قومی و سیاسی. اینكه ما این نام را تغییر داده ایم از روی تعصب است. چرا ایرانیان را برای به كار بردن خلیج فارس مذمت می كنیم در حالی كه اجداد خودمان این نام را انتخاب كرده اند.»
جریده «السیاسه الكویتیه» ۲/۱/ ۲۰۰۵ مقاله ای به نام لا هلا و لا مرحبا درخواست ایران را موضوعی نژادپرستانه خوانده است. روزنامه خلیج تایم نیز مقاله ای در۱۵/۱۰/۸۳ در رد نام خلیج فارس دارد.
گفتنی است كه در اداره آرشیو ملی انگلستان اسناد محرمانه دولتی بعد از گذشت ۳۰ سال در معرض علاقه مندان قرار می گیرد. در این آرشیو، پرونده ای با عنوان «نام خلیج پارس» وجود دارد. در چندین مكاتبه، كارگزاران انگلیسی با اعتراف به تاریخی بودن نام خلیج پارس، مدعی شده اند كه كاربرد عبارت «خلیج» جنبه بی طرفانه دارد. در یكی از این مكاتبات، در پاسخ به اعتراض وزارت خارجه ایران در سال ۱۹۷۵ به بی بی سی آمده است: «ما ضمن این كه نام واقعی این آبراه را خلیج پارس می دانیم، ولی ناچاریم در برنامه عربی، آن را خلیج عربی و در برنامه جهانی، خلیج بنامیم.»
در سال ۱۸۸۸ میلادی پادشاه ایران استدلال های حقوقی و تاریخی خود را مبنی بر مالكیت و حاكمیت ایران بر جزایر سه گانه مطرح كرد. ایران برای اثبات حاكمیت خود بر سه جزیره ابوموسی و تنب بزرگ و تنب كوچك، علاوه بر استناد به اسناد تاریخی، با توجه به نقشه های رسمی خود دولت انگلیس (نقشه های وزارت جنگ و وزارت دریانوردی كه در سال ۱۸۸۸ به شاه ایران تقدیم شده بود، نقشه های لرد كرزن در سال ۱۸۹۲ و...) كه در همه آنها جزایر به رنگ ایران و متعلق به ایران ترسیم شده بود، با انگلیس به مجادله قانونی و حقوقی پرداخت. مقامات ایران با توجه به این اسناد و نقشه ها، برای كاربرد بین المللی نام Persian Gulf پافشاری می كردند. استدلال های ایران، انگلیسی ها را به فكر انداخت تا كاربرد گسترده و پذیرفته شده عبارت Persian Gulf را مخدوش كنند. نكته قابل توجه این كه در دوره جنگ های ایران و عثمانی، ترك ها نیز سعی كردند نام خلیج بصره را - كه نام یكی از خورهای خلیج پارس است - به كل این آبراه نسبت دهند، كه این اقدام نیز توفیقی نیافت اگرچه ترك ها هنوز هم اغلب خلیج پارس را خلیج بصره می نامند و متاسفانه هیچ اعتراضی هم نسبت به آنها صورت نمی گیرد. رسانه های عربی نیز عملاً از سال ۱۹۶۰ با نام خلیج فارس وداع كردند و از آن زمان به ندرت نام واقعی خلیج فارس را به كار می برند. مثلاً روزنامه الاهرام در یك آگهی مربوط به كشتیرانی كه ده ها سال در اهرام تبلیغ می شد در آگهی تبلیغی خود می نوشت «كشتیرانی منظم شركت مصر للملاحه از اسكندریه به الخلیج الفارسی و بحر ابیض و هند و جنوب آفریقا». اما در دهه ۱۹۶۰ این آگهی به خلیج عربی تغییر كرد. عبدالرحمن راشد مدیركل شبكه جهانی تلویزیون العربیه و نویسنده سرشناس پرتیراژ ترین روزنامه عربی «الشرق الاوسط» چاپ لندن و سعدبن طفله وزیر فرهنگ و اطلاعات پیشین كویت در دو نوشتار جداگانه درباره نام خلیج پارس در تاریخ ۱/۱/۲۰۰۵ و ۱۵/۱/۲۰۰۵ اعتراف كرده اند كه هیچ سندی برای تغییر نام این خلیج وجود ندارد و در این خصوص با ملت ایران همفكری كرده اند. عباس نصرالله تاریخ نگار لبنانی می گوید: «دو سوی خلیج فارس زمانی به ایران تعلق داشت و یك دریای ایرانی بود من نه تنها خلیج فارس را از نظر تاریخی خلیج فارس می دانم در حال حاضر نیز ایرانی است وجود فعلی چند كشور عربی حقیقت تاریخ را عوض نمی كند جزایر سه گانه هم همیشه متعلق به ایران بوده است.»
