جمعه, ۷ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 26 April, 2024
مجله ویستا
مشورت در سیره حضرت محمد صلی الله علیه و اله
● واژه سیره در لغت و اصطلاح
واژه سیره در لغت از كلمه سیر به معنای رفتن و جریان داشتناست. سیره در اصطلاح منطق عملی و اصول عملی است كه همچونقوانین ریاضی قابل تغییر نیست و راهنمای زندگی انسان است. راغب اصفهانی مینویسد: سیر یعنی حركت در روی زمین، در زمینراه رفتن و گذشتن و عبور كردن. «سیره» یعنی حالت و روشی كهانسان دارد، نوع خاص حركت انسان نوع رفتار و كردار و عملكردانسان را «سیره» گویند. مورخانی كه در باره پیامبر اكرم(ص) و روش زندگی او كتابنوشتهاند، تاریخ خود را «سیرهالنبی» نامیدهاند. سیرهشناسیبه معنای سبكشناسی و رفتارشناسی است.
● واژه مشورت و شورا در لغت و اصطلاح
مشورت و شورا در لغت از«شارالعسل» گرفته شده و به معنای بیرون آوردن عسل از كندوبه دست آوردن عسل ناب است. این لغت در اصطلاح به معنای به دستآوردن راه درست و متقن از طریق نظر خواهی از عقلا و خردمنداناست. وجه تسمیه مشورت و مشاوره این است كه به بهترین اندیشه ومحكمترین رای از طریق نظر خواهی و گفتگو با دیگران همچون عسلناب استخراج شده از كندو به دست میآید و هدایت و صلاح و خیرهاو خوبیها در پرتو آن تحصیل و موجب پیروزی میگردد. این پرسشهااهمیت و ضرورت بحث مشاوره و شورا را تبیین میكند. شكی نیست كهعمل به شورا، از اصول مسلم سیره عملی پیامبر اكرم(ص) و اولیایالهی به شمار میآید. رسول خدا (ص) و جانشینان آن حضرت با آنكه معصوم بودند و حتیبا قطع نظر از وحی و مقام والای الهی از نظر فكر و بینش و منشاز مشورت بی نیاز بودند، با مشورت كردن دو نكته را تعقیبمیكردند:
اهمیت مشورت و شورا را به مسلمانان یاد آوری كنند و اینروحیه را در عرصههای مختلف جامعه اسلامی، ایجاد و تقویتنمایند.
ضمن آموزش عملی به مسلمانان بیاموزند كه چگونه به این سیرهعمل كنند و از ثمرات درخشان آن برخور دار شوند; پس از آنحضرت، این سنت الهی را به نیكی استمرار بخشند و زندگی را براساس مشورت بنیاد نهند.
نگاهی به اسرار و اهداف مشاوره در سیره معصومان(ع) یكی ازمسائل اساسی در سیره و منطق عملی پیشوایان معصوم(ع) مسالهمشورت و مشاوره است. در سیره پیامبر اكرم(ص) و اهل بیت(ع)میخوانیم كه با اصحاب خود بسیار مشورت میكردند، به طوری كه ازبرخی از اصحاب رسول اكرم(ص) و عایشه چنین نقل شده است: هیچ كسرا ندیدیم كه با اصحاب خود بیشتر از رسول خدا با اصحابش مشورتكند. در اینجا این پرسشها به ذهن میرسد: چرا رسول اكرم(ص) واهل بیت(ع) آنقدر مشورت میكردند؟ آیا آنان به مشورت نیازداشنتد؟ مگر اندیشه و قوای ذهنی آنان چنان كامل و نیرومندنبود كه حتی با قطع نظر از وحی و مقام خلیفهاللهی، باز ازمشورت بی نیاز بودند؟
