شناسایی چالشهای به کارگیری فناوری اطلاعات در ایران

● مقدمه
رشد سریع فناوری اطلاعات و گسترش حوزه های اثرگذاری آن در تمام شئونات زندگی انسان، فضای ابهام آمیزی را پیش روی متفكران علوم انسانی قرار داده است. سرعت تحولات به گونه ای بوده است كه متفكران غربی نیز متحیرانه به آن می نگرند و سعی در ارزیابی و دیدبانی حدود اثرگذاری آن دارند. تاثیرات این فناوری در حوزه تجارت و اقتصاد، شكوفایی و رونق غیرقابل وصفی به تعاملات شركتها و معاملات مالی جهانی بخشیده است. فناوری اطلاعات، روش كاركرد افراد، سازمانها و دولتها را دگرگون كرده و امور اقتصادی و اجتماعی را تغییر داده است. در بعد اقتصادی «اهمیت دستیابی سریع به اطلاعات صحیح» كلید پیروزی در عرصه رقابت جهانی محسوب می شود. فناوری اطلاعات به عنوان ابزاری برای ایجاد ارزش درفعالیتهای تجاری نقشهای مهمی به عهده گرفته است.
با بهره برداری از تجارت الكترونیك، هزینه تهیه، پردازش و به كارگیری اطلاعات كاهش می یابد. مرز جغرافیایی و زمانی بین بازارها از بین می رود و تجارت بین المللی به صورت یك عرصه به هم پیوسته و بدون مرز درمی آید.
● اهمیت و هدف موضوع موردپژوهش
نیاز ملی ما طبق برنامه چهارم توسعه، دستیابی به جامعه مبتنی بر اقتصاد و دانایی محور و اطلاعات محور است. باتوجه به حجم كلان سرمایه گذاری درفناوری اطلاعات در كشور، توجه به سرمایه گذاری آگاهانه و ارزیابی استراتژیك آنها امری لازم و ضروری است.این مقاله با هدف ارائه چارچوبی برای شناسایی آثار، آسیبها و چالشهای به كارگیری تجارت الكترونیك در سازمانهای تجاری به عنوان مبنایی برای مطالعه برنامه ریزان و رهنمودی برای درك بهتر این آثار، به بررسی نكات قابل تأمل درمورد تجارت الكترونیك در ایران بهره گیری از نظرات برنامه ریزان و كارشناسان تجارت الكترونیك (از طریق روش اكتشافی با ابزار مصاحبه) می پردازد.
● جایگاه موضوع
امروزه فناوری و تحولات آن به یكی از مهمترین عناصر محیط استراتژیك سازمان تبدیل شده است. برخی اعتقاد دارند تحولات و تكامل فناوری بیشتر از خود آن، آثار و پیامدهای چشمگیر در سیستم های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی دارند. این مهم به ایجاد و توسعه دانش علمی در حوزه مدیریت فناوری و مدیریت تكنولوژیك شده است. همان طور كه هدف در مدیریت فناوری، مدیریت به كارگیری و نهادینه كردن فناوری به عنوان یك منبع استراتژیك در سازمان و ایجاد ارزشهای استراتژیك توسط آن است، در مدیریت تكنولوژیك كه مفهومی وسیع تر از مدیریت فناوری است، هدف درك و كنترل آثار به كارگیری فناوری در تمام وظایف مدیریت است (CHANARON ET AL, ۲۰۰۲). باتوجه به سطوح مختلف مدیریت در سازمانهای مختلف، نیاز به بررسی نقش، آثار و پیامدهای فناوری درتمامی تصمیم گیریهای مدیریت درسطوح مختلف و در سازمانهای مختلف (تجاری، آموزشی، دولتی، سیاسی و...) امری واضح و مشهود است.این مهم باعث ظهور و توسعه مجموعه ای از تحقیقات و مطالعات در حوزه مدیریت فناوری شده است كه به ارزیابی آثار و پیامدهای ناشی از به كارگیری فناوری در سازمان و جامعه می پردازد. بنابه تعریف، ارزیابی فناوری تلاشی سیستماتیك برای پیش بینی كلیه نتایج حاصل از به كارگیری یك فناوری خاص است (براون، ۱۳۷۹).
