جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


ذات روشنفکر ابهام دارد


ذات روشنفکر ابهام دارد
● نگاهی به كتاب «كار روشنفكری» اثر بابك احمدی نشر مركز
بابك احمدی از جمله روشنفكران ایرانی است و نام او را اغلب با این عنوان می شناسند. او به سبب كارنامه بلند و بالایی كه دارد از جمله افرادی است كه می بایست او را جدی گرفت و آنهم به چند دلیل: بابك احمدی جزو نخستین افرادی است كه مباحث جدید در حوزه مدرنیته، هرمنوتیك، استتیك، فلسفه هنر و سینما را وارد عرصه اندیشگی جامعه ما كرد. وی همچنین وابستگی رسمی به نهادهای آكادمیك و اجتماعی و سیاسی ندارد و می توان گفت كه روشنفكری یكه تاز و قلندر منش است كه در دنیای خود به دنبال خلق و تأویل معنای مدرن برای جامعه ایرانی است. او اكنون در آستانه شصت سالگی است در رشته علوم سیاسی و فلسفه، در ایران و ایالات متحده آمریكا درس خوانده و سالهای ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ را در لندن و سالهای بعد تا بهمن ۱۳۵۷ را در پاریس گذرانده است. مدتی را هم به فعالیت سیاسی علیه رژیم شاه گذرانده است. كار او اكنون نویسندگی و ارائه سخنرانی هایی درباب فلسفه، هنر و سیاست است. فعلاً در هیچ دانشگاهی كرسی تدریس ندارد. اگر چه بسیاری از دانشجویان از آثارش كسب فیض می كنند.
این نكته را باید متذكر شد كه بابك احمدی از جمله افرادی است كه به بازخوانی اندیشه های مدرن اروپایی، فارغ از ترجمه طابق النعل بالنعل برای فضای فكری ایرانی پرداخته است. او با شناختی كه از این اندیشه ها داشته سعی كرده روایتی قابل فهم برای نسل جوان جامعه ایرانی ارائه دهد.
قصد این نوشتار نگاهی هر چند كوتاه به كار جدید احمدی با عنوان «كار روشنفكری» است.
مدتی بود كه سر و صدای روشنفكری در ایران به معنای فهم دقیق این عبارت خاموش شده بود. انتشار كتاب احمدی بار دیگر این جریان خفته را بیدار كرد. احمدی با انتشار این كتاب گوی را از دست رقیبان ربود و این بار با نگاهی پراگماتیستی به «كار روشنفكر» پرداخت كه «كجا كار فكری افراد تبدیل به روشنفكری می شود؟» احمدی برای پاسخ به این پرسش كوتاه كتابی در ۲۳۰ صفحه به رشته تحریر در آورده است. كتاب او از دو بخش تشكیل شده است در بخش نخست به نابسندگی تعریفهای ذات باورانه از روشنفكر و بن بست رویكرد های عینی گرا پرداخته و در بخش دوم، به سوی تعریفی تازه از كار روشنفكری بر اساس تحلیل گفتمان پرداخته است. احمدی در این رساله معتقد است كه در جریان پژوهش هایش در دو سال اخیر به این نتیجه رسیده كه كاربرد اصطلاح روشنفكر موجب خطاهای نظری فراوانی در علوم اجتماعی شده است. اگر این اصطلاح به معنای تعیین هویت فرد باشد و مثل برچسبی به او بچسبد و ادعای روشنگری خواص و مشخصات كار فكری او را داشته باشد ناصواب است. زیرا این اصطلاح در چنین معنایی امكان فهم دگرسانی های (پیشرفت ها یا پسرفت های) كار فكری و نظری فرد و نیز تفاوت های مواضع اجتماعی و سیاسی ای را كه او در طول سالها فعالیت فكری خود اعلام می كند از بین می برد، و او را در موقعیت از پیش تعریف شده ای قرار می دهد. از سوی دیگر، با فرض وجود یك لایه اجتماعی به نام روشنفكری تفاوت های اصلی میان كارهای فكری افراد كم رنگ می شوند، و به تدریج منش فردی و خاص كار فكری كه به سهم خود اهمیت فراوانی دارد گم می شود. بنابراین تعریف های رایج از روشنفكر در علوم اجتماعی تعریف هایی ذات باورانه هستند كه بیشتر به صورت تعاریفی عینی گرایانه ظاهر می شوند. لذا احمدی با نگارش این كتاب قصد نموده تا به جای «روشنفكری» از «كار و فعالیت روشنفكری» بحث كند.