آنان چه ضرورتی در این اصل احساس میكردند؟ آیا آنچه برای آنان اهمیت داشت، پرورش روحیه مشورت در عرصههایمختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و... بود یادستاوردهای آن؟ آنان با چه كسانی مشورت میكردند و چه كسانی با ایشان بهرایزنی میپرداختند؟ آنان در نهایت چگونه تصمیم میگرفتند؟ شورا مایه انس و صفا و الفت اجتماعی، پیوند مردم، ارزش یافتنآنان، استفاده از دیدگاهها و مواضع فكری و علوم و آگاهیدیگران، پرهیز از استبداد رای و پیآمدهای وخیم خود رایی،مشخص شدن قدر و جایگاه انسانها در امور اجتماعی و عرصههایفكری و فرهنگی میگردد. اهل حدیث و مفسران و مورخان، در بیان سر مشورت آن حضرت مطالبمبسوطی را آوردهاند كه نشان میدهد یكی از اهداف آن حضرت وجانشینان او در مشورت كردن با امت پرورش این روحیه در مردم وارزش یافتن آنان نزد یكدیگر بوده است. ابو جعفر محمد بن جریر طبری، ضمن مباحث مبسوطی در این زمینه،مینویسد: «لیتبعه المومنون بعده... و یستنوا بسنته فی ذلك.» امام فخر رازی از حسن و سفیان بن عیینه چنین آورده است: «لیقتدی به غیره فی المشاوره و یصیرسنه فی امته.» آلوسیبغدادی مینویسد: «ان تكون سنه بعده لامته.» گروهی از مفسرانشیعه هدف حضرت را اقتدای امتبه این سنت نیك دانسته، چنینتعبیر كردهاند: «لتقتدی به امته فی المشاوره» ابو الفتوح رازی میگوید: «خواست تا مردمان به او اقتدا كنند از پس او .» شریف لاهیجینیز در تفسیرش مینویسد: آنكه این سنتحسنه مشورت در امت آنحضرت باقی بماند و بدون مشورت كاری نكنند.» دوران حكومتاسلامی نبی اكرم(ص) و زندگی آن حضرت بخوبی نشان داد كه یكی ازعوامل موفقیت پیامبر اكرم (ص) در پیشبرد هدفهای اسلامی، همینمساله مشورت بوده است. آن حضرت نشان داد كه با مشورت و رعایتاصول و مبانی مدیریت میتوان جامعه را در موقعیتهای بحرانی بهسلامت اداره كرد و خود رایی و خود سری را، كه از بزرگترینآفتهای فرهنگی و اجتماعی است، از ساحت اجتماع دور ساخت. آنحضرت به همگان آموخت كه همه انسانها، حتی آنها كه از فكر قویبر خوردارند و صاحب بهترین افكار و اندیشهاند، به مشورتنیازمندند و اگر خود را از مشاوره با دیگران بی نیاز بینند،خوی استبداد و استكبار مییابند. اما اگر با مردم مشاوره ورایزنی داشته باشند و شخصیت، دیدگاههای آنان را نادیده نگیرندو از استعدادهای آنان بهره برند، نه تنها از خطر فرو رفتن دراستبداد دور میگردند; بلكه به آرا و اندیشههای محكم و متقندست مییابند. تجارب تایخی نشان داده است كه بهترین افراد ومحكمترین نظامها در صورت فرو رفتن در استبداد به هلاكت میرسند،جنبه مردمی خود را از دست میدهند و در مسیر انحطاط میافتند.
امیرمومنان (ع) میفرماید: «من استبد برایه هلك.» هركس استبداد رای ورزد، هلاك میشود. «لاظهیر او ثق من المشاوره.» هیچ پشتیبانی مطمئنتر از مشورتنیست. در مكتب اسلام مشورت كردن عین هدایت است; گرد آوردنخوبیها و خیرها در پرتو این سنتحسنه به دست میآید و هركه باخردمندان مشورت كند، از انوار خردهای آنان فروغ میگیرد; «منالمشاور ذوی العقول استضاء بانوار العقول.» یكی از راههایاساسی مشاركت در عقل و علم و دانش صاحبان اندیشه و فرهنگ وخرد، مشورت كردن است. «و من شاور الرجال یشاركها فیعقولها.» به همین جهتباید گفت: آیه «وشاورهم فی الامر» به منظور لطف به امت و كرامتبه آنهاو فروغ بخشیدن به عقول آنان وارد شده است.