پورتر و همكارانش آثار عمومی موردبررسی در ارزیابی فناوری را به موارد زیر تقسیم كرده اند: آثار تكنولوژیك (علمی)، اقتصادی، سازمانی (نهادی)، اجتماعی (رفتاری)، فرهنگی (ارزشی)، سیاسی (قانونی)، بین المللی، محیطی و بهداشت عمومی (PORTER ET AL.۱۹۹۱). البته باید خاطرنشان كرد كه نوع و ماهیت هدف از ارزیابی، باعث پراهمیت تر شدن برخی آثار و كم اهمیت تر شدن برخی دیگر می شود.
باتوجه به موارد فوق، این مقاله به معرفی چارچوبی برای شناسایی نوع آثار و پیامدهای ناشی از به كارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در حوزه تجارت می پردازد.
● مروری بر ادبیات موضوع
رویكردهای طبقه بندی آثار به كارگیری فناوری اطلاعات در سازمانهای تجاری: در بررسی ادبیات موضوع محققان مختلف رویكردهای متفاوتی را در بررسی آثار تجارت الكترونیك درنظر داشته اند، ازجمله:
! برخی در سطح كلان به بررسی آثار در كشورهای جهان یا منطقه خاصی پرداخته اند، مانند كشورهای اتحادیه اروپا و سازمان همكاری و توسعه اقتصادی (OECE). این تحقیقات آثار تحقق یافته به كارگیری تجارت الكترونیك را موردبررسی قرار داده اند.
! برخی در سطح خرد آثار فناوری اطلاعات را باتوجه به فعالیتهای موسسه موردتحلیل قرار داده اند، مانند زنجیره ارزش، مدیریت منابع انسانی و... .
! برخی در سطح صنعت یا بخشی خاص از صنعت آثار تجارت الكترونیك را بررسی كرده اند، مانند شركتهای كوچك یا متوسط یا خرده فروشیها.
محققان باتوجه به ادبیات تجارت الكترونیك، به طبقه بندی حوزه های اصلی تاثیرپذیر از فناوری اطلاعات در سازمانهای تجاری پرداخته كه این دسته بندی در شكل شماره یك پیشنهاد شده است. این آثار به چهار بخش كلی قابل تقسیم است.
برخی از آثار به رابطه دولت و شركتهـــا برمی گردد. این بخش اهمیت نقش دولت در برابر مسایل قانونی و حقوقی تجارت الكترونیك، مالیات و گمرك و به طوركلی ایجاد فضای سالم كسب و كار را موردتوجه قرار می دهد. تحقیقات SINGH, (۲۰۰۰), COBB, (۱۹۹۶), POHGOLA(۲۰۰۲) در این بخش طبقه بندی می شوند.
برخی از آثار شرایط كل افراد جامعه (در سطح كلان) را تحت تاثیر قرار می دهد. این بخش در ادبیات تجارت الكترونیك مزایا و معایب كلان فناوری اطلاعات را بر جامعه برمی شمارد، ازجمله افزایش بهره وری حركت به سوی اقتصاد دیجیتالی، افزایش استاندارد زندگی، افزایش آگاهی مردم و بالارفتن قدرت انتخاب و كمك به برقراری عدالت اجتماعی، كاهش آلودگی و ترافیك و بهبود خدمات عمومی، اهمیت حریم خصوصی، تحولات فرهنگی و... مانند پژوهشهای CLAYTON, WALDRON(۲۰۰۲), OECD (۲۰۰۴) KOUTSOUTOS (۲۰۰۲).
