تاریخچه تحریم های نفتی و سلاح نفت

اصطلاح سلاح نفت تقریباً در سراسر جهان، ماجرای تحریم نفت اكتبر سال ۱۹۷۳ را به ذهن متبادر می سازد؛ البته كشورهای مختلفی در سالیان اخیر از نفت به عنوان یك اسلحه سیاسی استفاده كرده اند.
آمریكا در طول تاریخ، بیش از هر كشور دیگری از تحریم های نفتی استفاده كرده است. از این تحریم ها می توان به تحریم نفتی ژاپن قبل از جنگ جهانی دوم، تحریم شوروی سابق در دهه ۱۹۶۰ و تحریم علیه آفریقای جنوبی، برمه، صربستان، هائیتی، لیبی، عراق، ایران و سودان طی دو دهه اخیر اشاره كرد.
تعدادی از كشورهای عرب تولید كننده نفت كه هم اكنون اكثرا متحدان آمریكا به شمار می روند، در سال های ۱۹۵۶ ، ۱۹۶۷ و ۱۹۷۳ از نفت به عنوان یك اسلحه علیه كشورهای غربی استفاده كردند. هدف آنها خصوصا در سال های ۱۹۶۷ و ،۱۹۷۳ تغییر سیاست های كشورهایی بود كه از رژیم اسراییل حمایت می كردند. آنها همچنین قصد داشتند تا بدین وسیله اسراییل را مجبور به عقب نشینی از مناطق اشغال شده پس از جنگ ۱۹۶۷ كنند.
تحریم های نفتی به گذشته محدود نمی شوند. تمایل به استفاده از تحریم های نفتی در سال های اخیر نیز رو به افزایش بوده است. پس از كشتار اردوگاه جنین در مارس ،۲۰۰۲ ایران و عراق از كشورهای اسلامی خواستند تا با توقف صادرات نفت، كشورهای غربی را تحت فشار قرار دهند تا اسراییل را مجبور به عقب نشینی از مناطق اشغالی كنند.
به رغم موضع رسمی دولت های عربی مبنی بر عدم استفاده از نفت به عنوان یك اسلحه سیاسی، احساسات ضد آمریكایی كه خواستار تحمیل یك تحریم نفتی علیه آمریكا و حتی توقف تولید نفت است، در خاورمیانه رو به افزایش است. هرگونه تغییر شدید در جهان عرب می تواند این موضع رسمی كنونی را تغییر دهد و استفاده سیاسی از نفت را موجب شود.
تحریم ۱۹۷۳ باعث شد آمریكا، ژاپن و برخی كشورهای اروپایی سیاست های خود در قبال مناقشه اعراب و اسراییل را تغییر دهند. این تحریم همچنین باعث افزایش فراوان درآمدهای كشورهای عرب تولیدكننده نفت شد و قدرتمندتر شدن دولت ها، ارتش ها و اقتصادهای این كشورها را به دنبال داشت. با این وجود اكثر كارشناسان معتقدند كه تحریم ۱۹۷۳ در تحقق اهداف اعلان شده اش، ناكام ماند. به علاوه اینكه رشد اقتصادی كشورهای عربی، كوتاه مدت بود.
ارزش قابل توجه استفاده نمادین از سلاح نفت نه تنها در میان كشورهای تولید كننده نفت، بلكه همچنین برای آمریكا و متحدانش نیز به اثبات رسیده است. استفاده از سلاح نفت به عنوان یك نماد داخلی، مشكلات سیاسی داخلی و ناهنجاری های مدنی را در كشورهای تولیدكننده نفت فرو می خواباند. به عبارت دیگر، اعمال نمادین تحریم نفتی، تداوم جریان نفت از طریق دیگر شریان های اقتصاد جهانی را تضمین می كرد.
از دید بسیاری از كارشناسان جهان انرژی، مزایای اقتصادی تحریم نفتی، كوتا ه مدت هستند. افزایش قیمت های جهانی نفت خام در دهه ۱۹۷۰ باعث افزایش تولید كشورهای غیر عضو اوپك و كاهش تقاضای نفت خام كشورهای مصرف كننده شد. صرفه جویی و استفاده از دیگر عرضه كنندگان نفت خام، باعث كاهش تقاضای جهانی برای نفت خام شد و متعاقبا بهای نفت و درآمدهای نفتی كشورهای تولیدكننده كاهش یافت.
كارشناسان معتقدند، باتوجه به اوضاع نابسامان فعلی خاورمیانه و سطح نارضایتی میان مردم عرب، احتمال یك تحریم نفتی دیگر از سوی این كشورها یا پیوستن آنان به تحریمی از سوی كشور ثالث، مثلا ایران، هنوز هم بسیار بالاست. عواملی كه سبب شكل گیری تحریم های ۱۹۶۷ و ۱۹۷۳ شدند، هنوز هم وجود دارند. با این وجود یك چیز مشخص است؛ احتمال اینكه دولت های عرب فعلی اقدام به تحریم نفتی كنند، امروزه كمتر از سال ۱۹۷۳ است.
سیاستمداران و استراتژیست های دنیای غرب هشدار داده اند كه با وخیم تر شدن اوضاع خاورمیانه و افزایش دخالت های آمریكا در این منطقه، احتمال اینكه دولت های تندروتر و دشمن تری نسبت به آمریكا در این منطقه روی كار بیایند افزایش می یابد و این امر، احتمال تحریم نفتی را بسیار افزایش می دهد. چنین دولت های وطن پرستی كه از سوی غرب تندرو خوانده می شوند، می توانند استفاده از سلاح نفت و كاهش تولید را به سطح بی سابقه ای برسانند، خصوصا اگر آمریكا و متحدانش تحریمی علیه واردات از این كشورها، و در شرایط فعلی ایران،اعمال كنند.به همین دلیل، آمریكا و متحدانش باید به خاطر داشته باشند كه قابلیت تخریبی سلاح نفت همچنان وجود دارد. البته هیچ دولت پاسخگویی خواستار استفاده از این سلاح نیست، اما وخامت بیشتر اوضاع در فلسطین و افزایش فشارها به ایران ممكن است در برخی كشورها، دولت های غیر پاسخگویی برای دنیای غرب بر سر كار بیاورد.
هر چند كه برخی تحلیلگران معتقدند، اعمال یك تحریم نفتی به منظور ارزش نمادین آن، باعث خواهد شد كه آمریكا و متحدانش در طولانی مدت منفعت ببرند، چراكه این تحریم می تواند بی ثباتی سیاسی را كاهش دهد، نارضایتی عمومی را تسكین بخشد، از تخریب تجهیزات نفتی كشورهای تولید كننده نفت جلوگیری و جریان نفت را حفظ كند اما واقعیت این است كه سلاح نفت هم اكنون قدرتمندتر و شایع تر شده است.

محمد جعفر عبدی

منبع : روزنامه همشهری