ورود مستشاران آمریکایی به ایران

جنگ دوم جهانی از ابتدا با آثار ویرانگر و مخربی در داخل كشور همراه بود. تورم، افزایش قیمتها، تشكیل بازار سیاه، كمبود خوار و بار ، احتكار و قحطی كه نتیجه مستقیم حضور ارتش‌های بیگانه بود، موجبات نارضائی شدید مردم را فراهم ساخته بود. از طرفی به همین دلائل نفرت گسترده‌ای از انگلیس و روسیه به عنوان عوامل اصلی این نابسامانیها در جامعه وجود داشت. جامعه از یكسو نیازمند رسیدگی به اوضاع وخیم اقتصادی و بهبود وضع معیشتی مردم بود و از سوی دیگر بدبینی به قوای اشغالگر توقع جامعه را از آمریكا به عنوان كشوری كه به اندازه سایر متفقین نزد مردم ایران بد سابقه نبود، بالا برده بود.
از سوی دیگر دولتهائی كه پس از سقوط رضاخان به قدرت رسیدند به اقتضای شرائط سیاسی و اجتماعی روز ، به آمریكا گرایش بیشتری داشتند.
پس از سقوط رضاخان، احمد قوام ـ قوام‌السلطنه ـ در یكی از جلسات خصوصی خود با محمد‌رضا پهلوی جوان، ضمن تشریح نابسامانیهای ناشی از اشغال كشور توسط نظامیان شوروی و انگلیس و بدگوئی از عملكرد دولت فروغی، تأكید كرد كه راه رهائی كشور از این مشكلات، تكیه بر آمریكا به عنوان قدرت آینده جهان است. وی افزود تنها با این تكیه‌گاه است كه می‌توان از بند دو قدرت اشغالگر ایران رهائی یافت.
این تلقی نقطه شروع رویكرد ایران به مستشاران آمریكائی و باز كردن پای آنان در امور داخلی ایران بود. هنگامی كه قوام پس از سقوط رضا شاه به نخست وزیری رسید ـ مرداد ۱۳۲۱ -همكاری نزدیك با آمریكا را جزء اصول اساسی سیاستش قرارداد.
وی برای طرحی كه در سر داشت،‌كسانی را در مناصب مختلف برگزید كه بیشترین توجه را به آمریكا داشتند.۱ اولین دسته از نیروهای نظامی آمریكا تحت عنوان «میسیون نظامی ایران» در آذر ۱۳۲۱ زمان نخست‌وزیری قوام وارد ایران شدند. این عده غالباً از دسته مهندسی ارتش آمریكا بودند و عملیات حمل مواد و اداره راه‌آهن رادر جنوب از انگلیس تحویل گرفتند. در حقیقت ورود آمریكائیها به ایران با تلاش دولت قوام و عدم مخالفت انگلیس صورت گرفت . سفر دوم «میلسپو» به ایران نیز مانند سفر اول وی در دوران دولت قوام انجام پذیرفت. ۲وی همچون گذشته پس از ورود به ایران امور خزانه‌داری را بر عهده گرفت.
مقارن سفر میلسپو، دو هیأت مستشاری دیگر نیز به تهران آمدند. یكی به ریاست «سرلشكر جان گریلی» برای تجدید سازمان ارتش و دیگری به ریاست «سرهنگ نورمن شوارتسكف» برای نوسازی ژاندارمری. این دو هیأت پیش از آنكه اجازه استخدام آنها در مجلس شورای ملی تصویب شود به دعوت دولت وارد تهران شده كار خود را آغاز كردند. ۳
ورود هیأتهای مستشاری در دولت سهیلی نیز متعاقب قراردادی كه در ۱۲ آبان ۱۳۲۲ میان ایران و آمریكا به امضا رسید ادامه یافت. این هیأتها كه شامل مستشاران مالی، نظامی، بهداشتی، كشاورزی و نفتی بودند به تدریج از معافیتهای مالیاتی و امتیازات كاپیتولاسیون نیز برخوردار شدند. مناسبات همه جانبه آمریكا با ایران در سالهای اولیه دهه ۱۳۲۰ چنان به سرعت پیش می‌رفت كه «والاس موری» وزیر مختار آمریكا در تلگرامی به وزارت خارجه آمریكا نوشت «ما به زودی در وضعیتی قرار خواهیم گرفت كه عملاً ایران را اداره خواهیم كرد.» ۴
با این حال هیئت ‌های مستشاری بیش از آنكه در خدمت مردم فقیر ایران باشند، در خدمت ارتش‌های متفقین بودند. وظیفه میلسپو در درجه نخست تأمین خواربار و نیازهای دهها هزار نظامی آمریكائی و روسی و انگلیسی بود كه در شهرهای ایران حضور داشتند.