● اسرار و اهداف مشورت از دیدگاه مولوی
مولوی در این باره میگوید: امر شاورهم پیامبر را رسید گرچه رایی نیست رایش را ندید در ترازو جور ضیق زرشدست نی از آنك جو چو زر گوهر شدست روح، قالب را كنون همره شدست مدتی سگ حارس درگه شدست مشورت كن با گروه صالحان بر پیمبر امر شاورهم بدان امر هم شوری برای این بود كز تشاور سهو و كژ كمتر رود این خردها چون مصابیح انور است بیست مصباح از یكی روشنتر ستبنا بر این، سركلام حضرت امیرمومنان (ع) روشن میگردد كهمیفرماید: برای در امان ماندن از لغزشها و پشیمانیها باصاحبان خرد مشورت كن. «شاور ذوی العقول تامن الزلل والنوم»
● اهمیت و ضرورت مشورت در قرآن و حدیث
اخلاق رسول خدا(ص) قرآنبود و عمل او مشورت. مساله شوری در قرآن در كنار نماز وانفاق، به عنوان یكی از ویژگیهای اساسی انسان رشد یافته، مطرحشده است: «... والذین استجابوا لربهم و اقاموا الصلاه و امرهمشوری بینهم و مما رزقناهم ینفقون والذین اذا اصابهم البغی همینتصرون.» و آنچه نزد خداستبهتر و پایدارتر استبرای كسانیكه ایمان آوردند... و دعوت پروردگارشان را اجابت كردند و نمازرا به پا داشتند و كارشان میانشان به مشورت است و از آنچه بهآنان روزی دادیم انفاق میكنند و كسانی كه چون تجاوز مسلحانهایبه آنان شود یكدیگر را در انتفام كشیدن یاری میدهند.
علامه طباطبایی در باره این آیه میگوید: در جمله «و امر هم شوری بینهم» به ویژگی مهم و بنیادیمومنان اهل رشد و عمل اشاره شده، بدین صورت كه آنان در به دستآوردن اندیشه صحیح و دیدگاه جامع و متقن به صاحبان عقل واندیشه و خرد مراجعه میكنند و ضمن جمع آوری كلیه دیدگاههابهترین آنها را گزینش و تبعیت میكنند و در واقع این آیه بهنظر من با آیه «والذین یستمعون القول فیتبعون احسنه» نزدیكاست: و راه رسیدن به بهترین راههای موجود در هر عرصهای برایدستیابی به واقعیت مشورت است; چرا كه «و ماتشاور قوم الاوفقوا الاحسن ما فی ضمیرهم» هیچ قومی در كارهایشان با یكدیگرمشورت نكردند مگر آنكه به بهترین راههای موجود دستیافتند. ازدیدگاه پیامبر اسلام(ص)، جامعهای كه فافد سنت مشورت است ورهبران مستبد و خود سر و توانگران تنگ نظر دارد، حق حیاتندارد.چرا كه فقدان سنت مشورت در جامعه شخصیت افراد را میكشدو رشد فرهنگ و اندیشهها را متوقف میسازد. این حقیقت در حدیثنبوی چنین آمده است:
«اذا كان امراكم خیاركم و اغنیاءكم سمحاءكم و امركم شوریبینكم فظهر الارض خیرلكم من بطنها و اذا كان امراءكم شراركم واغنیاءكم بخلا كم ولم یكن امر كم شوری بینكم فبطن الارض خیرلكممن ظهرها.» هرگاه زمامداران شما نیكان و توانگران شماسخاوتمندانتان باشد و كارهایتان به مشورت انجام شود، در اینموقع روی زمین از زیر زمین برای شما بهتر است (و شایسته حیاتو بقا هستید); ولی اگر زمامدارانتان بدان و توانگرانتان بخیلانباشند و كارها با مشورت برگزار نشود، در این صورت زیر زمین ازروی آن برای شما بهتر است. مشورت ادراك و هشیاری دهد عقلها مر عقل را یاری دهد مشورت در كارها واجب شود تا پشیمانی در آخر كم شود نبی اكرم (ص) در امور مختلف مشورت میكرد و سپس تصمیم میگرفت وعمل میكرد. چنانچه امام رضا(ع) فرمود: «ان رسول الله(ص) كانیستشیر اصحابه ثم یعزم علی ما یرید.» البته مشورت نبیاكرم(ص) در امور مربوط به خدا و رسولش كه حكم صریح داشت و بهعنوان نص ارائه میشد، صورت نمیگرفت، بلكه مشورتها در امورمربوط به امت تحقق مییافت. ضمیر «هم» در آیه «و امر همشوری بینهم» به این نكته اشاره دارد; زیرا اجتهاد در مقابلنص جایز نیست. و آیات متعددی از قرآن آن را باطل میداند. «فلاو ربك لایومنون حتی یحكموك فیما شجر بینهم ثم لا یجدوا فیانفسهم حرجا مما قضیت و یسلموا تسلیما.» نه به خدایتسوگند،ایمان نمیآورند تا تو را در اختلافهای خویش حاكم كنند; سپس دردلهای خود از آنچه حكم كردهای، ملالی نیابند و كاملا تسلیمگردند.
