مخاطرات اخلاقی و بازار بیمه

در شرایطی كه دو طرف با یكدیگر ارتباط اقتصادی برقرار می‏سازند، همواره اطلاعات نقش مهمی را ایفا می‏كند. وجود رفتار نامشهود، می‏تواند باعث شود، یكی از دو طرف، رفتارهایی را انجام دهد كه به نفع طرف دیگر نیست. در این حالت، كه مخاطرات اخلاقی شكل می‏گیرد، بازار دچار شكست می‏شود. شركتهای بیمه، كه همواره رفتار مراقبتی بیمه گزاران را نمی‏توانند مشاهده كنند، با چنین مشكلی مواجه می‏شوند. بنابراین از ابتدا باید قراردادهایی را كه سازگار با مشاركت بیمه گزاران در انعقاد قرارداد همراه با ایجاد انگیزه برای افزایش مراقبت بیمه گزاران است طراحی نمایند. قراردادهای فرانشیزی در این شرایط بهترین قراردادها تلقی شده است و از طریق ایجاد فرانشیز و گنجاندن مبالغ قابل كسر در قرارداد و همچنین دخالت انگیزشی دولت از طریق مالیات و سوبسید می‏توان این مورد شكست بازار را برطرف نمود و یا از هزینه‏های آن كاست. بررسیها، نشان می‏دهد در برخی از تعرفه‏های تصویبی شورای عالی بیمه و همچنین متن قراردادها از كارآیی لازم برخوردار نیستند و ضروری است با استفاده از نتایج این پژوهش و سایر پژوهشهایی كه در این زمینه بكار رفته مشكلات قراردادها و تعرفه برطرف شود.
در شرایط نبود اطلاعات كامل، همواره وجود پیامدهای خارجی(Externality) باعث می‏شود مبادله اقتصادی به خوبی انجام نشود و حتی در مواردی روابط اقتصادی مختل شود. روابط اقتصادی غالباً به شكل انعقاد قرارداد حاصل می‏شود. در انعقاد قرارداد اطلاعات نقش مهمی را ایفا می‏كند و نبود اطلاعات مشكلاتی را به همراه دارد.
قراردادهایی مانند قرارداد بین كارفرما و نیروی كار، بیمه‏گر و بیمه‏گزار، سهامداران و مدیر عامل، اعتبار دهنده و اعتبار گیرنده نیز، همچون سایر قراردادها به اطلاعات نیازمند است. یك سهامدار كارخانه، وقتی می‏تواند یك مدیر را بپذیرد، كه اطلاعات كاملی از منش و عملكرد او داشته باشد و رفتار او قابل مشاهده باشد. با عدم اطلاع از وی و نامشهود بودن رفتار، نمی‏تواند قرارداد بهینه‏ای را منعقد كند و به اهداف خود برسد؛ زیرا همواره یك نا اطمینانی برای او وجود دارد، كه رفتار نامشهود(Hiden action) كارگزار به نفع او است یا هزینه هایی را به او تحمیل می‏كند.
● تعریف مخاطرات اخلاقی
مخاطرات اخلاقی تعاریف مختلفی دارد؛ برخی آن را به وضعیتی اطلاق كرده‏اند، كه یك طرف بازار نمی‏تواند رفتار طرف دیگر بازار را مشاهده كند و گاهی به رفتارهای نامشهود بازگشت می‏كند.(varian, ۱۹۹۰, ۵۸۹)
برخی دیگر مخاطرات اخلاقی را چنین تعریف نموده‏اند: مخاطرات اخلاقی نام دیگری برای رفتار نامشهود است؛ زیرا در این حالت، فردی یا طرفی كه آگاه است، رفتار غلطی را در پیش می‏گیرد كه به ضرر طرف مقابل است. (Katz, ۱۹۹۴, ۵۹۳)
تعریف دیگری نیز مخاطرات اخلاقی را چنین بیان می‏كند: وقتی مخاطرات اخلاقی پدیدار می‏شود، كه افراد در شرایط وجود اطلاعات خصوصی عملی را پیش می‏گیرند كه بطور نادرستی احتمال نتایج و حاصل نامطلوب را افزایش می‏دهد.(Mc taggat, ۱۹۹۲ ,۴۴۰)
یك مثال از موارد مخاطرات اخلاقی: وقتی یك فرد بیمه می‏شود، مراقبت خود را كم می‏كند؛ زیرا مطمئن است كه خسارت او جبران خواهد شد. مثلاً یك مالك خانه، ممكن است مراقبت خود از خانه را ـ مثل قفل كردن و احتیاط‏های دیگر ـ به دلیل بیمه شدن خانه و لوازم آن، كاهش دهد. این مسأله مخاطرات اخلاقی است كه باعث شكست بازار می‏شود كه در مثال شكست بازار بیمه است و كارآیی در بازار بیمه از بین می‏رود؛ زیرا انگیزه افراد به دلیل كاهش نگرانی از خطر، برای مراقبت زیاد از بین می‏رود و بنابراین شركت بیمه ممكن است، مجبور باشد، خانه‏ای را بیمه كند، كه اصلاً قفل نشده یا پنجره آن بسته نشده است و این برای شركتهای بیمه غیر ممكن است؛ زیرا احتمال خطر بسیار زیاد می‏شود. (stiglitz, ۱۹۹۳)
● نحوه انعقاد قرارداد
انعقاد قرارداد، نیازمند دو ركن اصلی است، كه می‏تواند دو شخص حقیقی یا حقوقی باشد. یكی از این دو، نقش اصلی را ایفا می‏كند، مثل كارفرما كه ابتدا به طراحی قرارداد می‏پردازد و دیگری نقش غیر اصلی را باز می‏كند، مثل كارگزار. این بحث تحت عنوان مسأله كارفرما - كارگزار(Principle-agent Problem) در ادبیات مطرح شده است.