بخش اعظم مطالعات به شناسایی آثار تجارت الكترونیك بر سازمانها پرداخته است. در این حوزه محققان این آثار را به دو دسته تقسیم كرده اند:
۱ ) حوزه هایی كه در محیط عمومی سازمانها و فضای كسب و كار برای همه فعالان تجاری تاثیرپذیرند و شرایط را برای همه سازمانها تا حدودی تغییر می دهند. درواقع محیط كسب و كار تغییر كرده و بدون توجه به اینكه سازمانها درچه مرحله ای از پذیرش تجارت الكترونیك هستند این تغییرات شكل می گیرد. به عنوان مثال تغییر در ساختار صنعت، ساختار بازار، ساختار هزینه شركتها، سایر سازمانهایی كه به نوعی شركتها در فعالیتهای تجاری خود با آنها درگیر هستند(مانند بانك و بیمه)، شیوه جدید پرداخت، حق مالكیت معنوی، قوانین بین الملل، امنیت مالی و اطلاعاتی، رقابت، جهانی شدن و... كه شرایط محیط كسب و كار را تغییر داده است. ازجمله تحقیقات در این بخش می تــــوان از PALUMBO &HERBIG (۱۹۹۸), CHIRCU & KAUFFMAN (۲۰۰۱), ALLEN & FJERMESTAD, (۲۰۰۱)۱ نام برد.
۲ ) حوزه هایی كه در دامنه فعالیتها و عملكرد شركتها تاثیرپذیرند و به محیط داخلی شركتها مرتبط می شود. مانند استراتژی، ساختار هزینه ها در شركت و فعالیتهای سازمان كه در قالب زنجیره ارزش قابل بیان است، به این دلیل كه زنجیره ارزش مجموعه فعالیتهایی را كه شركت ازطریق آن محصول یا خدمت خود را تولید و به مشتریان تحویل می دهد دربرمی گیرد و تمام فعالیتهای شركت ازجمله طراحی محصول، تولید، توزیع، تهیه مواداولیه، بازاریابی، فروش، خدمت رسانی، مدیریت منابع انسانی، مدیریت و... در آن پوشش داده می شود. محققانی كه از این بعد به بررسی آثار تجارت الكترونیك پرداخته اند عبارتند از ROSENBAUM (۲۰۰۱),PORTER, MILLAR(۱۹۸۵) GUNASEKARAN (۲۰۰۲), RAVARINI, ETAL, (۲۰۰۲).
باتوجه به اهمیت و نقش مشتریان در سودآوری و پایداری شركت، اهمیت اعتماد و وفاداری و توجه به حقوق مصرف كنندگان، مدیریت روابط مشتریان (CRM) و آمیخته بازاریابی به طور مفصل مورد توجه محققان قرار گرفته است. این حوزه ها توسط نگارندگان در بخش بازاریابی طبقه بندی شده اند.
● روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش روش اكتشافی است. از آنجا كه درحال حاضر به طور مشخص آثار واقعی و تجربه‌شده ای از تجارت الكترونیك در كشور كه قابل توصیف باشد، وجود ندارد لازم است با هدف اكتشاف نكات موردتأمل و مهم در به كارگیری تجارت الكترونیك موردشناسایی قرار گیرند.
هدف از تحقیقات اكتشافی، تعیین، شناخت و تعریف پدیده ای است كه تاكنون شناخته نشده یا اطلاعات كلی از آن دردست است و یا در گذشته، تحقیق درمورد آن انجام نشده است. (ظهوری، ۱۳۷۸). در این نوع تحقیق، پژوهشگر به كشف و شناسایی پدیده های اصلی و مهمی می پردازد كه چندان قابل درك نیست.
داده ها در این پژوهش ازطریق مصاحبه گردآوری شده است. سه شرط ذیل برای انتخاب شوندگان، موردتوجه قرار گرفته است به این دلیل كه پاسخگویان باید دید جامع و كلانی نسبت به كارگیری تجارت الكترونیك داشته باشند.
۱ ) ویژگیها، شرایط و موقعیت تجاری و بازرگانی ایران را بشناسند؛
۲ ) از وضعیت تجارت الكترونیك درایران و پیاده سازی آن، اطلاع داشته باشند؛
۳ ) در حوزه تجارت الكترونیك، سیاستگذاری و برنامه ریزی آن نقش و یا مسئولیت داشته باشند.