● نمونههایی از مشاوره نبی اكرم(ص)
در اینجا نمونههایی ازمشاورههای نبی اكرم (ص) و جانشینانش را نقل میكنیم:
الف) مشاوره در امور فرهنگی و مسائل نظامی
از نمونههای برجسته سیره مشاوره پیامبر (ص) جنگ بدر است كهدر باره اصل جنگ، تعیین مكان نبرد و اسیران جنگ با یاران خودمشورت كرد و فرمود: «اشیروا اعلی ایهاالناس.» ای مردم آراءخود را برایم بگوئید. جنگ بدر در سال دوم هجری روی داد. به پیامبر گزارش رسید كهكاروانی از قریش اموال فراوان به طرف شام میبرد. حضرت به منظور مقابله به مثل از مدینه خارج شد، به تعقیبكاروان پرداخت و به آن دست نیافت. كاروان قریش به شام رفت، پساز مدتی گزارش دادند كه كاروان قریش در حال باز گشت است. پیامبر(ص) با۳۱۳ تن در ماه مبارك سال دوم برای مصادره اموالقریش، در مقابل اموال مصادره شده مسلمانان ; از مدینه خارجشد، نیروی كمكی مكه با تجهیزات كامل برای كمك با كاروان قریشحركت كرد. پیامبر(ص) اصحاب خود را گرد آورد و در مورد اینكهآیا دشمن را تعقیب كنند یا با گروه نظامی قریش رو به رو شوندو یا به مدینه باز گردند، با آنان مشورت كرد: «فاستشار الناسو اخبرهم عن قریش.» در این جریان نخست ابوبكر بر خاست و نظرخویش را مبنی بر جنگ با دشمن اعلام كرد. سپس عمر نظری مشابهنظر او داد. آنگاه مقداد برخاست و گفت: «ای رسول خدا، آنچهخداوند برایت مقرر فرموده عمل كن; ما با تو هستیم. به خداسوگند، ما آنچه را كه بنی اسرائیل به موسی گفتند به تونمیگوئیم كه «فاذهب انت و ربك فقاتلا انا ههنا قاعدون»; توبا پروردگارت بروید و خودتان جنگ كنید كه ما اینجا نشسته ومنتظریم. ما میگوییم: تو و پروردگارت بروید و بجنگید و ما همبه امر شما جنگ میكنیم.