قرارداد ابتدا توسط كارفرما طراحی می‏شود و كارگزار پس از رؤیت، می‏تواند آن را امضا نماید و یا آن را نپذیرد. در چنین حالتی اگر قرارداد امضا نشود، ارتباطی برقرار نمی‏شود و در صورتی كه قرارداد منعقد شود، نتیجه قرارداد مبهم است؛ زیرا نتیجه به شدت به رفتار و عملكرد كارگزار بستگی دارد. عملكرد خوب وی، نتیجه‏ای خوب را برای كارفرما رقم می‏زند و عملكرد ضعیف، نتیجه بدی را برای كارفرما به دنبال خواهد داشت.(stadler, ۱۹۹۷, ۱۷)
● ماهیت قرارداد بهینه
به منظور توضیح قرارداد بهینه (stadler, ۱۹۹۷, ۱۸) می‏توان یك قرارداد را در نظر گرفت كه نتایج متعددی داشته باشد. نتیجه حاصل از قرارداد را با × و ارزش پولی آن را با x نشان می‏دهیم. فرض می‏شود، كارگزار تلاشی دارد كه آن را با eنشان می‏دهیم. در این جا یك احتمال شرطی وجود دارد كه عبارت است از:
ابتدا فرض می‏شود، اطلاعات كارگزار و كارفرما مساوی و متقارن است. در این جا تنها یك ریسك وجود دارد، كه ناشی از احتمالی بودن رفتار كارگزار است. كارفرما بر اساس تابع منفعت حاصل از رابطه اقتصادی، رفتارش را تعیین می‏كند.
● مخاطرات اخلاقی و قرارداد بهینه
پدیده مخاطرات اخلاقی كه پس از انعقاد قرارداد مطرح می‏شود، شرایطی است كه كارگزار می‏تواند تلاش خود را تغییر دهد. به بیان دیگر، تاكنون بحث این بود كه با مقدار تلاش معین، شیوه پرداخت باید چگونه باشد. حال بحث این است كه پس از انعقاد قرارداد كارگزار به دنبال تلاشی خواهد بود كه تابع هدفش را بیشینه سازد. تابع هدف كارگزار در این شرایط به شكل زیر تعریف می‏شود.
● انگیزه در مخاطرات اخلاقی
با یك مثال فرضی، می‏توان شرایط مخاطرات اخلاقی (mansfield, ۱۹۹۷, ۵۵۴) در بازار بیمه را ترسیم نمود. همانطور كه در نمودار نیز آمده، شخصی را در نظر می‏گیریم كه اتومبیلی دارد، كه T تومان ارزش دارد. وی برای مراقبت از اتومبیل خود هزینه‏هایی را چون خرید قفل، محافظ، دزدگیر و هزینه‏های زمانی می‏پردازد. این هزینه را با Bنشان می‏دهیم. صاحب اتومبیل جهت استفاده بیشتر از اتومبیل، نیاز به هزینه بیشتری برای مراقبت از ماشین خواهد داشت. چون استفاده نیز، به معنای این است كه ماشین بیشتر در معرض سرقت قرار می‏گیرد. بنابراین می‏توان استفاده او از اتومبیل را تقاضا (D) یا منفعت نهایی از خدمات اتومبیل به حساب آورد، كه هزینه B را برای آن می‏پردازد.