▪ محققان تلاش كرده با رعایت شرایط ذیل پایانی و روایی ابزار سنجش را موردتوجه قرار دهد:
۱ ) تعریف كردن اصطلاحات،
۲ ) توجیه پاسخ دهندگان،
۳ ) تجانس و همگونی پاسخگویان و
۴ ) برقراری شرایط و زمینه های اجرای پرسشگری.● نتایج تحقیق
نتایج حاصل از مصاحبه به شرح زیر قابل طبقه بندی است:
! شرایط خاص محیط تجاری ایران: آنچه كه امروز در ایران از آن به عنوان تجارت الكترونیك نام برده می شود، صرفا به كارگیری برخی از ابزارهای فناوری اطلاعات در تعداد محدودی از فرایندهای تجاری است. نكته قابل توجه آن است كه اولا آیا این ابزارها به درستی مورداستفاده قرار می گیرند یا خیر و ثانیا فرایندهای سنتی تجاری كه الكترونیكی می شوند، آیا در بستر تجارت الكترونیك فرایندهای كارا و قابل قبولی خواهند بود یا این فرایندها در عرصه جدید موجودیت پیدا نمی كنند.
به علاوه در كشور ما به دلیل دولتی بودن بسیاری از سازمانهای تجاری و مرزهای بسته و قوانین پیچیده و دست و پاگیر، مفاهیم رقابت و ایجاد ارزش كه در تجارت الكترونیك اهمیت بیشتری می یابد، كم رنگ تر دیده می شود. متاسفانه در جایی كه دولت باید نقش هدایت گری در ایجاد فضای سالم كسب و كار داشته باشد خود اقدام به فعالیت بازرگانی كرده است.
● نكات قابل تأمل
۱ ) رویكرد برنامه ریزان و دولتمردان: امروزه سرمایه گذاریهایی كه در حوزه فناوری اطلاعات در كشور انجام می‌گیرد، عمدتا با هدف افزایش بهره وری و ماشینی شدن كارها و كاهش هزینه ها و زمان است. درحالی كه كشورهای پیشرفته فناوری اطلاعات را ابزاری برای متمایزسازی خود وایجاد هم افزایی ازطریق آن به كار می‌گیرند تا زمانی كه دقیقا برای ما مشخص نشود از فناوری اطلاعات برای چه منظوری در كشور استفاده می كنیم، ممكن است سرمایه گذاریهای فعلی ما مانعی برای حركتهای بعدی باشد.
متاسفانه در كشور ما رویكرد برنامه ریزان و مدیران از به كارگیری فناوری اطلاعات افزایش بهره وری، كاهش خطاها و اشتباهات و افزایش سرعت است حال آنكه در عرصه رقابت جهانی از فناوری اطلاعات به عنوان اهرمی برای كسب مزیت رقابتی پایدار استفاده می شود. با سرمایه گذاری درجهت خودكاركردن فرایندهای سنتی نادرست یا ناقص تجاری محیط تجاری كشور و مشغول شدن با آن مانعی برای توجه به فناوری اطلاعات به عنوان اهرمی راهبردی می شود. كشور ما هنوز به دنبال دیجیتالی كردن فعالیتهای سنتی و قدیمی است كه راهی به دنیای مجازی ندارد.
۲ ) ناهماهنگی بین سرمایه گذاریهای فناوری اطلاعات در سازمانها: به دلیل فقدان استانداردها و زیرساخت مشترك و همچنین نبود رویكرد استراتژیك برای طراحی نظام اطلاعاتی منسجم بین سازمانی، باعث شده است كه هر سازمانی تلاش كرده، سخت افزار و نرم افزار خود را در این زمینه طراحی و اجرا كند. لذا امكان بالقوه ایجاد هماهنگی میان نظامهای مورداستفاده در شركتها نادیده انگاشته شده است. بنابراین، علاوه بر اینكه بسیاری از سرمایه گذاریها به هدررفته، هزینه های جدیدی نیز برای ایجاد یكپارچگی موردنیاز است. این مشكل و ناهماهنگی میان نظامهای مورداستفاده در گمرك، بیمه، حمل ونقل و بانكها نیز وجود دارد كه امر تجارت را به جای تسهیل، با مشكلات جدیدتری مواجه می سازد.