بدین جهت اقدامات او بویژه در زمینهٔ وصول مالیاتها علاوه بر روزنامه‌های چپگرا، مورد انتقاد جراید راستگرا و تعدادی از نمایندگان ناسیونالیست مجلس قرار گرفت كه لغو اختیارات گستردهٔ او را خواستار بودند. هنگامی كه مجلس در دی ماه ۱۳۲۳ اختیارات اقتصادی میلسپو را لغو كرد، او زیر بار نرفت و استعفا داد و در بهمن همان سال ایران را ترك كرد. سایر مستشاران مالی امریكایی نیز بتدریج ایران را ترك كردند. ولی حضور مستشاران امریكایی در ایران همواره با تبعات منفی برای مردم مواجه بود و این تبعات بویژه در زمینه های اقتصادی چشمگیرتر می‌نمود.
ورود مستشاران امریكایی به ایران موجب تشدید نفوذ اقتصادی و سیاسی آمریكا در ایران گردید. چنانكه تجارت خارجی با ایالات متحده در سال ۱۳۲۴ بالغ بر ۲۵ درصد تجارت خارجی ایران را به خود اختصاص داد. در حقیقت در سالهای جنگ دوم جهانی و بعد از آن دولت امریكا مقامی را بدست آورد كه قبل از جنگ دولت آلمان هیتلری توانسته بود با همان سرعت در اقتصاد و سیاست ایران كسب كند. ۵
كمبود ارزاق و مایحتاج عمومی بر اثر سوء استفاده‌های مستشاران امریكایی تشدید شد. بهای اجناس سیر صعودی پیدا كرد و مشكلات مردم افزایش یافت. برای مثال مردم تبریز كه مركز غله‌خیزترین استان كشور است، در بهمن و اسفند ۱۳۲۱ دچار چنان گرسنگی و قحطی شدند كه نانواها به جای نان سیب‌زمینی تحویل مردم دادند. در نتیجه روز ۲۶ اسفند همان سال مردم دست از كار كشیدند و به عمارت استانداری هجوم بردند. حال آنكه طبق اظهار نظر كمیسیون دادگستری مجلس شورای ملی در آن زمان دولت در نقاط مختلف آذربایجان غله داشت و فقط فراهم ساختن وسیله حمل آن لازم بود. ولی «مستر ویویان» مستشار آمریكائی خواروبار در آذربایجان كه خود مسئولیت مستقیم این وضع را به عهده داشت به جای انجام اقدامات عاجل به تهران فرار كرد و در تهران ارتقاء مقام یافت و به مدیریت كل نظارت صنعتی منصوب شد. ۶
بدبینی مردم ایران به امریكاییها زمانی افزایش یافت كه آنان نیز مانند انگلیسی‌ها و روسها درصدد كسب امتیازات نفتی از دولت برآمدند. از این رو از نظر اكثر مردم ایران رویارویی امریكا با كمونیسم در ایران، مقابله با عقاید چپ افراطی، اعمال فشار به روسیه برای خارج كردن نیروهایش از شمال ایران و كمكها و وامهای بعدی واشنگتن به حكومت تهران بیشتر در چهارچوب دكترین امریكا و اهداف برنامه‌ریزی شده آن كشور برای نفوذ در كشورهای آسیایی بود.۷

پی‌نویس:
۱ـ نشست تخصصی: حق قضاوت كنسولی كاپیتولاسیون، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، بهار ۱۳۸۴، ص ۵۹
۲ـ لایحه استخدام میلسپو ابتدا در مرداد ۱۳۰۱ به تصویب مجلس رسید و وی در آذر همان سال به ایران آمد، اما با رضا شاه اختلاف پیدا كرد و در خرداد ۱۳۰۶ به كار خود خاتمه داد و در ماه مرداد همان سال ایران را ترك كرد.
۳ـ سفر این دو هیأت به تهران در ۱۱ آبان ۱۳۲۱ صورت گرفت در حالی كه قانون اجازه استخدام آنان در اول آبان ۱۳۲۲ به تصویب مجلس رسید.
۴ـ سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی؛ نشر البرز؛ عبدالرضا هوشنگ مهدی؛ ۱۳۷۳، ص ۸۹.
۵ـ گذشته چراغ راه آینده است، انتشارات ققنوس، ن جامی؛ پائیز ۱۳۶۲، ص ۱۷۹.
۶ـ به نقل از گزارش دكتر مصدق به مجلس شورای ملی در جلسه ۳۱/۱۳۲۴؛ گذشته چراغ راه آینده است، همان، ص ۱۸۳،
۷ـ به مقاله «ایران و اصل ۴ ترومن» در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی مراجعه شود.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی