پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


گنجینه ای پنهان در سایه ابرشهر


گنجینه ای پنهان در سایه ابرشهر
همین جا در جنوب شهر تهران گوشه ای از تاریخمان، ردی از اجدادمان جا خوش كرده اند؛ از مانده های معماری تا سفال های زینتی، از دست نگاشته های شان تا نشانه های قدرتشان در جنگ با خصم طبیعت یا دشمن؛ سازه هایی در تلفیق هنر و نیاز. امام زاده ای، بقعه ای یا ارگ سلطنتی و دژی دفاعی؛ آثاری مانده از قبل از اسلام؛ ساسانیان و آل بویه، سلجوقیان و بعدتر و این درحالی است كه كمتر شهروند تهرانی از این جمعیت ۱۲ میلیون و اندكی به صرافت افتاده اند كه یك روز تعطیل خود را با اهل و عیال در منطقه ای بگذرانند كه غیر از حرم شاه عبدالعظیم، معروف ترین زیارتگاه استان، سایت های تاریخی دیگر هم جا خوش كرده اند؛ از دامان شرقی ارگ ساسانی، كوه های سنگی كه شهر را در برگرفته اند تا چشمه علی در دل كلان شهر تهران. دژ رشكان و برج طغرل و ارگ سلجوقی ری و برج خاموشان در انتهای پای كوتاه تا بخش شمالی كوه های بی بی شهر بانو و گورستان سلطنتی آل بویه و برج نقاره خانه و بقعه بی بی شهربانو و... .
جایی كه هم از تاریخمان ردی مانده است و از دولتمردانمان نشانی و هم از فرهنگ و ادیبان و شاعرانمان در اواخر قاجار و اوایل پهلوی، باغچه بان ،دهخدا ، اشتری ، پیرصفا، وزیری و...
اگرچه حالا شهرداری منطقه، ماشین دودی و كالسكه ها را هم راه انداخته است تا جاذبه ای باشد برای جذب گردشگر و با كمك سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان در تداركات نوروزی، وسایل ایاب و ذهابی هم فراهم كردند رایگان و تبلیغاتی نه چندان گسترده كه هنوز بروشوری برای معرفی سایت ها در دست ندارند و خدمات بهداشتی در سایت ها تا شرایط را فراهم كرده باشد برای پذیرایی.
این خود قدمی است كه به گفته قدیر افروند، معاون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان با سرعت برای نوروز آماده شدند و به لطف اعتباراتی كه از محل یك درصد تملك و دارایی نصیبشان شد در مصوبه سال ،۸۴ اگر چه اعتبار تخصیص یافته دیر رسید، اما به دلیل آمادگی قبلی كارها به سرعت انجام شد تا شرایط برای حضور گردشگران در منطقه فراهم شود. «تا قبل از این بسیاری از سایت های ما به دلیل نبود امكانات دسترسی و خدماتی قابل بازدید نبودند.»
به گفته افروند سال ۸۴ از نظر اعتباری نقطه عطفی برای سازمان بود كه سال ها در كاوش با وسعت، مرمت با كیفیت و كمیت، تعیین حریم های فراموش شده و در بخش های فنی، پژوهشی و حفاظتی با مشكل روبه رو بود. با اختصاص یك درصد از كل اعتبارات تملك دارایی استان به این بخش، اعتبارات استانی به بیش از ۷ میلیارد تومان افزایش یافت و این درحالی بود كه كل اعتبارات عمرانی و جاری گردشگری سازمان قبل از این حدود یك میلیارد تومان بود.
بنابراین به گفته او از یك میلیارد و ۵۰۰ تومان اعتبارات مصوب ملی فقط ۴۵ میلیون تومان به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران تخصیص داده شد و از محل یك درصد تملك و دارایی استان ۷ میلیارد تومان؛ اگرچه برخی كارشناسان معتقدند اصولاً سازمان توانایی بالایی در جذب اعتبارات اختصاص یافته ندارد.
