بهارستان قالی ایرانی

به بهانه چاپ كتاب بهارستان، دریچه ای به قالی ایرانی، نوشته غلامعلی ملول، انتشارات زرین و سیمین، زمستان ۸۴
قالی ایرانی در گذر سده ها، نه تنها جلوه ای بزرگ و شكوهمند از هنر و صنعت، بلكه جزیی از زندگی مردم ایران زمین نیز بوده است. نقش ها و نگاره ها و هم نشینی اعجاب آور طرح و رنگ در قالی ایران، سخن از رمز و رازهای هزاران ساله دارد. باغی بزرگ با نمادها و مفاهیم بسیار كه در زیر پایمان گسترده است و كمتر به آن حتی نگاه می كنیم. پژوهش درباره قالی و فرش ایرانی، سابقه ای چندان طولانی ندارد. در اواخر سده نوزدهم، برای نخستین بار، پژوهش های مستندی درباره فرش ایران انجام شد كه از مهمترین آنها دو جلد كتاب قالی های كهن شرقی است. این كتاب به قلم فریدریش زاره و هرمان ترنكوالد در سال ۱۸۹۳ در آلمان منتشر شد كه ترجمه انگلیسی آن در سال ۱۹۲۹ به چاپ رسید. در این كتاب بسیار نفیس و بزرگ اندازه كه با چاپ عالی نیز به چاپ رسید، نمونه های بسیار عالی و اعجاب برانگیزی از بازسازی های نقوش و طرح های قالی های موزه های آلمان، اتریش و مجموعه های خصوصی عرضه شد. دیگر پژوهش ارزنده در زمینه قالی ایرانی، جلد ششم مجموعه بزرگ و پرارزش سیری در هنر ایران است كه با سرویراستاری و نگارش آرتور آپهام پوپ (Pope.A.A) و همسرش فیلیس آكرمان (ph.Akerman) و همكاری گروهی بزرگ از ایران شناسان برجسته در فاصله سال های ۱۹۳۸ تا ۱۹۳۹ به چاپ رسید. جلد شانزدهم این مجموعه بزرگ نیز به تصاویر قالی های ایرانی اختصاص دارد و مجموعه به نسبت كاملی از تصاویر را گرد آورده است. پس از آن زمان تا به امروز، پژوهش های مختلفی درباره قالی ایرانی انجام گرفته است كه زوایای تاریك و پنهان این هنر را تا حدودی روشن كرده است. كتاب نفیس بهارستان نیز پژوهشی قابل توجه در این گستره است كه در فصول مختلف به تاریخچه قالی و قالی بافی در ایران، هنر قالی بافی (طرح، رنگ، نقشه و آرایه ها)، صنعت قالی بافی (الیاف، نخ ها، ساختار فرش، بافت، تكنیك ها، دسته بندی فرش ها، رنگرزی) و بررسی نمونه های ارزنده و شاهكارهای فرش ایران، قالی های كرمان (سال های ۱۳۰۰ _ ۱۲۶۰ خورشیدی) و اصفهان (۱۳۳۵-۱۲۸۰) می پردازد.
نویسنده، قالی بافی را با ارائه اسناد و شواهد، مرحله ای از گلیم بافی می داند. به گمان وی در ساخت قالی های اولیه، ابتدا شالوده قالی تولید شده و سپس روی آن گره بافته می شده است. مرحله بعد بافت گره های رنگینی روی شالوده گلیم مانند بوده است و سپس امكان گره زدن نخ ها روی ردیف تارها و پودها فراهم آمده است.
به نظر می رسد قدیمی ترین نمونه به دست آمده قالی در سراسر دنیا، فرش پازیریك باشد كه در ،۱۹۴۹ باستان شناسان روسی به سرپرستی پروفسور ردنكو آن را در هنگام حفاری در جنوب سیبری، در میان یخ ها یافتند و نام محل كشف آن یعنی پازیریك را بر آن نهادند. این فرش ۲۰۰( ۱۸۳ سانتی متر كه طرح هایی مشابه با حجاری های تخت جمشید دارد، مربوط به سده چهارم یا پنجم پیش از میلاد است. رودنكو این قالی را به دوره پارت ها یا مادها نسبت داد و با ارائه مدارك بسیار، ایرانی بودن نقش های آن را به اثبات رساند. از آن زمان تا به امروز، قالی و فرش ایرانی، سده های بسیاری را پشت سر گذاشته و تغییرات زیادی پیدا كرده است.
نویسنده در ادامه به پیشینه فرش ها و قالی ایرانی در عصر ساسانیان می پردازد و امتداد آن را تا دوره معاصر پیگیری می كند. در بخش هایی از این فصل، ارتباط قالی و دیگر هنرهای ایرانی همچون نگارگری و كتاب آرایی نیز مورد توجه قرار می گیرد. تقریباً در كمترین نگاره و نقاشی به جا مانده از هنر ایران، نتوان ردپای حضور فرش و قالی را ندید. در نگاره های ارزشمند نسخه های خطی ایرانی، فرش در كنار نقوش معماری و نسوجات و پارچه ها، همواره خودنمایی می كند و بررسی ویژگی های نقش فرش های نگاره ها و فرش های به جا مانده از همان عصر، می تواند نكات مهمی را در سیر تحول نقشه فرش در ایران بنمایاند. در این بخش چهار فرش بسیار ارزنده از دوره صفوی مورد بررسی قرار می گیرد كه از نمونه های بسیار ارزشمند فرش بافی عصر صفوی به شمار می روند. در ادامه به شیوه بافت و تكنیك های قالی زربفت پرداخته شده و نمونه های ارزشمند فرش های زربفت ارائه شده است.