بنابراین وی در ابتدا بدون بیمه، ۱۰ ساعت در روز از اتومبیل استفاده می‏كند. اما پس از انعقاد قرارداد بیمه، چون شركت بیمه خسارت را می‏پردازد و هزینه‏های مراقبت ضرورتی ندارد این هزینه‏ها كاهش می‏یابد، میزان استفاده از اتومبیل ۱۵ ساعت خواهد بود، در نتیجه احتمال سرقت اتومبیل زیاد می‏شود.
در نمودار مشاهده می‏شود، كه با توجه به منحنی تقاضا برای استفاده از اتومبیل (D) یك روند نزولی دارد، قبل از انعقاد قرارداد بیمه، هزینه استفاده از اتومبیل B است كه در سطح ۱۰ ساعت استفاده از اتومبیل تعادل ایجاد می‏شود. بعد از انعقاد قرارداد بیمه به دلیل كاهش هزینه‏های مربوط به سرقت َB، میزان استفاده از اتومبیل افزایش می‏یابد؛ بنابراین، همواره بیمه گزار سعی دارد، پس از انعقاد قرارداد بیمه از اتومبیل خود بیشتر استفاده كند. و این باعث افزایش احتمال خطر می‏شود و خسارت آن را، بیمه گر باید جبران نماید.
● رفتارهای پنهان و بازار بیمه
برای ترسیم وضعیتی كه در آن مخاطرات اخلاقی (Hiller, ۱۹۹۱, ۸۲) شكل می‏گیرد، فرض می‏شود، فرد با دو حالت سرقت و عدم سرقت مواجه است. این شخص Tریال دارایی دارد، اگر دارایی وی مورد دستبرد قرار گیرد C ریال از دارایی او كاهش می‏یابد بنابراین دارایی او برابر است با:
(۲۶)W=T-C
كه در آن، W میزان دارایی فرد در حالت سرقت است و از طرفی نشان می‏دهد كه دارایی در حالت عدم سرقت برابر كل دارایی فرد است. W=T دارایی در حالت عدم سرقت رانشان می‏دهد.
در نمودار ۵، دو محور دارایی در حال سرقت و عدم سرقت نشان داده شده است. در این نمودار یك نقطه E وجود دارد كه در حقیقت میزان دارایی فرد را در دو حالت سرقت و عدم سرقت نشان می‏دهد و در حقیقت نقطه برخورداری طبیعی یا اولیه است. خط َ ffنشان دهنده خطی است، كه در آن فرد بیمه گزار با خرید بیمه نامه به نرخ منصفانه(Fair odds line) اقدام می‏كند. این خط كه به عنوان «نتیجه احتمالی منصفانه»(۴) تلقی می‏شود، برای فردی است كه سطح مراقبت زیادی برای حفظ اموال خود دارا می‏باشد. معادله این خط به شكل زیر است.
(۲۷)Py=x
كه در آن P میزان احتمال سرقت است، y سطوح مختلف جبران در صورت سرقت است و میزان آن ضرورتا معادل c نیست و x میزان حق بیمه است. در حقیقت این معادله یك قید رقابت محسوب می‏شود، كه بیمه‏گر نمی‏تواند بیش از احتمال میزان جبران خطر حق بیمه تعیین نماید. زیرا طبق قانون عرضه و تقاضای بیمه اگر حق بیمه بیشتر از این مقدار باشد، شركتهای بیمه دیگر، كه حاضرند حق بیمه كمتری را دریافت كنند، بازار را در دست خواهند گرفت. (مطلبی، ۱۳۸۱:۴۷)
● در شرایط خرید بیمه، بیمه‏گزار در حقیقت با دو حالت مواجه می‏شود.
یكی حالت سرقت است:
(۲۸)WT=T-C-×+py
و دیگری در حالت عدم سرقت است: كنند.
چون دو منحنی از نقطه J می‏گذرد، خط بیمه كامل (خط ۴۵ درجه) و خط نتیجه احتمالی منصفانه نیز از آن جا می‏گذرد.
سطح مطلوبیت U۲، به اندازه B از سطح مطلوبیت U۱ بیشتر است. زیرا در نقطه J شخص در هر دو حالت مراقبت كم و زیاد بیمه كامل خریدار می‏كند و تنها با مراقبت كمتر مطلوبیت بیشتری را به دست می‏آورد. در این شرایط شركتهای بیمه حاضر نمی‏شوند، به كسی كه مراقبت كمی دارد، بیمه نامه كامل در نقطه J را ارائه دهند، بلكه در نقطه K مماس بر منحنی نتایج احتمالی منصفانه سطح مراقبت پایین، ارائه می‏دهند. این مطلب در نمودار ۶ ارائه شده است.