۳ ) استراتژی فناوری اطلاعات: در شركتهای داخلی مفهوم راهبرد و برنامه ریزی راهبردی بسیار دور از ذهن است. و اكثر شركتهایی كه به برنامه ریزی راهبردی روی آورده اند نه برای نیاز به آن، بلكه صرف داشتن چنین سندی در برابر سهامداران اقدام به تدوین آن كرده اند. راهبرد تجارت الكترونیك در سطح سازمانها باید از راهبرد فناوری اطلاعات در سازمان سرچشمه گیرد. و راهبرد فناوری اطلاعات نیز باید باتوجه به راهبرد سازمانی شركت تدوین شود.سوالی كه كمتر هنگام تدوین راهبرد فناوری اطلاعات پرسیده می شود آن است كه شركت، فناوری اطلاعات را برای چه چیز نیاز دارد شاید درحال حاضر برای بسیاری از شركتها استفاده از تجارت الكترونیك مقرون به صرفه نباشد، ولی سرمایه گذاریهایی در این بخش دیده می شود. بی توجهی به این مسایل باعث سرمایه گذاریهای متعدد و ناهماهنگ می شود كه درنهایت جامعیت نداشته و به نتیجه نمی رسد. به دلیل آنكه هدف اصلی و اولیه از این سرمایه گذاریها در بخش فناوری اطلاعات برای بسیاری از شركتها مشخص نیست و لذا پراكندگی و عدم استمرار سرمایه گذاریهای فناوری اطلاعات در این شركتها دیده می شود.
فناوری ارتباطات و اطلاعات باید در خدمت راهبردی درست باشد. حال آنكه نبود راهبرد نادرست، تلاش شركت را به سرانجام مطلوب نخواهدرساند.
۴ ) نظام كنترل و بازرسی و نقش استانداردها: در كشور ما صنعت بازرسی و كنترل نقش بسیار محدودی در تجارت دارد. درحالی كه این صنعت در تجارت الكترونیك نقش بسیار مهمی را ایفا می كند و بی توجهی به آن نه تنها ضربه به نظام بازرگانی می زند بلكه وجهه كشور را در عرصه جهانی خدشه دار می سازد. جامعه خریداران در ایران كمتر به داشتن گواهیهای بازرسی و استانداردها در خرید محصولات توجه می كنند و عمدتا هنگام خرید محصولات را بازرسی و آزمایش می كنند. درحالی كه این كار در تجارت الكترونیك امكان پذیر نیست و برای ایجاد اعتماد و اطمینان در مصرف كننده توجه به این صنعت اهمیت دارد.
۵ ) ایجاد كسب و كارهای جدید: با ظهور اینترنت فضای جدید بزرگ و استانداردی ایجاد شده كه برای همگان قابل دسترس است. این فضا به طور رایگان دراختیار مردم قرار می گیرد و بنابراین خلاقیت و ایجاد كسب‌وكارهای جدید بسیار آسان تر و كم هزینه تر است. اینترنت باعث شده پایگاههای مختلف داده ها كه قبلا به طور پراكنده دراختیارسازمانهای خاصی قرار داشت در همه دنیا قابل دسترس باشد و این موضوع باتوجه به جمعیت جوان كشور فرصتی برای ایجاد كسب كارهای جدید است، كه باید موردحمایت قرارگیرد.