محمد ابوعلی به تاریخ ۱۶/۱۲/۲۰۰۴ در همان روزنامه تغییر یك جانبه نام خلیج فارس را توسط روشنفكران ناسیونالیست عرب محكوم كرده و نوشته است: «همه كتاب های تاریخی، جغرافیایی و اطلس های جهان نام خلیج فارس را در طول تاریخ به همراه دارند». یاسین سوئد در نهار المغربیه ۷/۱/۲۰۰۵ در حالی كه اسناد تاریخی عربی و غیرعربی نام خلیج پارس را تائید می كند اصرار برخی قوم گرایان بر تسمیه عربی را «عملی مربوط به تعصبات عصر جاهلیت» می خواند. مجله الاهرام در شماره ۲۱۹- ۲۱/۶/ ۲۰۰۱ متن كامل مصاحبه آقای مجدی عمر معاون اول پیشین شورای دفاع ملی مصر را چاپ كرده كه وی در بخشی از سخنان خود چنین گفته است: «نسل من به خاطر دارد كه ما در ایام مدرسه در كتاب ها و نقشه ها با لفظ خلیج فارس سر و كار داشتیم ولی پس از مدتی به آن خلیج عربی اطلاق كردیم. این غیرمنطقی، رذالت و پستی است. این كه چند كشور عربی در اطراف آن باشند دلیل نمی شود كه نام تاریخی آن را تغییر دهیم، حال برای اینكه خود را از این مخمصه نجات دهیم تنها آن را خلیج می نامیم، كدام خلیج؟! مگر خلیج بدون نام هم می شود». در كتاب «تطویر العلاقات المصریه الایرانیه» مجموعه نویسندگان، چاپ بنیاد پژوهش های سیاسی و استراتژیك الاهرام در قاهره در سال ۲۰۰۳ به نقل از پروفسور دكتر عبدالمنعم سعید رئیس این مركز و از نویسندگان الشرق الاوسط چنین آمده: «به صراحت تمام بگویم هیچ مدرك و سند تاریخی ندیدم كه نام خلیج فارس را بتوان بر پایه آن تغییر داد. همه نقشه ها و كتاب های تاریخی و حتی بعضی از سخنرانی های ناصر از خلیج فارس صحبت شده است. اگر تغییر نام خلیج باعث كدورت مردم ایران است چرا به حقیقت اعتراف نمی كنیم. باید شجاعت داشت و این در حدود موازین علمی است.»
روزنامه الاهرام در ۲۰/۷/۲۰۰۲ در نوشتار «انقلاب ناصر خلیج را به جای فارسی عربی كرد» نوشته است كه نام خلیج از نظر تاریخی خلیج فارس است. ولی در اثر انقلاب ناسیونالیستی ناصر به خلیج عربی تبدیل شد. البته حقیقت این است كه عوامل استعمار این توطئه را آغاز كردند و تندروهای عرب ناآگاهانه در دام آنها افتادند. پروفسور عبدالهادی تازی عضو آكادمی پادشاهی مغرب و رئیس گروه نام های جغرافی كشور های عربی در همایش یكسان سازی نام های جغرافیایی سازمان ملل در گفت وگو با خبرگزاری ایرنا اظهار داشت: «من هیچ منبع تاریخی را ندیده ام كه آبراه جنوب ایران را خلیج عربی نامیده باشد اعراب قبل و پس از اسلام همیشه این آبراه را بحر فارس، بحرالعجم و یا خلیج فارس نامیده اند. خود من نقشه سفرهای ابن بطوطه را در كتابم ترسیم كرده ام و نام خلیج فارس را در جای خودش آورده ام. به نظر من مسئولان نقشه نگاری كشورهای عربی و ایران باید نشستی داشته باشند و در مورد این نام با یكدیگر به نتیجه ای مورد رضایت دو طرف دست یابند. اعراب هیچ نیازی ندارند كه نام تاریخی خلیج فارس را به خلیج عربی تبدیل كنند و باعث كدورت همسایگان غیرعرب در منطقه شوند، این عمل تفرقه افكنی میان مسلمانان است. اگر كسانی با نام «فارس» مشكل دارند می توانند نام تاریخی معادل دیگر آنجا را كه بحرالعجم بوده است به كار ببرند. اینكه برخی نویسندگان عرب در ترجمه و یا تجدید چاپ كتب قدیمی نام بحر فارس و خلیج فارس را تحریف می كنند غیرمنطقی و از نظر من مردود است. سازمان ملل نام خلیج فارس را به رسمیت می شناسد و من همیشه مخالف طرح ابهام در این خصوص در سازمان ملل بوده ام.»
روزنامه كیهان عربی در ۱۳/۱۰/۲۰۰۲ نوشته است: «دكتر بروس اینغهام رئیس مركز پژوهش های خاورمیانه و نزدیك دانشگاه لندن در مصاحبه ای گفته است كه فكر می كنم همه در این حقیقت با من موافق هستند كه این آبراه از نظر تاریخی خلیج فارس نام دارد و این نام نزد همه ملل شهرت دارد و عرب ها و ایرانی ها نیز این نام را از یونانیان قبل از اسلام گرفته اند. به نظر من برای مناطق جغرافیایی باید نام های با ریشه تاریخی را به كار برد و این به معنی آن نیست كه خلیج فارس متعلق به فارس ها است، همان طور كه اقیانوس هند متعلق به هند نیست. این كه دولت بریتانیا و بعضی از دولت ها برخلاف روند تاریخی این نام واژه «خلیج» را به كار می برند، یك اشتباه فاحش و توهین آمیز است.»

محمد عجم
استاد دانشگاه در مراكش

منبع : روزنامه شرق