اگر فرد سطح مراقبت خود را كم كند، در نقطه K خواهد بود. جایی كه منحنی U۳بر َHH مماس است. اگر فرد بتواند، بیمه غیر كامل خریداری نماید، در نقطه Q به تعادل خواهد رسید، كه نقطه مماس منحنی بی تفاوتی سطح مراقبت زیاد بر خط نتیجه احتمالی منصفانه است؛ زیرا U۴ خط بیمه كامل را در نقطه R بالاتر از U۳ قطع می‏كند.
بنابراین مطلوبیت بیشتری برای او ایجاد می‏كند. البته نقطه Q تعادل نیست، زیرا در این حالت همانطور كه می‏دانیم، بیمه گزار سطح مراقبت زیاد دارد، ولی شركت بیمه قیمت هر واحد جبران را با َP كه بیش از P است، دریافت می‏كند. بنابراین، سود غیر طبیعی به دست می‏آورد و چون بازار رقابتی است، سود اضافی با ارائه قرارداد توسط سایر شركتهای بیمه از بین می‏رود. فرایند تغییر وضعیت از دو طریق است. یكی این كه َ Pكاهش می‏یابد و دیگر این كه جبران خسارت در قیمت پایین‏تر افزایش می‏یابد. به بیان دیگر َHH حول نقطه E در جهت عقربه ساعت به چرخش درمی آید. از طرف دیگر یك حركت بر روی َHH به سمت خط ۴۵ نیز وجود دارد. در نهایت تعادل در روی خط َFF خواهد بود. البته معلوم است كه روی خط َFF بیمه كامل نخواهد بود، بلكه نقطه D كه نزدیك كامل است تعادل را ایجاد می‏كند.اما وقتی قرارداد بتواند بر اساس سطح مراقبت كم انتخاب شود، می‏تواند سازگار با انگیزه باشد، زیرا شخص می‏تواند همان سطح مطلوبیت را كه در سطح مراقبت زیاد به دست می‏آورد با سطح مراقبت كم نیز به دست آورد و هزینه B را نیز نپردازد. در مجموعه نقاط سمت چپ J را بر روی َFF مشتری انگیزه برای كاهش مراقبت را دارد؛ زیرا در این بخش از منحنی WT بیش از WNT است و از این رو شركتهای بیمه هیچ گاه بیمه بیشتر از كامل را ارائه نمی‏كنند.
در نقطه E، فرد سطح مراقبت زیاد را بر می‏گزیند. زیرا B هزینه خیلی زیادی نیست ولی شخص ریسك گریز بیمه نشدن را بر بیمه شدن ترجیح می‏دهد. از این رو، بین دو نقطه E و J، فرد بین گزینش سطح مراقبت زیاد و سطح مراقبت كم، بی تفاوت خواهد بود. نقطه‏ای مثل D را در نظر می‏گیریم كه در آن دو منحنی U۵ و U۶ یكدیگر را قطع می‏كنند. U۵ مربوط به سطح مراقبت زیاد و U۶ مربوط به سطح مراقبت كم است. در این نقطه شخص در انتخاب سطح مراقبت زیاد و كم، بی تفاوت است. در این جا گر چه U۵ خط بیمه كامل را در نقطه‏ای بالاتر از محل برخورد U۶ با خط بیمه كامل، قطع می‏كند. اما چون دارایی بطور كامل بیمه شده، میزان ضرر حاصل از B را جبران می‏كند.
اگر كمی از خودگذشتگی در این جا وجود داشته باشد، شخص در صورت بی تفاوت بودن بین دو سطح مراقبت زیاد و كم، مراقبتی را كه برای كارفرما مناسب است، برمی گزیند. نقاط سمت راست D در طول َFF قراردادهای سازگار با انگیزه و نقاط سمت چپ Dنقاط ناسازگار با انگیزه تلقی می‏شوند. در نقطه D چون WT كمتر از WNTاست، بنابراین شخص حاضر است، برای اجتناب از سرقت، هزینه B را بپردازد و سطح مراقبت زیاد را انتخاب نماید. در نقاط سمت چپ D، تفاوت حاصل مطلوبیت انتظاری سطح مراقبت زیاد و سطح مراقبت كم بیش از ضرر B است. بر عكس در نقاط سمت راست D، ضرر Bبیش از حاصل تفاوت مطلوبیت انتظاری سطح مراقبت زیاد و سطح مراقبت كم است.