۶ ) تغییر ساختار صنایع اطلاع – محور: ساختار بعضی از صنایع آینده را فناوری اطلاعات تعیین می كند. خصوصا صنایعی كه اطلاعات بر، هستند. (مانند بانك، بیمه و...) بنابراین، نقش فناوری اطلاعـــات در ایجاد ساختار صنایع جدید اهمیت بسیاری می یابد. در كشور ما تغییر ساختارها در اكثر به كارگیری فناوری اطلاعات كمتر به چشم می‌خورد و بیشتر فناوری اطلاعات ساختارهای سنتی و قدیمی را همراه با خود به یدك می كشد.
۷ ) روشهای پرداخت الكترونیك: پرداخت الكترونیك یكی از مهمترین عوامل پیشروی درجهت تجارت الكترونیك است. پرداخت الكترونیك روشی است كه برای پرداخت سفارشهای خرید در شبكه اینترنت مورداستفاده قرار می‌گیرد. در اینجاست كه مقوله فناوری كارتهای هوشمند و دیگر فناوریهای مربوط به حفاظت داده ها از اهمیت ویژه ای برخوردار می گردد.
امروزه روشهای پرداخت الكترونیك براساس استاندارد جهانی (SECURE ELECTRONIC TRANSACTION=SET) به سرعت روی شبكه های اینترنت متداول شده است. از این رو به منظور جلوگیری از جرائم و سوءاستفاده هایی نظیر استفاده غیرمجازی كارتهای اعتباری. كاربرد فناوری امنیت داده ها را حیاتی می كند.
به همین منظور دو شركت عمده عرضه كننده كارتهای اعتباری VISA و MASTER CARD در سال ۱۹۹۶ توافق كردند تا به منظور حصول اطمینان در پرداختهای الكترونیك اقدام به استفاده از رویه های استاندارد ومشتركی موسوم به "SET" كنند. ازجمله ویژگیهای این استاندارد وجود رویه هایی به منظور ثبت و تنظیم و توزیع فهــــــرست اشخاص حقیقــی و حقوقی ممنوع المعامله است.
تلاش درجهت به كارگیری این روشهای پرداخت در نظام بازرگانی كشور به عنوان زیرساخت تجارت الكترونیك امری حیاتی است.
۸ ) مسایل فرهنگی: تجارت الكترونیك نیازمندیهای فرهنگی خاص خود را می طلبد. كه اگر این الزامات رعایت نشده یا تغییر داده نشود، ممكن است آسیبهای فرهنگی و اقتصادی به همراه داشته باشد. به عنوان مثال در جامعه ایران هنوز فرهنگ خرید نقدی بسیار پسندیده تر و از لحاظ روحی و روانی مقبول تر از فرهنگ استفاده از كارتهای اعتباری و خرید و فروش به وسیله اینترنت است. بسیاری از مردم خرید از فروشگاه و یا مغازه را نه به قصد تهیه كالای موردنیاز، بلكه به عنوان تفریح و یا سرگرمی انجام می دهند. به علاوه معمولا خریدار تمایل زیادی به وارسی كردن كالا و آزمایش آن قبل از خرید دارد. لذا آموزشها و قوانین فراوانی باید برای خرید الكترونیك و ایجاد اعتماد برای مشتریان انجام شود.
هم اكنون استفاده از تلفن برای سفارش برخی خوراكیها نظیر ساندویچ، پیتزا، خواربار و غیره برای قشری از مردم به صورت عادت روزانه درآمده است. با این حال این مورد برای خریدهای با قیمت پایین و از فروشندگان معتمد خریدار، صادق است.
۹ ) حقوق مصرف كنندگان: در تجارت سنتی كشور مفهوم مشتری مداری و توجه و اهمیت به خواسته و نیاز وی به تازگی در برخی صنایع نفوذ كرده و به عنوان عاملی برای موفقیت در بازار شناخته شده است. درحالی كه در تجارت الكترونیك بی توجهی به نیاز و خواسته مشتری امكان حضور در بازارهای جهانی را نمی دهد.
