کتابخوانی آموختنی است

در مقام مادر سه فرزند تنها وقتی کوچکترین فرزندش در کشوری اروپایی متولد شد فهمید آموزش کتابخوانی و انس با کتاب از بدو تولد آغاز می شود. مددکاران بیمارستان سه کتاب در اختیارش قرار دادند و از او خواستند در مدت سه ماه، هر روز براساس آموزش هایی که به او داده بودند، این کتاب ها را برای نوزادش بخواند. نتیجه این کار هیجان انگیز وباور نکردنی بود. چون بعد از سه ماه وقتی مددکاران به خانه اش آمدند، کودک به آزمون هایی که آنها از کتاب ها انجام می دادند، واکنش نشان داد. مددکاران بعد از این آزمون سه کتاب دیگر به او دادند.
دست اندرکاران بخش فرهنگی کشور مدام بر حجم انتقاداتشان از سرانه کتابخوانی در ایران می افزایند و به حال زمانی که ایرانیان تلف می کنند بی آنکه کتابی تورق کنند، افسوس می خورند. هنگامی که بر حجم این انتقادات افزوده می شود، بعضی ها به ویژه در هفته کتاب و کتابخوانی یکی دو تا کتاب هم خریداری می کنند. ولی این کار هم سازگار نیست.
به استناد به سرانه کتابخوانی در کشور غالباً با خود فکر می کنیم ، ملت بی فرهنگی هستیم و با اطلاع از اینکه یک شهروند آمریکایی در هر فرصتی حتی موقع خستگی در کردن هنگام سفر کتاب می خواند، بر حجم خود آزاریمان می افراییم. اما در نهایت سرانه کتابخوانی در ایران همچنان اسفبار است. مشکل اصلی در این نکته نهفته است که فرهنگ آموختنی است. این آموزش از بدو تولد آغاز می شود و سپس در مهد کودک ها، مدارس و رسانه ها به شکلی گسترده پی گرفته می شود. انواع و اقسام کتابهای روانشناسی در بازار کشورهای پیشرفته وجود دارد که براساس نیازهای جسمانی و روحی هر گروه سنی روانه بازار شده است. این کتاب ها به والدین و مربیان می آموزند ، برای هر گروه سنی چه نوع کتاب هایی تهیه کنند. والدینی که در این کشورها زندگی می کنند، می دانند چگونه اطفال خود را با کتاب آشنا کنند و چگونه برای وی کتاب بخوانند که وی با کتاب انس بگیرد. در کلاس های درس، کتاب داستان خوانده می شود و بچه ها در هر مقطع تحصیلی کتاب های داستانی را به انتخاب خود و براساس علاقه شان انتخاب می کنند تا در طول سال تحصیلی آنها را بخوانند. و آنها را به اتفاق معلمان تحلیل کنند. ضمن اینکه کتابخانه های مدارس نیز مجهز است. در برنامه های ویژه کودکان نیز کتاب های داستان به طریقی جذاب خوانده می شود.
نکته دیگری که باید مورد توجه قرار داد این است که اگر کودکان و نوجوانان پسر در کتاب فروشی ها صف می کشند تا شماره جدید هری پاتر را بخرند و چاپ این کتاب در ایران از چاپ شانزدهم می گذرد، باید درک کنیم که علاوه بر وجود عناصر خلاق در خود این داستان، صنعت تبلیغات پشت سر این کتاب قرار دارد. بی شک در گسترش کتابخوانی تبلیغ کتاب های منتشر شده نقش بسیار مهمی دارد. در واقع فروش نسبتاً زیاد کتاب هری پاتر در ایران، نشان دهنده آن است که ایرانیان به خودی خود از کتاب کناره نمی گیرند بلکه از نظر فرهنگی نحوه مواجهه مناسبی با کتاب و کتابخوانی وجود ندارد.
در کشورهای پیشرفته سیاستگذاری مربوط به ترویج کتابخوانی از بدو تولد آغاز می شود و کودکان با کتاب انس می گیرند و کسانی که از کودکی به کتابخوانی عادت کرده باشند، بی شک در بزرگسالی خواندن کتاب را رها نمی کنند. کارشناسان اعتقاد دارند، در حال حاضر انواع و اقسام کتاب های مناسب کودکان در بازار وجود دارد. ضمن اینکه داستانهای کهن ایرانی سرشار از قصه های زیبا برای کودکان است. بنابراین به کارگیری سیاست فرهنگی مناسب کمک می کند، نسل کتابخوانی پرورش دهیم.