از آن جا كه B بسیار كوچك است، D بسیار نزدیك بیمه كامل است، شركت بیمه می‏تواند بر روی خط نتیجه احتمال منصفانه، قرارداد بیمه تقریبا كامل سازگار با انگیزه ارائه دهد. بنابراین مشتری نقطه D را انتخاب می‏كند و شركتهای بیمه هم به خاطر رقابت همان نقطه D را انتخاب می‏كنند.
در پایان یك نكته باقی می‏ماند و آن این كه ممكن است، شخص برای این كه بتواند بیمه كامل خریداری نماید، با دو بیمه گر كه هر دو نصف دارایی را بیمه می‏كنند، قرارداد منعقد كند. این برای هر دو بیمه گر زیان‏آور است. زیرا در این صورت سطح مراقبت كم انتخاب می‏شود كه برای هر دو بیمه گر ایجاد ضرر می‏كند.
برای رفع این مشكل معمولاً شركتهای بیمه، قانونی دارند كه در مورد یك چیز نمی‏توان با دو شركت بیمه قرارداد منعقد نمود.
● برخی راه حلها جهت كنترل مخاطرات اخلاقی
همانطور كه در بحث مخاطرات اخلاقی بطور كلی و بحث رفتارهای نامشهود بازار بیمه مطرح شد، مهمترین راه حل در شرایط وجود مخاطرات اخلاقی، طراحی قراردادهای فرانشیزی است كه در آن پوششهای بیمه‏ای نزدیك به كامل باشد. بنابراین در كلیه قراردادهای بهینه وجود مبلغی كه پوشش بیمه‏ای شامل آن نمی‏شود وجود دارد تا انگیزه لازم را برای بیمه گزار فراهم نماید تا سطح تلاش مطلوبی را انتخاب نماید.
یكی از مهمترین روشهای تعیین وجود فرانشیز در قراردادها وجود مبلغ قابل كسر (chitgopekar, ۲۰۰۰) یا (۵)Deductable است كه انواعی از آن در قراردادهای بیمه در جهان مرسوم است. سه نوع از مبلغ قابل كسر كه در قراردادها مرسوم است عبارتند از:
۱- مبلغ قابل كسر ثابت
در این روش، مبلغی چون D در قرارداد تعیین می‏شود و شركت بیمه جبران خسارتهای تا سقف مبلغ D را تعهد نمی‏نماید و در صورتی كه خسارت بیش از این مبلغ باشد، كل خسارت با كسر كردن D قابل جبران خواهد بود. این نوع مبلغ قابل كسر بیشتر در قراردادهای بیمه اتومبیل مرسوم است.
۲- مبلغ قابل كسر درصدی
در این نوع مبلغ قابل كسر درصدی از خسارت از تعهد جبران خسارت توسط شركت بیمه خارج می‏شود، مثلاً D درصد خسارت از تعهد جبران استثنا می‏شود. بنابراین وقتی گفته می‏شود، مبلغ قابل كسر ۱۰ درصد است، بدین معناست كه خسارت هر چه باشد. ۹۰% آن را شركت بیمه پرداخت می‏نماید؛ این نوع مبلغ قابل كسر در بیمه‏های درمان بیشتر مرسوم است.
۳- مبلغ قابل كسر تركیبی
این نوع مبلغ قابل كسر، بدین صورت است كه هم مبلغ ثابتی مثل D و نیز درصدی از خسارت بیش از D از تعهد جبران خسارت بیمه كسر می‏شود. مبلغ قابل كسر تركیبی نیز در بیمه‏های درمانی بیشتر مرسوم است.
● قراردادهای بیمه در بازار بیمه ایران
با توجه به این كه بازار بیمه در ایران در حقیقت یك بازار دولتی است و در عمل رقابت محدودی بین شركت‏ها وجود دارد، بیشتر قراردادها طبق تعرفه‏های تعیین شده توسط شورای عالی بیمه تعیین می‏شود. بررسی تعرفه‏های تصویب شده توسط شورای عالی بیمه می‏تواند بهینه بودن قراردادها را نشان دهد.(مطلبی، ۱۳۸۰: ۶۳)
روش دیگر بررسی قراردادها در بازار بیمه، بررسی بیمه‏نامه‏های موجود در شركت‏های مختلف بیمه است. بیمه نامه‏ها با توجه به تعرفه‏های مصوب شورای عالی بیمه و بخشنامه‏های داخلی شركتها طراحی شده‏اند؛ بنابراین بررسی این قراردادها نیز می‏تواند بهینه بودن آنها نشان دهد.