اثر بابك احمدی یك گام به جلو است. چرا كه این بار او با فرض اینكه مخاطب «حداقل می فهمد» كه روشنفكر كیست به دنبال راهكار عملی برای روشنفكر می گردد كه روشنفكر چه كار می كند و كارش چیست؟ لذا احمدی به ارائه تعریفی سه محوری از فعالیت روشنفكرانه (همچون فعالیت فكری دیگر) در قالب صورت بندی های گفتمانی ارائه داده است: «هر كس كه در جریان یك فعالیت فكری بكوشد و موفق شود كه سه وظیفه زیر را انجام دهد كاری روشنفكرانه كرده است:
۱) فعالیت فكری اش را در جهت گسترش افق گفتمانی خاص قرار دهد، و قلمرو كاركردی آن گفتمان را دقیق تر كند. یعنی با روشن كردن امكانات بیانی آن گفتمان، و نشان دادن اینكه در گستره اش چه می توان گفت و چه نمی توان گفت، بر دامنه امكانات بیان بیفزاید؛
۲) ارتباط گفتمان را با زندگی اجتماعی و با «صورت بندی دانایی» و سامان حقیقت، و نیز با ساز و كار قدرت (شبكه پیچیده قدرت اجتماعی) تا حدودی روشن تر كند و این نكته را به بحث بگذارد؛
۳) حلقه های ارتباط گفتمان خاصی را با برخی از دیگر گفتمان های رایج مستحكم كند، و در حالتی بهتر موجب پیدایش حلقه هایی تازه شود. یعنی به استدلال در گفتمان های گوناگون، و استنتاج نكته ها از مدارهای گفتمانی نوظهور توانا باشد. »(۱۵۷)
البته احمدی به خواننده خود تأكید می كند «گوهر این كار روشنفكرانه یا جنبه مركزی و بنیادین آن كردار نقادانه (فعالیت عملی و نظری انتقادی) است. زیرا هیچ یك از سه جنبه تعریف بالا بدون كردار نقادانه شكل نخواهند یافت. انتقاد روح اصلی كار روشنفكری است، و این كار بدون آن معنا نخواهد داشت. دومین نكته مهم این است كه سه وظیفه ای كه در بالا از آنها یاد شده به هم پیوسته اند، و هرگاه كار فكری ای واجد هر سه جنبه باشد روشنفكرانه خواهد بود. كافی نیست كه بگوییم كسی در جریان كار فكری و پژوهش هایش موجب گسترش گفتمانی خاص شده است. اكثر دانشمندان، فیلسوفان، هنرمندان و حتی بسیاری از كسانی كه به كارهای تولیدی مشغول اند در جریان فعالیت های شان موفق به انجام چنین كاری می شوند، حتی اگر خود چندان از جزییات آن با خبر نباشند. برای اینكه بگوییم كار فكری كسی روشنفكرانه شده او باید بتواند جز گسترش گفتمان خاص مورد نظرش دو وظیفه دیگر را نیز انجام دهد»(۱۵۸).
مدلی كه ارائه شد ساختار «كار روشنفكری» به روایت بابك احمدی در این كتاب است. احمدی در بخش نخست با ارائه بیست تعریف رایج از روشنفكری در آثار مختلف كوشیده است كه ناكارآمدی آنها به سبب اینكه تعریفهای ذات باورانه هستند را برملا سازد و نتیجه گرفته كه «به دلیل منش ویژه و تفاوتهای آشكار میان امور(چیزها، گفته ها و اندیشه ها) نمی توانیم تعریفهای ذات باورانه را كه امكان تدقیق ویژگی ها و تفاوتها را از بین می برند بپذیریم.» البته احمدی باز هم گوشزد می كند كه در مخالفت با ذات باوری نباید به آموزه های قطب افراطی دیگر یعنی اسم باوری (نومینالیسم) پناه ببریم. به گمان یك اسم باور نه فقط روشنفكر به عنوان امری كلی و عام وجود ندارد بلكه كار روشنفكرانه (هرگاه به معنایی كلی و جمعی مطرح شود) نیز وجود ندارد. آنچه هست كار خاص و مشخص فكری افراد است.
شاید بتوان گفت كه اوج كتاب احمدی در ارائه مدلی از كار روشنفكری نباشد بلكه او درصدد است با ارائه الگوی گفتمانی فوكویی كه وامدار از دو كتاب دیرینه شناسی دانش و نظم گفتمان است تكلیف كار روشنفكر را مشخص سازد. بحث از گفتمان در این رساله استوار است بر این پیش نهاد نظری كه كردارهای زبانی كه به طور اجتماعی و تاریخی شكل گرفته اند اولویت دارند بر افرادی كه به گونه ای ناگزیر در آنها و به یاری آنها عمل می كنند. به بیان دیگر امكانهای پیش روی ما برای فهمیدن، اندیشیدن و عمل كردن همواره وابسته اند به شالوده یك گستره معنایی خاص كه پیش از مطرح شدن امور واقعی وجود دارد. هم شناخت و كنش های زبانی ما و هم انواع فعالیتهای مان جایی كه قرار است فهمیده شوند فقط درون گفتمان های خاص و از پیش شكل گرفته با معنا خواهند شد. گفتمان به این ترتیب یك مجموعه تمایز ساز از پی رفتهای دلالتی و معنایی است كه در آن معنا ها به گونه ای مداوم مورد طرح و بازنگری، باز اندیشی و گفت و گوی تازه قرار می گیرند. به این ترتیب، احمدی، پدیده های كلی چون بیان خردباورانه یا بیان فلسفی یا بیان دینی را گفتمان می خواند و هم پدیده ای جزیی تر را كه منطق ویژه خود را در تنظیم معناها داشته باشد گفتمان می نامد.