دکتر مهناز حق شعار، روانشناس می گوید: «معرفی کتاب و اطلاع رسانی به والدین در مورد کتاب ها به والدین در انتخاب کتاب برای بچه ها کمک می کند. همچنین آنها می توانند به بچه هایشان کتاب هدیه بدهند. بچه ها در کتاب ها دنبال تخیل می گردند. آنها کمبودها و خلأهای عاطفی و نیازهایشان را بیشتر در رؤیاها تجلی می دهند و در کتابهای خاص خود دنبال مفاهیم و موارد کنجکاوی، جنگجویی، ماجراجویی می گردند و خواسته هایشان را در آنها پیدا می کنند. سن آشنایی با قصه و کتاب از همان خردسالی است. قدیم ها مادرها یا پرستاران لالایی می گفتند واین کار را از بدو تولد انجام می دادند و حالا کتاب ها جای این فرهنگ شفاهی را گرفته اند. طبق تحقیقات روانشناسی قصه های جن و پری برای بچه ها جالب است. این قصه ها همه نوع قهرمان دارد. در این قصه ها بدی، خوبی وحادثه یافت
می شود و شرایط طبیعی، خدا و کودک به کمک قهرمان می رسد. در این قصه ها نیازهای عاطفی و اخلاقی کودک تأمین می شود. وقتی قهرمانان شخصیت های اغراق شده ای دارند،بخش هایی از شخصیت ما را بروز می دهند و وقتی موقعیت تخیلی به وجود می آید، بچه خودش را در آن موقعیت قرار می دهد. کاری که والت دیسنی به خوبی از عهده آن بر آمد. بچه ها تا نوجوانی به این نوع قصه ها علاقه مندند. از دوره جوانی تصمیم می گیرند علایقشان را به عالم فیزیک ببرند و نوع دیگری از مطالعه را شروع کنند. با این وجود همچنان تخیل را دوست دارند. چنانکه فیلم های پست مدرن با استقبال مواجه می شود. اندازه متن ها هم مهم است. زمان توجه بچه ها به قصه در هر سنی متفاوت است. این زمان در کودکی یک ربع و در دوره ابتدایی نیم ساعت است. برای بچه های کوچک تر متن هر چه ساده تر، موزون تر و خوش لحن تر و جملات کوتاه تر باشد، میزان توجه به آن بیشتر است».
وی می افزاید: «در حال حاضر کتاب های خوبی در بازار وجود دارد. بعضی از آنها باز نویسی شده قصه های قدیمی هستند.البته در کشور ما در زمان حاضر هم داستان هایی به جذابیت قصه های قدیمی عرضه نشده».
هر گروه سنی مقتضیات خاص و میزان درک خود را دارد و با نوع خاصی از کتاب ارتباط برقرار می کند. تنها در صورتی زحمات ما برای آشنا کردن کودکان با کتاب بیشترین نتیجه را می دهد که برای هر گروه سنی کتاب های مناسب سن آنها را تهیه کنیم. دکتر معصومه رفیقی، روانشناس می گوید:
« برای آشنا کردن کودکان با کتاب باید در مورد زبان کودک بحث کرد. باید بدانیم، کودک از چه زمانی واژگان را درک و چه زمانی آنها را بیان می کند. به طور کلی بچه تا چهارماهگی صداهای نامفهومی دارد. از چهار تا هشت ماهگی این روند ادامه می یابد تا به واژه های خیلی کوچک یک سیلابی و دوسیلابی می رسد ولی این همان ادامه صداهای نامفهوم است. از یک سالگی مفهوم کلماتی را که می گوید، درک می کند. به طور کلی برای کودک درک کلمات و واژه ها زودتر از بیان آن اتفاق می افتد. از یک سال و نیمگی تا دوسالگی بچه کلمات را با مفهوم و کامل تر بیان می کند و حتی جملات دو کلمه ای می سازد که تک سیلابی و دو سیلابی است. از دو سالگی به بعد جملاتی که به کار می برد، گسترده تراست. جملات کودکان از چهارسالگی به بعد به جملات