رسول خدا(ص) مقداد را ستود، در حقش دعا كرد و باز فرمود: «اشیروا علی ایهاالناس.» و مقصود حضرت، انصار بودند زیرا ازطرف آنان، اكثریتبودند و از طرفی در عقبه با پیامبر(ص) پیماندفاعی بسته بودند. پیامبر(ص) میخواست نظر آنان را در این خصوصبداند. سعد ابن معاذ برخاست نظر خویش را مبنی بر حركت رسولخدا(ص) و اطاعت مطلق از وی است و جنگ با دشمن اعلام كرد. سخنان سعد، انبساطی در رسول خدا(ص) ایجاد كرد و او را خشنودساخت. پس فرمود: «به راه افتید و بشارت باد شما را كه خداوند(پیروزی بر) یكی از این دو گروه را به من وعده داده است. (یاتصاحب كاروان و یا پیروزی بر قریش) سوگند به خدا، گویا هماكنون جای كشته شدنشان را پیش روی خود میبینم.» رسول خدا (ص)با به كارگیری این جلسه مشورتی از منزل «ذفران» حركت كرد;از گردنهای كه موسوم به «اصافر» بود، گذشت; به سوی قریهایكه در پایین گردنه قرار داشت، سرا زیر شد; نزدیك بدر فرود آمدو به كسب اطلاعات پرداخت. در دشتبدر آبهای مختلفی بوسیلهچاههایی كه در آن حفر شده بود، وجود داشت و به همین جهت محلتوقف كاروانهابود، مسلمانها زودتر از قریش كنار چاهها فرودآمده بودند، واقدی میگوید: پس از فرود آمدن در كنار اولین چاه، پیامبر(ص) از اصحاب خودمشورتی خواست و فرمود: «اشیروا علی فی المنزل» نظر مشورتیشما در باره این مكان چیست؟ حباب بن منذر بر خاست و نظر خویشرا مبنی بر عدم مناسبت این مكان برای نبرد با دشمن اعلام كرد وگفت: «اكنون كه فرمان خاص در مورد این مكان نرسیده و صرفاتدبیر جنگی است، دستور دهید تا آخرین چاه، كه به دشمن نزدیكاست، پیشروی كنیم و در آنجا اردو بزنیم. رسول خدا(ص) فرمود: «رای صواب همان است كه گفتی. در این داستان به مشاوره اصحابنیز با نبیاكرم (ص) اشاره شده است. بدین ترتیب، با استفاده ازیكی از اصول و مبانی مدیریت و رهبری حكیمانه و عمل به اصلاساس مشورت و بهرهگیری از روشهای نظامی بجا و روح ایمان،مسلمانان با وجود نیروی كم در مقابل نیروی بسیار دشمن بهپیروزی چشمگیری دستیافتند و اسیران بسیار گرفتند. پیامبراسلام(ص) در باره اسیران و امور دیگر مربوط به جنگ نیزبارها با اصحاب خود مشورت فرمود. مشاوره شیوه عملی رسولخدا(ص) در جنگهای مختلف بود كه به نمونههای دیگری اشارهمیكنیم.
۱) در نبرد احزاب یا خندق نیز همین شیوه به كار رفت. و حضرترسول (ص) با اصحاب خود، جلسه مشورتی تشكیل داد.
۲) در پیكار بنی قریظه، در مورد كیفیت و كمیت جنگ با یهودیانمدینه، مشورت كرد.
۳) در پیكار نبی نضیر، در بر خورد با یهودیان مدینه، نیز چنینكرد.
۴) در روز حدیبیه نیز در موضوعهای مختلفی به مشورت پرداخت.
۵) در فتح مكه، هنگامی كه آمدن ابوسفیان به حضرت گزارش شد،مشورت كرد.
۶) در غزوه طائف، پس از محاصره آنها، پیامبر اسلام (ص) بااصحاب خود مشاوره كرد و سپس تصمیم گرفت.
۷) در غزوه تبوك، در امور مختلف، با اصحاب خود به مشورتپرداخت; «اشیروا علی» فرمود و نظرهای صائب و آرای صحیح ونوین اصحاب را مورد ستایش قرار داد.
۸) در جنگ احد در باره اینكه سپاه اسلام در مدینه مستقر شود یابیرون رود; با اصحاب مشورت كرد و با اینكه خود موافق نبود نظراصحاب را پذیرفت.
این نمونهها و دهها نمونه دیگر، حاكی از مشاوره نبی اكرم(ص)در امور جنگ بود.