احمدی سرانجام از ارائه مدل كار روشنفكری در این كتاب با تأكید بر این نكته كه گوهر فعالیت روشنفكری، نقادی است سه نتیجه را استنتاج می كند: «۱- كار روشنفكری در بنیان خود كرداری گفتمانی و انتقادی است. نمی توان در محدوده گفتمانی خاص نوآوری كرد اما محدودیت های گفتمانی و قاعده های پیشین و سنتی را روشن نكرد. ۲- كار روشنفكری همواره در نمایش رابطه موقعیت و كردار گفتمانی یا توزیع قدرت یا به صورت انتقاد صریح شكل می گیرد یا زمینه انتقاد را برای دیگران فراهم می آورد. هر دیدگاه تازه ای كه از چشم انداز دانایی (دفاع از دانش، مخالفت با جزم ها) در تعادل موجود میان دانایی و قدرت بحثی ایجاد كند تا حدودی نسبت به نهادهایی كه این تعادل را استوار می دانند و میزان نهایی این تعادل معترض خواهد بود. ۳- بدون كردار و اندیشه انتقادی رابطه گفتمان ها دگرگون نخواهد شد و فضایی برای شكلهای تازه گفتمانی كه در چارچوب آنها نتایج نوآوری ها سنجیده شوند، به وجود نخواهد آمد. این نكته مركزی و كلیدی است كه كار روشنفكری كرداری نقادانه است»(۲۰۲).
كتاب بابك احمدی در خور توجه جدی و نقد از سوی افراد مختلف است. در اینجا با توجه به ارائه مدل كار روشنفكری از سوی مؤلف ارائه چند نكته به نظر سودمند می رسد.
یكی از مواردی كه در این كتاب می بایست به آن پرداخته می شد این است كه این كتاب برای فضای داخلی نوشته شده ما هم تاریخ روشنفكری در ایران داریم و افرادی نیز در این وادی قلمفرسایی كردند لذا بهتر آن بود كه كتاب با مصداق پیش می رفت و ضعفهای آنها مطرح و چیرگی گفتمان فوكویی در كنار آن تشریح می شد. به هر حال باید بدانیم كه روشنفكری جدید ایران از كجا راه افتاده و به كجا رسیده است تا جای بهتری را بیابیم كه احمدی البته گفتمان فوكویی را یافته است. «كار روشنفكری» آدمی را به یاد كسانی می اندازد كه در سده نوزدهم ایران در دو دهه پیش از انقلاب مشروطه مستقل از هم كتابها و رساله های سیاسی و ادبی می نوشتند. آرمان اجتماعی و سیاسی بیشتر آنها استوار به برداشتهایی نه چندان دقیق از عقاید روشنگران فرانسوی و روسو و مونتسكیو بود. دامنه گفتمانی كارشان به ندرت از گفتمان سیاسی و ادبی (انتقاد اجتماعی در نمایشنامه ها و متون ادبی) فراتر می رفت.
اما این بار احمدی با انباشتی از دانایی های تاریخ روشنفكری به سراغ «كار روشنفكری» رفته است و این ویژگی ممتاز احمدی است كه می بایست در این كتاب به آن توجه كرد. البته احمدی را نباید منورالفكر و یا اپوزیسیون دانست بلكه او پژوهشگری است كه فارغ از ابعاد و نهادهای رسمی به سراغ كار روشنفكری رفته و این نگاه نیز بر چیرگی او در این كار می افزاید.
اما براستی مدل فكری احمدی از كار روشنفكری می تواند در راه نزدیكی ما به دنیای مدرن غربی و كاستن از فاصله اقتصادی و تكنولوژیك با كشورهای پیشرفته گوشزدی را وارد سازد و هوای تازه ای در مباحث نظری ما وارد سازد. البته بر این باور نیز هستیم كه امر ثابت و مطلقی وجود ندارد كه بتواند ما را از همه چیز رها و به سوی تعالی واهی پیش برد بلكه ما با مدرنیته ها و اندیشه ها و تاریخ ها و فرهنگها و سیاستها و غیره رو بروییم. اگر نگاهی منصفانه به احمدی داشته باشیم می بینیم كه این كتاب حلقه مفقوده ای در میان آثار اوست او از چندین سال پیش تئوری كار روشنفكری را پی ریزی كرده بود و با نگارش آثار مختلف سعی داشت معمای مدرنیته را رازگشایی كند و بقایای پیچیده مدرنیته را كالبد شكافی نماید تا بفهماند كه مناسبات كهن فقط در تاریخ نهفته است نه اینكه با این مناسبات می توانیم از دل سنت، مدرنیته ای بیرون آوریم كه شاه كلید تمام مسائل ما باشد.
كتاب احمدی را باید جدی گرفت اما این اثر را نباید فارغ از دیگر تأملات فكری او تأملی نابهنگام و رسولانه دانست. او نیز كتابی انسانی و فارغ از متن ننگاشته است بلكه روشنفكری احمدی محصول دورانی است كه روشنفكر به مثابه دشنام نیز به كار می رود.
محمدرضا مسعودی
منبع : روزنامه ایران


همچنین مشاهده کنید