در بخش دیگری از این كتاب، به طرح و نقشه فرش پرداخته شده است. طرح قالی را اصولاً می توان به دو دسته بزرگ طرح های شكسته و طرح های منحنی تقسیم كرد. طرح اصولاً با نام آرایه مسلط در آن خوانده می شود. طرح های مركزی دارای انواع لچك ترنج، ترنجی، خورشیدی تكراری و طرح های سراسری دارای گونه های افشان و خشتی هستند. طرح های یك طرفه و طرح های تصویری، هر چند كمتر و نامعمول، اما در میان انواع نقشه فرش ها و برای كاربردهای خاص حضور دارند. اسلیمی ها و ختایی ها از مهم ترین نقوش مورد استفاده در فرش هستند. انواع مختلف اسلیمی ها (اسلیمی سركج، دهان اژدری، ابری، چینی) و گل های ختایی (برگ لوتوس، گل های شاه عباسی، گل پنج پر، هشت پر، غنچه ها) مهم ترین و پركاربردترین گل ها و نقش ها هستند. در این بخش از كتاب، نمونه های خوب و متنوعی از این نقوش گردآمده كه برای پژوهشگران بسیار قابل استفاده خواهد بود.
ساختمان فرش و تكنیك های مختلف بافت فرش و قالی نیز در كتاب مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است.
اما بخش ویژه و منحصر به فرد كتاب، كه آن را از سایر كتاب هایی كه در این زمینه نوشته شده و كمابیش اطلاعات یكسان و نه چندان تازه ای را مطرح می كند، بخش كاتالوگ و معرفی فرش های نفیس كرمان و اصفهان است كه بیش از نیمی از حجم كتاب را به خود اختصاص داده است. مشخصات فرش، نوع چله و پود، خامه، ابعاد، نوع نقشه، نام طراح، نام بافنده، سال بافت، تعداد گره و محل نگهداری فرش از جمله اطلاعات بسیار ارزشمندی است كه در شناسنامه هر فرش گنجانده شده است. قدیمی ترین نمونه عرضه شده در این قسمت، قالیچه ای متعلق به سال ۱۲۶۶ هجری شمسی و كار دست استاد حسین كرمانی است. سندی قابل توجه از اوج گیری دوباره فرش كرمان در ۱۲۰ سال پیش. دیگر فرش های معرفی شده در این قسمت كه همراه با تصویر بسیار نفیس آن عرضه شده اند، نمونه هایی تا سال ۱۳۰۰ شمسی را شامل می شوند. آثار بافندگان و طراحانی چون حسن شاهرخی، استاد حسین كرمانی، فرصت الدوله شیرازی، ابوالقاسم كرمانی، محمدبن جعفر و علی كرمانی زینت بخش این قسمت است.
قسمت دوم كاتالوگ به قالی اصفهان از ۱۲۸۰ شمسی می پردازد. قدیمی ترین قالی عرضه شده در این قسمت كار استاد احمد عجمی است. معرفی هنرمندان و طراحان و قالی بافان نامداری چون میرزاآقا امامی، عبدالرحیم شورشی، عبدالصمد بزرگ زاده، عیسی بهادری، رستم شیرازی، احمد ارچنگ، رضا و صادق صیرفیان و .... در این قسمت جای گرفته است.
از زمان شكفتگی و اعتلای هنر فرش ایران در سده های دهم و یازدهم (عصرصفوی) تا به امروز، فرش ایران دوران پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. بیشتر قالی هایی كه امروزه به نام فرش های نفیس ایران در موزه های عمومی و خصوصی جهان نگهداری می شوند، ثمره تلاش هنرمندان در كارگاه های صفوی در اصفهان و كرمان هستند. شاه طهماسب كه خود به روایتی در كار طراحی و بافت فرش نیز دست داشت، كارگاه های بسیاری را در تبریز دایر كرد كه نمونه های بسیار نفیسی را عرضه كردند. با انتقال پایتخت به اصفهان، كارگاه های بزرگ نیز به آنجا منتقل و باب جدیدی در هنر فرش بافی گشوده شد كه تقریباً تا اواخر دوره قاجار فعال بودند. فرش ایران امروزه متاسفانه دوران اوج و شكوه خود را پشت سر گذاشته است و بی رمق شده. باشد كه چنین پژوهش هایی دوباره شوق و زندگی را در كالبد از نفس افتاد ه فرش ایران بدمد و هنرمندان و طراحان بیشتری به این عرصه روی آورند.

شروین فریدنژاد
(دریچه ای به قالی ایران)
پژوهش و نگارش:
غلامعلی ملول
انتشارات
زرین و سیمین
چاپ اول-۱۳۸۴

منبع : روزنامه شرق