ب) مشاوره در امور غیر نظامی و مسایل غیر جنگی
مورخان دههانمونه دیگر از مشورتهای نبی اكرم(ص) در امور غیرنظامی و مصالحغیر جنگی در عرصههای مختلف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی وامور فردی و خانوادگی و غیره نقل كردهاند. این موارد بیانگرآن است كه شورا و مشورت به عنوان یك امر اساسی در مسائلمدیریت و حكومت و فرماندهی منحصر نیست; بلكه در همه شئونمربوط به امت راه دارد و ثمرات درخشانی در پی خواهد داشت. برخی از این موارد عبارت است از:
۱) پیامبر (ص) در باره كسانی كه به عایشه تهمت زدند، با اصحابخود مشورت كرد و نظر آنها را خواست. مورخانی چون ابن اسحاق،واقدی، بخاری، مسلم، احمد بن حنبل، ترمذی، بیهقی و دیگران اینجریان را به طور مبسوط آوردهاند و ضمن اشاره به امور جلساتمشورتی نبی اكرم(ص) با اصحاب، تاكید كردهاند كه نبی اكرم(ص)در این حادثه با حضرت علی بن ابیطالب (ع) و اسامه بن زید بهطور ویژه مشورت كرد. مفسران اهل سنت نیز در ذیل آیات ۱۱ تا۱۶سوره نور كه مربوط به «افك» (تهمت عظیم) است، مطالب مبسوطیدر باره تهمتبه عایشه آوردهاند و به مواردی از مشورت نبیاكرم(ص) با اصحاب و مشورت اصحاب با حضرت اشاره كردهاند كه جاینقد و بررسی دارد و مفسران شیعی به نقادی مطالب مفسران اهلسنت پرداختهاند.
۲) پیامبر(ص) در مورد اعزام افراد برای تبلیغ و اداره امور یكمنطقه و اعطای مسئوولیتبه افراد به منظور فرمانداری واستانداری و مدیریت و حكومتبخشی از مناطق تحت اداره خویش بااصحاب مشورت میكرد. اصحاب آن حضرت نیز، با پیروی از این سنت نیكو، نه تنها بارسولاكرم(ص) در امور مختلف به مشورت میپرداختند; بلكه باهمدیگر نیز مشورت میكردند. پژوهشی در باره روششناسی مشاورهنبیاكرم(ص) با اصحاب و بالعكس و همین طور مشاروههای مسلماناندر صدر اسلام نیازمند مقاله مستقل و جامعی است.
آنچه گذشت، بخوبی نشان میدهد كه پیامبر اسلام(ص) با وجود آنكهمعصوم بود و از نظر فكر و تدبیر و تصمیمگیری به مشورت نیازنداشت، برای احیای این سنت و آموزش و پرورش امت، پیوسته بااصحاب خویش مشورت میكرد.
صاحب اثر : محمدجواد حیدری خراسانی
منبع : مجله کوثر شماره ۲۴
منبع : مجله کوثر شماره ۲۴
منبع : سایت پیامبر اعظم
همچنین مشاهده کنید
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
خرید میز و صندلی اداری
خرید بلیط هواپیما
گیت کنترل تردد
ایران حجاب دولت رئیسی افغانستان دولت سیزدهم گشت ارشاد پاکستان توماج صالحی کارگران رهبر انقلاب سریلانکا
کنکور تهران سیل سیستان و بلوچستان هواشناسی سازمان سنجش فضای مجازی سلامت خراسان جنوبی شهرداری تهران پلیس اصفهان
خودرو قیمت خودرو آفریقا دلار قیمت طلا قیمت دلار بازار خودرو بانک مرکزی ارز ایران خودرو مسکن سایپا
خانواده موسیقی تلویزیون فیلم مهران مدیری ترانه علیدوستی سینمای ایران سحر دولتشاهی بازیگر شعر تئاتر
کنکور ۱۴۰۳ عبدالرسول پورعباس
فلسطین غزه اسرائیل آمریکا جنگ غزه روسیه رژیم صهیونیستی حماس ایالات متحده آمریکا اوکراین طوفان الاقصی طالبان
پرسپولیس فوتبال آلومینیوم اراک استقلال جام حذفی فوتسال بازی بارسلونا لیگ برتر انگلیس باشگاه استقلال باشگاه پرسپولیس تیم ملی فوتسال ایران
هوش مصنوعی سامسونگ همراه اول ناسا بنیاد ملی نخبگان تسلا تیک تاک فناوری
مالاریا کاهش وزن زوال عقل سلامت روان داروخانه