هم اكنون بیش از ۳ هزار اثر تاریخی در استان تهران شناسایی شده اند كه یك هزار اثر آن در تهران، به ویژه در بافت و محدوده حصار ناصری بین خیابان های كارگر، انقلاب، شوش و ۱۷ شهریور قرار دارند و ۲۵۰ اثر به ثبت رسیده در تهران بزرگ كه انتظار می رود ۲۰۰۰ اثر دیگر نیز در این منطقه شناسایی شوند. ۲۰۰ اثر تاریخی با حداقل ۸ هزار سال در ری قرار دارد، ۲۵۰ اثر در ورامین، ۲۵۰ اثر در ساوجبلاغ و ۲۰۰ اثر هم در فیروزكوه و دماوند.
افروند می گوید:« هم اكنون بیش از ۱۲۰ اثر در استان مرمت شده و یا در حال مرمت هستند.
با رسیدن بودجه، كار باستان شناسان در استان رونق گرفته است. برای اولین بار در استان ۷، تپه باستانی با هم مورد كاوش قرار گرفته یا در انتظار دریافت مجوز برای كاوش هستند، درحالی كه قبل از این تعداد كاوش ها به عدد دو در سال هم نمی رسید.»
دژ رشكان كه با سرپرستی خود افروند در حال كاوش است را ۷۰ سال پیش پروفسور اشمیت مثل چند سایت تاریخی دیگر منطقه از دل خاك بیرون كشید، اما اجل مهلت نداد و در یك سفر هوایی دچار سانحه شد و تمام یافته های خود را با خود همراه كرد، اما از ۱۵ اسفند سال ۸۴ تیم جدید كار خود را شروع كرده اند.
در حالی كه این سایت به عنوان مركز حكومت آل بویه در فهرست آثار ملی جای گرفته بود ردی از آثار ساسانی و دوره اسلامی در آن یافت شده است كه كاوشگر را مجبور به گمانه های جدید كرده است؛ اگرچه همكارانش چندان موافق نظر او نباشند.
كاوش در تپه های فردیس قرچك، مافین آباد اسلامشهر مانده از دوران پیش از اسلام، ینگه امام در ساوجبلاغ، قلعه ایرج به عنوان شگفتی معماری در فلات ایران مانده از دوران ساسانی و یاد شده در اوستا، دژ گل خندان بومهن از آثار اوایل دوره اسلامی كه رها و تخریب شده است و همین طور تپه ازبكی هم اكنون بسیاری از باستان شناسان و كارگران آموزش دیده را به خود مشغول كرده است و همچنین مشاوران و پیمانكارانی كه از بخش خصوصی به یاری آمده اند.
افروند می گوید:« تا امسال حریم كمتر از ۴۰ اثر ثبتی شناسایی شده بود و همین ما را در حفاظت از اثر در مراجع قضایی دچار مشكل می كرد، اما در سال جدید حریم نزدیك به ۱۵۰ بنا و ۱۵۰ تپه مورد شناسایی قرار گرفته اند.»
اما خبر جالب دیگر وجود آثار تاریخی در محدوده فرودگاه امام خمینی(ره) است كه افروند معتقد است می توان از آن به عنوان جاذبه گردشگری برای مسافران استفاده كرد. امام زاده ابراهیم مربوط به دوره صفویه و امام زاده زید از دوره قاجاریه، قلعه قاجاریه و قلعه قاچ آقاچ و بقایای قلعه ای تاریخی و رشته قناتی كهن تر در محدوده سایت فرودگاه امام(ره) قرار دارند.
وی می گوید:« سایت چشمه علی زمانی مأمن فساد بود و پاتوق معتادان، مثل دژ رشكان؛ سایتی كه گمان می رود ۸۰۰۰ سال تاریخ را پشت سر گذاشته باشد با نقش برجسته ای از فتحعلی شاه قاجار با بزرگان و ملازمانش كه در نقش ترنجی زیبا نام تك تكشان كنارشان حك شده است و كتیبه ای در توصیف فتحعلی شاه در دور كار در نقش قاب.»
