گلرنگ

به فارسی گیاه را «گلرنگ»و تخم م رغ آن را «تخم كافشه»،«خسك دانه»و در گیلان «تخم كاجره»و«تخم كازیره»می گویند.در كتب طب سنتی با نامهای عربی آن «قرطم»و«احریض» و تخم آن را «حب العصفر»و «بذر الاحریض» نام می برند.به فرانسوی Safran batardو به انگلیسی Safflowrr گفته می شود.گیاهی است از خانواده compositaeتیره فرعی tubuliflorae،نام علمی آنCarthamus tinctorius L. می باشد.
● مشخصات
گیاهی است یكساله،ارتفاع ان در حدود ۶۵/۰ متر كمی خاردار و منظره كلی ان بخصوص گلهایش شباهت با خارخسك دارد.برگهای آن بدون دمبرگ پهن و موجدار با دندانه های منتهی به خارهای ظریف است.رگبرگهادر سطح زیرین برگ برجسته و نمایان می باشد.گلهای ان منفرد در یك طبق كوچك لوله ای و زرد رنگ مایل به قرمز در انتهای شاخه گلدار ظاهرمی شود.میوه ان فندقه سفید رنگ كه در قسمت بالای آن دسته ای تار نازك وجود دارد.
گلرنگ ،بومی مشرق زمین است و از نواحی عربستان برخاسته و پس زا آن به سایر مناطق دنیا منتشر شده است و امروزه در اغلب كشورها كاشته می شود و از نظر مصارف روغن آن و ماده رنگی گلهای ان مورد توجه است.تكثیر گلرنگ از طریق كاشت دانه آن صورت می گیرد.دانه ان را برای اینكه در جوانه زدن تسریع شود،قبل از كاشت ۲۴ ساعت در آب می خیسانند و معمولا در ارقام مختلفه گلرنگ پس از۵-۴ ماه گیاه قابل بهره برداری میشود.این گیاه در خراسان ،تفرش تبریز و برخی مناطق دیگر می روید.
● تركیبات شیمیایی
از نظر تركیبات شیمیایی درگلهای گلرنگ دو ماده رنگی وجود دارد یكی ماده رنگی زرد كه در آب حل می شود وبا طریق ساده شستن می توان ماده رنگی زرد ان را به دست آورد.ماده دیگر ماده ای است قرمز رنگ به نام كارتامین كه درآب غیر محلول است و در محلولهای قلیایی ضعیف حل می شود،در الكل كم حل می شود و در اتر خیلی كمتر حل می شود.در میوه این گیاه در حدود ۳۰ درصد پروتئین و مقداری چربی ثابت خوراكی وجود دارد.مقدار چربی برحسب ارقام مختلف متفاوت است و بین ۳۰-۲۰ درصد فرق می كند واز این جهت گلرنگ از دانه های روغنی نیز محسوب می شود.
بررسی های دیگری نشان می دهد كه در گلهای گلرنگ ماده رنگی زرد به نام سلافوریلوكارتامین و ایزوكاتامین وجود دارد.طبق نظر [روا]در آن چربی ثابت نیز وجود داردكه شامل لینولئیك اسید،اولئیك اسید،استاریك اسید ،پالمیتیك اسید ،لینولینك اسید و در آخر دو ماده رنگی به نام های كارتامین و كارتامیك اسید می باشد.
درمیوه آن یك نوع آنزیم شبیه رنت و ماده رنگی خالص گلرنگ یافت می شود.در دانه های آن روغن ثابتی وجود دارد كه عمدتا شامل لینولئیك اسیدو یك گلیسرید استو در تجزیه دیگری وجود میریستی نیك اسید،آراشیدیك اسید،لینگوسویك اسید و لینولئیك اسید در آن تایید شده است.[M.P.E.SE.A]
● خواص و كاربرد
از گلهای گلرنگ برای رنگین كردن غذا به جای زعفران استفاده می كنند و از روغن دانه ان نیز به عناون روغن نباتی مایع كم ضرر خیلی استقبال می شود.در تمام مناطق شرقی آسیا از چین تا هندوستان و نواحی جنوب شرقی آسیا از گلهای گلرنگ به عنوان داروی محرك ،مسكن و مسهل و معرق از جوشانده ۲۰ گرم گل در هزار گرم آب یا به طور خیساندن در آب نیم گرم استفاده می شود[روا].به علاوه برای آن خاصیت قاعده آور و ضد ورم و تحلیل برنده تومور قایل هستند.