بزرگسالان شبیه می شود. بچه ها از دو سالگی به بعد هر ماه ۲۰ لغت جدید یاد می گیرند و رشد زبان گسترش بیشتری پیدا می کند. بچه ها مفاهیم را می فهمند و پدر و مادرها و مربیان سرنخ هایی می دهند تا بچه به مفاهیم بیشتری پی ببرد. با این روال مرحله به مرحله بچه ها به کتابهایی نیاز دارند که اطلاعاتی را در اختیارشان قرار دهد. مثلاً برای بچه هفت ماهه نباید کتاب داستان خواند. او اول باید مفاهیم و معانی و اشیایی را که در محیط اطرافش است، یاد بگیرد و نمی شود برایش سرگذشت و رویدادی را تعریف کرد. حتی در مورد بچه یک ساله هم باید کتاب مربوط به محیط بچه باشد. در این سنین بچه فقط با شکل کتاب آشنا می شود و در ذهنش نمایی از آن شکل می گیرد. بچه از طریق کتاب های مصور که اشکال ساده مثل دایره و... دارد با شکل ها و رنگ های مختلف آشنا می شود. با این کتاب ها بچه از محیط پیرامون خود از طریق جذب و انطباق به شناخت می رسد. در واقع وی از طریق حواس، اطلاعاتی را می گیرد، پردازش می کند و بعد درک می کند.
با این کتاب ها در هشت ماهگی وقتی در مورد سیب با بچه حرف بزنید چیزهایی در ذهنش تداعی می شود. برای بچه هایی که می خواهند محیط را کشف کنند، قصه ها باید بیشتر علمی باشد. بچه از چهارماهگی تا چهارسالگی اطلاعات و شناخت زیادی نسبت به خود پیدا می کند و از دو سالگی به بعد قصه را حتی اگر برخی از لغات آن را متوجه نشود می فهمد ومی توان افسانه ها و قصه های با شخصیت حیوان برایش تعریف کرد. هرقدر خزانه لغات بچه ها بیشتر باشد، می توان ماجراهای بیشتری برایشان تعریف کرد. البته علاوه بر رشد کودک امکانات اطراف او مثل حوصله مادر، اسباب بازی ها و... در سرعت رسیدن به زمان درک مفاهیم و معانی کمک می کند». وی می افزاید: کتابها طبقه بندی و گروه بندی سنی دارند و بسته به هر سنی کتابی خاص وجود دارد که براساس میزان هوش و یادگیری بچه ها تدوین شده، کتابها علاوه بر بعد یادگیری، حس عاطفی بچه را نیز تقویت می کنند و شخصیت کودک را شکل می دهند. ضمن اینکه بچه های درون گرا از طریق قصه و کتاب می توانند بهتر به بیان خودشان بپردازند. به هر حال در حال حاضر کتاب های خیلی خوبی برای گروه های سنی مختلف هست و مطبوعات و صداوسیما باید در مورد آنها تبلیغات کنند». کودکان از کتاب مطالب زیادی می آموزند و قوه ذهنی و عاطفی شان از این طریق پرورش می یابد. رشد جسمانی، عقلانی ، عاطفی، احساسی ، اجتماعی، شخصیتی، اخلاقی و روحی کودکان با آشنایی با کتاب افزایش می یابد. آثار تخیلی نیز به رشد عاطفی و ذهنی آنها کمک درخور توجهی می کند. به طور کلی نتیجه تحقیقات نشان می دهد؛ پیشرفت تحصیلی کودکان که مطالعه می کنند، بیش از کودکانی است که مطالعه نمی کنند. براساس تحقیقات علمی خواندن برای تفریح به مراتب بیش از خواندن از روی اجبار به سواد می افزاید و این در حالی است که میزان سواد آموزی در سال های کودکی به نتایج مفیدتری منتهی خواهد شد، چرا که سرعت سوادآموزی در بزرگسالی کاهش می یابد. بنابراین سیاست فرهنگی مناسبی برای گسترش کتابخوانی مورد نیاز است تا نسلی فرهیخته و رشد یافته تر پرورش یابد.
حمیده احمدیان راد

منبع : روزنامه ایران