توجه به حقوق مصرف كننده و عملیاتی كردن چگونگی احقاق آن، وظیفه دولت است. تجارت الكترونیك موجب می شود مصرف كنندگان در هر جایی كه باشند از آخرین و بهترین خدمات و محصولات جدید و فناوریهای روز آگاهی یابند و این موضوع موجب می شود كه رفتار مشتریان پیچیده تر شود. لذا پاسخ به نیازهای این گونه مشتریان درقالب اقتصاد دولتی و با زیرساختهای نامناسب تجاری آن هم از طریق تجارت الكترونیك امری است كه باید موردتأمل قرار گیرد.
● نتیجه گیری
پاسخ دهندگان اعتقاد داشتند، آنچه كه امروز از آن به عنوان تجارت الكترونیك در ایران نام برده می شود صرفا به‌كارگیری بعضی از ویژگیهای اینترنت در بعضی از فرایندهای تجاری است كه آن هم به طور ناقص به كار برده می‌شود. به عنوان مثال، بسیاری از شركتهای تجاری دارای وب سایت هستند. اما به راستی چه مقدار از اطلاعات آن به روز است و تا چه حد از آن به عنوان اهرمی برای رضایت مشتریان استفاده می شود. بسیاری از این شركتها صندوق پستی الكترونیك خود را به طور دائم چك نكرده و فرایندهای اداری آنها فرصت پـــاسخگویی به پست الكترونیك را نمی دهد. كارشناسان تجارت الكترونیك را موجب می دانند كه همه آحاد را دربرگرفته و همه قصد دارند به نوعی ازطریق آن خود را نسبت به همتایان خویش برتر نشان دهند. آنچه ما اكنون در ایران تجارت الكترونیك می دانیم كاربرد نادرستی از فناوری ارتباطات و اطلاعات در فرایندهای غلط و سنتی قبلی است كه ما را به جای توسعه و پیشرفت به عقب باز می گرداند. موازی بودن بسیاری از طرحها و برنامه های فناوری ارتباطات و اطلاعات در بخشهای مختلف تجارت (از قبیل نظــامهای مالی و تجاری در سطح كلان) و سرمایه گذاری سنگین در آنها مانعی برای كشور ایجاد می كند كه در آینده نمی توان از آن به آسانی عبور كرد.

منابع و ماخذ
۱ – براون، ارنست. زمینه تكنولوژی، ارزیابی تكنولوژی برای استفاده مدیران – ترجمه محمد زنجانی، سازمان مدیریت صنعتی – ۱۳۷۹.
۲ – ظهوری، قاسم، كاربرد روشهای تحقیق علوم اجتماعی در مدیریت، موسسه انتشارایی میر، ۱۳۷۸.
۳ – ALLEN, E.FJERMESTAD, J, E-COMMERCE MARKETING STRATEGIES, LOGESTICS INFORMATION MANAGEMENT, ۲۰۰۱, VOL ۱۴, N ۱۱۲, PP ۱۴-۲۳.
۴ – CHANARON, J-J., JOLLY, D. AND SODERQUIST, K. "TECHNOLOGICAL MANAGEMENT: A TENTATIVE RESEARCH AGENDA", INT. J. TECHNOLOGY MANAGEMENT, VOL.۲۳,NO.۶, (۲۰۰۲) PP.۶۱۸-۶۲۹.
۵ – CHIRCU, M.ALINA, KAUFFMAN J. ROBERT, IMPACT OF ELECTRONIC COMMERCE ON OPTIMAL MARKET STRUCTURE, WORKSHOP ON DIGITIZATION OF COMMERCE: E-INTERMEDIATION, INTERNATIONAL INSTITUTE OF INFONOMICS, NETHERLANDS, NOVEMBER ۲۳-۲۴, ۲۰۰۱.
۱ – این مقاله براساس پروژه ای به سفارش شورای عالی اطلاع رسانی (تكفا) در موسسه روشنگران اندیشه توسط نگارندگان تهیه شده است.
بقیه منابع در دفتر مجله موجود است.
مریم نصیری یار: دانشجوی دكترای مدیریت بازاریابی دانشگاه تهران
مهدی فهیمی: مدیرعامل موسسه روشنگران اندیشه

منبع : خبرگزاری فارس