از آن جا كه در تعرفه‏ها و بیمه نامه‏ها انواع متنوعی از بیمه‏های مختلف می‏باشد نحوه تقسیم بندی آنها جهت بررسی بر اساس اطلاعات موجود در شركتها، آیین نامه‏های موجود در قراردادها طوری انجام گرفته است كه بتوان همه را با هم بررسی نمود. بنابراین بررسی و تحلیل این نوع بیمه‏ها به شرح ذیل است:
۱- بیمه آتش سوزی
در تعرفه بیمه آتش سوزی، هیچ گونه فرانشیز یا مبلغی تحت عنوان مبلغ قابل كسر در نظر گرفته نشده است. از آن جا كه این نوع بیمه، شامل بیمه سرقت و بلایای طبیعی است، نبود مبلغ فرانشیز و یا مبلغ قابل كسر باعث می‏شود بیمه گزار مراقبت لازم از اموال تحت بیمه را نداشته باشد. البته تنها در بیمه جامع خانه و خانواده مبالغی به عنوان فرانشیز در نظر گرفته شده است. بنابراین می‏توان ادعا نمود كه قراردادهای آتش سوزی بدون در نظر گرفتن مخاطرات اخلاقی بیمه گزاران طراحی شده و از این رو نمی‏توان آنها را قرارداد بهینه دانست.(ساسان‏نژاد، ۱۳۷۹: ص ۲۴۵)
۲- بیمه باربری
در تعرفه این نوع بیمه‏ها فرانشیزهای خاصی در نظر گرفته شده است و گویای این واقعیت است كه در این نوع بیمه مسأله مخاطرات اخلاقی مورد ملاحظه قرار گرفته است. یادآور می‏شود كه بیمه‏های باربری دارای سه نوع استاندارد هستند كه در كلیه كشورها از آن استفاده می‏شود و بنابراین به طور ناخودآگاه مسأله مخاطرات اخلاقی در آن مورد توجه قرار گرفته است.(همان، ۲۲۳)
۳- بیمه حوادث
در بخشنامه‏های مربوط به تعرفه‏های بیمه حوادث هیچ گونه فرانشیز و یا مبلغ قابل كسر در نظر گرفته نشده است و این نشان می‏دهد كه به مسأله مخاطرات اخلاقی در این نوع بیمه توجه نشده است. گر چه در این نوع بیمه نقش مخاطرات اخلاقی بسیار زیاد نیست، در عین حال وجود فرانشیز، یا مبلغ قابل كسر در این گونه بیمه نیز می‏تواند، مخاطرات اخلاقی را تا اندازه‏ای كنترل كند.(همان، ۳۱۳)
۴- بیمه شخص ثالث
در قراردادهای مربوط به این بیمه و همچنین تعرفه‏های تصویبی شورای عالی بیمه برای این بیمه مبالغی تحت عنوان فرانشیز در نظر گرفته شده است. در بسیاری از بیمه‏های اتومبیل كشورهای مختلف مبالغی تحت عنوان مبلغ قابل كسر وجود دارد كه در ایران چنین چیزی وجود ندارد.(همان، ۴۴۷)۵- بیمه بدنه اتومبیل
در قراردادهای مربوط به این حق بیمه و همچنین تعرفه‏های عالی بیمه فرانشیزهایی در نظر گرفته شده است. در این نوع قراردادها نیز مبلغ قابل كسر كه می‏تواند كارایی خاص خود را داشته باشد وجود ندارد.(همان، ۴۳۰)
۶- بیمه مهندس
در تعرفه این نوع بیمه بر اساس آخرین آیین نامه‏های تصویبی تا سال ۱۳۷۹ آثاری از وجود فرانشیز وجود ندارد و اسناد در دسترس آن را نشان نمی‏دهد. به نظر می‏رسد این نوع بیمه به دلیل تأثیر شدیدی كه از رفتار بیمه گزار دارد، وجود فرانشیز در آن بسیار تعیین كننده است و مبلغ قابل كسر نیز می‏تواند نقش زیادی را در كنترل مخاطرات اخلاقی بیمه گزاران در بیمه مهندسی داشته باشد كه در تعرفه‏ها و قراردادها طراحی نشده است.
۷- بیمه مسؤولیت
در تعرفه این نوع بیمه نیز طبق اسناد موجود فرانشیزی وجود ندارد. همچنین مبلغ قابل كسر نیز در تعرفه‏های تصویبی و قراردادهای شركتهای مختلف وجود ندارد و به نظر می‏رسد مخاطرات اخلاقی، هزینه‏هایی را بر این نوع بیمه نیز تحمیل می‏كند كه لازم است راههای مقابله با آن در قراردادها در نظر شود.