روی بقایای باروی ری حالا دژی سمبلیك استوار شده تا یادآور عظمت و شكوه پیشینیان باشد.
اما دژ رشكان حكایتی دیگر دارد. دژی در كنار ارگ سلجوقی و مركز آل بویه كه حالا دو سوم از ارگ به لطف كارخانه سیمان و واحد ۷ كارخانه سیمان تهران از بین رفته اند و كوه سنگی جای خود را به گودال عظیمی داده است تا خوراك كارخانه سیمان را تامین كرده باشد و كارخانه ای كه به قول افروند خود هم حالا میراث فرهنگی به شمار می رود با ماشین آلاتی كه از سال ۱۳۱۲ برایشان مانده است؛ آلوده كننده و عتیقه كه سازندگان آلمانی اش برای بردن آن به موزه ماشین آلاتشان، پیشنهاد خط تولیدی را هم داده بودند.
دژ رشكان تكیه به رشته كوهی داده بود كه در گذشته به موازات رشته كوه های بی بی شهربانو ادامه داشت، اما با محو كوه سنگی كه خوراك ماشین های سیمان ساز شد دژ به عنوان تنها بازمانده آن رشته در كنار ارگ نشسته است.
۱۵ اسفند استارتی شد برای اجرای ضربتی طرح هایی كه سال ها در انتظار بودجه مانده بودند و رو به نابودی. دژ رشكان هم با آثاری از هزاره پیش از میلاد، هزاره تاریخی و اوایل دوران اسلامی گرفتار همین تقدیر شده بودند. با پلكانی كه راه به بالای تپه می برد جایی كه برج دیدبانی دژ محسوب می شود. اگرچه حالا از دیوارهای دژ به زحمت چیزی باقی مانده است و لزوم تغییر مكان كارخانه سیمان را یادآور می شود؛ كارخانه ای كه خود می تواند موزه ای باشد در كنار سایت تاریخی.
دلیل حضور ما در منطقه اما سفری بود كه برای روزنامه نگاران اهل این حوزه ترتیب داده شد. پس برج طغرل مقصد بعدی مان بود. آرامگاه طغرل بیگ بنیانگذار سلسله سلجوقی قرن ۶ ه.ق كه حالا بی گنبد بود در حوادث ایام با ارتفاع ۵/۲۲ متر، ۱۱ متر قطر داخل و ۱۵ متر خارج. برجی از داخل مدور و از خارج۶ ستاره كه به دستور ناصرالدین شاه و حاج ابوالحسن معمارباشی در سال ۱۳۰۱ هم بازسازی شده بود.
اما آتشكده تپه میل را كه در دل مزارع سرسبز و طبیعت زیبا جای خوش كرده است برخی كاركرد رصد ستارگان برای آن قائل شده اند. این را افروند می گوید. تپه ای كه از بنای آن دو قسمت سالم مانده كه قبل از انقلاب مرمت شده است و ستون هایی با گچ بری های مجلل در سالن اصلی كه حالا تنها قطعاتی از آن باقی مانده است و آماده می شود برای پذیرایی گردشگران با موزه ای كوچك كه از آثارش در كنار تپه برپا می شود.
زندان هارون نقطه اتمام سفر است؛ بنایی كه می گویند زندان نبوده است با معماری منحصر به فرد كه در ظاهر بنایی یك طبقه و در داخل دو طبقه دارد و در دل كوه هایی قرار گرفته است كه هنوز پای مردم آبادگر به آن نرسیده است! بكر و آرام. با تلفیق مصالح سنگ و ملات ساروج و اتاق هایی با سقف گنبدی كه شناسایی آن تمام شده و در حال مرمت است.
زهره خوش نمك
منبع : روزنامه همشهری


همچنین مشاهده کنید