پونه کوهی

به فارسی «پونه كوهی» و در كتب طب سنتی با نام «فودنج جبلی»نام برده می شود.
شلیمر این گیاه را با نام «آویشن شیرازی» نام برده است.به فرانسوی origanوorigan vulgaire وorigan commun وmarjolaine وبه انگلیسیwild marjoram , oregano گفته می شود. گیاهی است از خانواده labiataeو نام علمی آنoriganum vulgare L.. و origanum نامهای علمی مترادف آن origanum loureiroi kostel. می باشد.
● توضیح:
به طور كلی در اصطلاح ادویه و در فرهنگ ادویه و در فرهنگ ادویه و گیاهان دارویی ، marjoram , oreganoدو گیاه متفاوت هستند كه گاهی از نطر اسم یكی را به جای دیگری كفته می شود . مرزنگوش یا sweet marjoramیك ادویه برگی نسبتا ملایمی است ،ولیoregano یك ادویه تیز و تند مخصوص پیتزا می باشد كه با نام pizza herbنامیده می شود. از نظر گیاه شناسی طی قرون متمادی ابهامی از نظر نامگذاری این دو گیاه وجود داشته است و طی سالهای و شاید چندین قرن گیاه شناسان هر دو نام را مربوط به یك گیاه به نام علمیoriganum marjoronal یا مرزنگوش می دانستند.در حال حاظر عده ای از گیاه شناسان باز هم هر دو نام یادشده را یعنی marjoram , oregano را مربوط به یك گیاه به نام علمی majorana hortensis moench.می دانند،ولی عده دیگری عقیده دارند كه: majorana مربوط به نوع شیرین و گره دار آن یعنی sweet marjoramاست كه گیاهی است از خانواده labiatae و بومی مناطق مدیترانه ای و در ایران به نام مرزنگوش معروف می باشد و oregano كه به نام organy یاwild marjoram معروف بوده است در حال حاضر دو نوع آن یعنی نوع اروپایی و نوع مكزیكی مورد توجه می باشد.
نوع مكزیكی تند و تیز آن كه بومی مناطق گرم نیمكره غربی است ،گیاهی است از خانواده verbenaceae جنس lippiaو نام علمی آنlippia graveolens HBK می باشد.نوع مكزیكی تند ،گیاهی معطر و بوته ای می شود. این گیاه ادویه در بازار بین المللی به نام Mexican oregano معروف است.
نوع ملایم اروپایی یا oreganoگیاهی است از خانواده labiataeو نام علمی oreganum vulgare L. آن میباشد و همان گیاهی است كه در این بخش با نام فودنج جبلی یا پونه كوهی مطرح شده ودر ایران می روید.
قسمتی از این گیاه كه در جزیره كرت در دامنه های كوه دیكت می روید به نام علمیoriganum dictamus L. كه آن را origanum cretium L.نیز می گویند می باشد كه مشخصات ‹ عینا مانند مشخصات O.vuglre است.
● مشخصات
فودنج جبلی یا پونه كوهی گیاهی است چند ساله با شاخه و ساقه های سخت پوشیده از كرك به رنگ سبز مایل به قرمز به ارتفاع در حدود ۷۰ سانتی متر و لی به هر حال ارتفاع آن بیشتر از مرزنگوش است. برگهای آن پوشیده از كرك و به رنگ سبز تیره وپهتتر و یزگتر از مرز نگوش است .شكل برگها بیضی نوك تیز و بدون دمبرگ است. گلهای آن ارغوانی كگه در اوایل تا اواسط تابستان درانتهای شاخه های گل دهنده به طور مجتمع و گروهی ظاهر می شود. فودنج جبلی در مقابل سرما مقاومتر و متحملتراز مرزنگوش می باشد.
تكثیر پونه كوهی از طریق كاشت بذر آن در بهار و یا از طریق قلمه آن انجام می گیرد. اولین برداشت برگها و سرشاخه های جوان سبز پونه كوهی در آغاز ظهور گلها یعنی اواخر بهار شروع می شود و گیاه از ۸-۷ سانتی متری زمین قطع می شود.پایه باقی مانده گیاه به رشد خود ادامه می دهد به طوری كه ممكن است یك برداشت دیگر نیز در یك سال انجام شود. مزرعه پونه كوهی ممكن است ۵-۴ سال با محصول كافی مورد بهره برداری قرار گیرد ،ولی پس از آن باید مزرعه تجدید شود. پس از برداشت ،برگهای باید با دقت تمیز شده و پهن و خشك شود.پونه كوهی دارای پویی معطر است و در سواحل دریاها و دامنه كوهها و جنگلهای مناطق مختلف اروپا وآسیا و ایران می روید و پرورش داده می شود.
در ایران در مناطق شمال ایران لاهیجان ،زالش و آستارا به طور خودرو دیده می شود.
● تركیبات شیمیایی
از نظر تركیبات شیمیایی وجود اسانس روغنی فرار به مقدار ۵۲۵/۰-۴۵/۰ درصد در فودنج جبلی تایید شده است . بررسی های دیگری نشان می دهد كه اسانس روغنی موجود در فودنج جبلی در حدود ۵۰ درصد شامل تیمول است به علاوه تركیب اسانس روغنی فرار آن دارای دی ال- پینن دی پنتن ،لینالول ،مقداری بی سیكلیك سسكی ترپن و تری سیكلیك سسكی ترپن می باشد.
● خواص – كاربرد
طبیعت آن طبق نظر حكمای طب سنتی گرم و خشك است. جوشانده گرم آن قاعده آور است و در مواقعی كه جریان حیض در اثر سرما بطئی و ناچیز شده باشد ،برای طبیعی ساختن و ازدیاد آن بسیار موثر است اسانس آن معطر محرك و مقوی و برای قطع اسهال و تسكین درد های حاد و پشت سر هم شكم نافع است دم كرده آن برای زكام ،یرقان، سرفه،درد گلو و استسقا اثر مفید دارد زیرا مدر است.
در آمریكا در حال حاضر از اسانس پونه كوهی برای معطر كردن سوسیس و انواع غذاها در سطح وسیعی استفاده می شود و ضمنا از این اسانس زرد مایل به سبز معطر و مطبوع برای معطر كردن انواعی از صابونها و بعضی لیكورها استفاده می گردد و از برگهای خشك آن به عناون ادویه در انواع غذاهای گوشتی و سوپ ها مصرف می گردد مقدار خوراك پونه كوهی به صورت دم كرده ۲۰-۱۰ گرم سرشاخه گل دار گیاه برای تهیه ۴-۳ فنجان دم كرده كافی است نوع دیگر آن این است كه در حدود ۵۰ گرم از پونه كوهی در ۱۰۰۰ گرم یركه انگور قرمز مدت یك هفته خیس می كنند و پس از آن بعد از هر غذا یك لیون كوجك از آن را می خورند از اسانس پونه كوهی به صورت پماد برای ضد عفونی كردن زخم ها استفاده می شود بعلاوه برای تسكین روماتیسم و دندان درد و گوش درد نیز استعمال موضعی آن مصرف دارد در چین جوشانده گیاه را كه با گیاه بار هنگ پخته شده باشد برای معالجه آفتاب زدگی می خورند[هو]. در هند و چین از گیاه به عناون تنیك و مهیج [فوكود و دلانسان]،و برای معالجه سل و ناراحتی های كبد ضعف مفرط و عقیم بودن مصرف می شود.[دراگن درف].

استاد میر حیدر

منبع : موسسه اطلاع‌رسانی طعام اسرار