● خلاصه، نتیجه‏گیری و ارائه راه حل
بیان شد كه قراردادهای بهینه بر اساس بیشینه سازی تابع هدف یا منفعت كارفرما با قید مشاركت كارگزار بدست می‏آید و كارگزار می‏تواند آن را قبول یا رد كند، فرض شد نظام پرداخت وابسته به نتیجه و عمل كارگزار قابل ارزیابی است. اگر تنها دو نتیجه در نظر گرفته شود و كارفرما ریسك خنثی و كارگزار ریسك گریز بود، نظام پرداخت تابع نتیجه بوده و ریسك به عهده كارگزار خواهد بود. اگر هر دو ریسك گریز باشند، هر یك كه ریسك گریزی بیشتری داشته باشد، ریسك كمتری را متحمل می‏شود و پرداخت هم تابع ریسك گریزی بیشتر كارفرماست كه هر چه بیشتر باشد، دستمزد بستگی بیشتری به نتیجه خواهد داشت.
مسأله بعد، تلاش بهینه بود كه در شرایط ریسك خنثی بودن كارفرما و ریسك گریز بودن كارگزار، دستمزد تابعی از سطح تلاش است. در صورتی كه كارفرما ریسك گریز و كارفرما ریسك خنثی باشد، دستمزد تابعی از سطح تلاش نخواهد بود، تقاضای تلاش زیاد توسط كارفرما، مسأله مخاطرات اخلاقی را مطرح می‏كند كه دستمزد در این صورت تابع نتیجه است.
در بازار بیمه كه شرایط رقابت بین شركتهای بیمه برقرار است، بهترین قرارداد كه در آن شرایط برای مشاركت بیمه گزار در بازار و همچنین شرایط انگیزش برای افزایش مراقبت بیمه گزار وجود دارد، بیمه نامه‏های نزدیك به بیمه كامل است. بنابراین قراردادهایی كه در آنها بیمه كامل ارائه می‏شود از نظر انگیزش كارآمد نیستند. قراردادهایی كه نزدیك به بیمه كامل هستند در حقیقت قرادادهای فرانشیزی هستند كه بدین منظور می‏توان با استفاده از مبالغ قابل كسر با انواع سه گانه آن در قراردادها تعادل بهینه برای قرارداد فراهم نمود.
بررسی انجام شده در مورد بیمه ایران نشان داده است كه در تعیین برخی تعرفه‏ها و همچنین قراردادها و بیمه‏نامه‏های در دسترس از شركتهای مختلف بیمه در ایران به پدیده مخاطرات اخلاقی به عنوان یك مسأله مهم در نحوه تنظیم قرارداد كمتر توجه شده است. از این منظر برخی از این قراردادها ناكارآمدی دارند كه باید در نحوه تنظیم آنها تجدید نظر شود.
● پیشنهادات اجرایی
۱- آشنا ساختن كارشناسان بیمه با مباحث گسترده اقتصاد اطلاعات و مباحث گزینش نادرست و مخاطرات اخلاقی.
۲- طراحی رشته هایی چون اقتصاد بیمه و یا مدیریت اقتصادی بیمه به منظور تربیت كارشناسان متخصص كه بیمه را از نظر اقتصادی نیز بیشتر از پیش بررسی نمایند.(مطلبی، ۱۳۸۰: ۱۳۱)
۳- بازنگری جدی در نحوه تعیین تعرفه‏ها و بكار بردن جدیدترین روش علمی كه با مباحث اقتصادی ترسیم شده است در تعیین و تصویب تعرفه‏ها.(همان، ۱۳۴)
۴- ایجاد شبكه اطلاعاتی از افراد مختلف كه به راحتی قبل از انعقاد قرارداد بتوان رفتارهای نامشهود فرد را شناسایی نمود.(همان، ۱۳۱)
۵- برنامه ریزی جهت افزایش فرهنگ بیمه كه باعث كاهش هزینه‏های بیمه در نتیجه كاهش قیمتها یا حق بیمه‏ها می‏گردد و آن باعث گسترش بیمه می‏شود.