در چین معمول است از اواخر فروردین تا خرداد ماه كه گلرنگ دردوران شهور گل می باشد،همین كه گلها باز شدند و رنگ گلبرگ ها از نارنجی به قرمز تبدیل شد ،گلبرگ ها چیده می شود و این كار با احتیاط و دقت انجام میگیرد كه به تخمدان گل كه به میوه تبدیل می شود صدمه ای نرسد گلبرگهای چیده شده رادر آفتاب ویادر سایه خشك میكنند.خوردن گلبرگها گرم كننده است و برای تسریع جریان گردش خون كمك میكند و برای زنهایی كه عادت ماهیانه انها بدون دلیل قطع شده است و یا زنهایی كه جنین مرده در رحم دارند و یا در مورد آنهایی كه ترشحات رحمی بعد از زایمان آنها ادامه دارد و همچنین برای بیمارانی كه خون قی می كنند تجویز می شود.در هندو چین از گلهای گلرنگ به عنوان تونیك و برای مداوای فلج وعادت ماهیانه دردناك استفاده می شود.دانه های گلرنگ میلن و مسهل است و برای استسقا و اغما و فلجهای ناگهانی حاصله از خونریزی مغزی یا آپوپلكسی به كار می رود.
از گلهای خشك ان برای معالجه یرقان و از اب خیس كرده گلها برای شست و شوی چشم استفاده می شود.
قرطم یا تخم گلرنگ از نظر طبیعت طبق نظر حكمای طب سنتی ایران گرم و خشك است و دارای خاصیت مسهلی است.از نظر خواص معتقدند كه تركیبات مغذی ان خیلی كم است . مسهل است و بلغم رقیق و اخلاط سوخته را خارج می كند و بادهارا تحلیل می برد. اگر ۲۰ گرم از تخم گلرنگ را گرفته كوبیده و شیره ان را بگیرند و با شكر سرخ و یا عسل بخورند و یا ۴۰ گرم آن را بكوبند و در ۲۵۰ گرم آب بجوشانند و بمالند و صاف كرده و ۴۰ گرم شكر سرخ در آن بریزند و بخورند، به عنوان مسهل خوب عمل می كند.
اگر شیره تخم گلرنگ را گرفته با آبی كه در آن انجیر خیسانده باشند،مخلوط و با شكر و یا عسل بخورند سینه را پاك میكند و آواز را صاف می كند و برای اكثر بیماری های سینه ای سرد مفید است.مقوی نیروی جنسی و زیاد كننده اسپرمو درخشان كننده رنگ رخسار است،بادها و نفخ را تحلیل می دهد.
و ارگر آن را داخل آش ماش یا آش نخود كرده بخورند برای اعتدال اخلاط مفید است ومسهل بلغم خام و مواد سوخته می باشد. اگر ۴۰ گرم شیره آن را با قند و شكر سرخ و یا عسل بخورندبرای استسقای عمومی یا خیز عمومی بدن مفید است و اگر كمی نمك هندی نیز در آن بریزند اثرش در ازدیا ترشح ادرار بیشتر می شود(نمك هندی كه دربازار به همین نام عرضه می شود،در هندوستان از خاكستر برگ تعدادی از گیاهان نظیر كهار ،تربو توتون،موز نخود و...می گید مقدار خوراك ۶-۵ گرم است.)خوردن شیر ه تخم گلرنگ كه فلوس خیار شنبر در آن حل شده باشد برای كاهش تب بلغمی بسیار موثر است.این دارو منضج یعنی اعتدال دهنده اخلاط استو اخلاط منجمد را می گدازدو اخلاط رقیق را غلیظ می كند .به همین دلیل این دارو را نباید بعد از شیر گاو یا گوشفند خورد زیرا آن را منجمد و منعقد می سازدو برای معده مضر است و از این نظر باید با انیسون و شیرینی خورده شود. مقدار خوراك تخم گلرنگ ۴۰-۲۰ گرمو اسراف در خوردن ان مضر است و باید كمتر از مقدار معینه برای خوراك خورده شود.جانشین ان از نظر خواص حبهٔالخضرا یا میوه درخت بطم است.تخم گلرنگ را در شیسر مخلوط می نمایند و می خورند.معمولا در هر ۵۰۰ گرم شیر ۴۰ گرم تخم گلرنگ مقشر داخل می كنند و نصف ان را می خورند تا عمل كند.روغن تخم گلرنگ از نظر خواص شبیه روغن گزنه است و كمی ضعیفتر از آن و همان طور شیر را منعقد می كند و به اصطلاح می برد.و آب را جدا می سازدو روغن نوع اهلی تابستانی ان مسهل خوبی است.

استاد میر حیدر

منبع : موسسه اطلاع‌رسانی طعام اسرار