۶- تدوین و تصویب مبالغ فرانشیز و مبالغ قابل كسر بهینه كه بتواند قراردادهای موجود را به سمت قراردادهای بهینه اصلاح نماید.(همان، ۱۳۴)
۷- برگزاری سمینارها و همایشهای داخلی و بین المللی جهت تضارب آراء و جمع آوری اطلاعات كامل و همچنین ایجاد فضا برای مطالعاتی در زمینه مباحث گزینش نادرست و مخاطرات اخلاقی با همكاری كلیه مراكز بیمه‏های بازرگانی، تأمین اجتماعی و بیمه‏های خدمات درمانی و كلیه مؤسساتی كه با مسأله بیمه سر و كار دارند.
۸- ایجاد گروه پژوهشی اقتصاد بیمه در مراكز تحقیقات بیمه‏ای به منظور تمركز و اطلاع رسانی پژوهشی در این زمینه به كارشناسان و استفاده از توان كارشناسان در انجام پژوهشهای اقتصاد بیمه .
۹- دخالت دولت از طریق اخذ مالیات و اعطای سوبسید به منظور ایجاد انگیزه افراد در جهت كاهش ریسك و افزایش مراقبت.
● پیشنهادات پژوهشی
۱- انجام ترجمه ادبیات مباحث مربوط به گزینش نادرست و مخاطرات اخلاقی در بازار بیمه بطور گسترده كه هم اكنون بسیاری از آنها از طریق اینترنت قابل دستیابی است و همچنین بسیاری از ژورنالهای جهانی مباحث مختلفی از آنها را به چاپ رسانده‏اند.
۲- به منظور گسترش ادبیات این مباحث در ادبیات فارسی بیمه و اقتصاد، ترجمه چندین كتاب مهم كه مباحث اقتصاد اطلاعات و بازار بیمه را بطور كامل و تخصصی مطرح كرده‏اند، ضروری به نظر می‏رسد.
۳- انجام پژوهشهای كاربردی با استفاده از پژوهشهای بسیار زیادی كه در بیمه‏های خاص و در كشورهای مختلف انجام شده است و بررسی و ارائه راه حلهای خاص برای انواع بیمه‏ها در ایران.
۴- بدست آوردن مبالغ قابل كسر و همچنین فرانشیز بهینه از طریق مطالعات آماری و استفاده از الگوهای انجام گرفته در موضوع.

منابع
۱- فارسی
۱- بیمه مركزی، مجموعه قوانین بیمه‏ای، بیمه مركزی ایران، ۱۳۷۸.
۲- ساسان نژاد، امیر هوشنگ، مجموعه كامل قوانین بیمه‏ای، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ اول ۱۳۷۹.
۳- مطلبی، سیدمحمد موسی، تحلیل گردش اطلاعات و هزینه‏های آن در ساختار بازاری بیمه مطالعه موردی ایران، ۱۳۸۰، قم، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه مفید.
۲- انگلیسی
۱ - CHitgopekar, sharads, relationship Between Deductibles and expected payouts for Insurance policies, ۲۰۰.
۲ - Hiller, Briall, The economic of Assymetric information, ۱۹۹۱ & nacmilan Press.
۳ - Katz, and Rosen, mictoEconomic, ۱۹۹۴ & ۲nded, Irwin, Illinios.
۴ - Mansfield, Edwin, Microeconomics, ۱۹۹۱, w.w.norton&company
۵ - MC taggat, D findlay, Land parkin, Economics, ۱۹۹۲, addison-wesley, http:\www.cob.ilstu.edukatieworking papersdeductibles ۹۹.doc
۶ - Stadler Inesmacho-David Pereze-castrillo, An introduction to Economic of information (Incentives&contracts), ۱۹۹۷ Richard watt, oxford univerity.
۷ - Stiglitz, S.E., Economics, ۱۹۹۳, w.w.norton&company, NewYork.
۸ - Sweeting Andrew, Discuss the reason why asymmetric information can be a source of market failure.use examples to illustrate your answers, ۱۹۹۸, httb:\w.w.eraweb.net
۹ - Varian, H.R, Intermediate Microeconomics: A modern approach ۲nded, ۱۹۹۰, w.w.norton & company New York.
۱ - Moral hazard
۲ ـ بخشی از این مقاله برگرفته از پایان نامه كارشناسی ارشد نگارنده است كه با راهنمایی دكتر عبادی در دانشگاه مفید تدوین و دفاع شده است.
۳ ـ كلمه فرانشیز را برخی به درصدانه ترجمه نموده‏اند.
۴ ـ در این نرخ سود اقتصادی بنگاه بر اساس احتمال خطر صفر در نظر گرفته شده است.
۵ ـ این واژه به كاستنی نیز ترجمه شده است.
منبع:فصلنامه نامه مفید، شماره ۳۵

منبع : خبرگزاری فارس