خانه مدرس یا خانه نصیرالدوله؟

آیت الله سیدحسن مدرس برحسب اسناد تاریخی و نسب نامه ای که آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره) تنظیم کرده است، از سادات طباطبایی زواره بوده است که نسبش پس از سی ویک پشت به حضرت امام حسن مجتبی(ع) می رسد. او در چهارده سالگی برای ادامه تحصیل علوم دینی رهسپار اصفهان شد و مدت ۱۳ سال در حوزه علمیه این شهر محضر بیش از ۳۰ استاد را درک کرد. سپس راهی نجف اشرف شد و تا ۴۰ سالگی در این شهر سکونت اختیار کرد و آن گاه راهی اصفهان شد. مدرس در اصفهان علاوه بر تدریس با حربه استدلال و منطق با حاکمان وقت در این شهر به ستیز برخاست، به همین خاطر از اصفهان تبعید شد، ولی با حمایت اصفهانی ها دو باره به این شهر بازگشت.در اصل دوم قانون اساسی ایران در عصر مشروطیت پیش بینی شده بود که قوانین مصوب مجلس شورای ملی، باید زیر نظر هیاتی از علما و مجتهدان طراز اول ایران به تایید برسد. به موجب این اصل هربار باید دست کم پنج نفر از مجتهدان در مجلس حضور داشته باشند و بر قوانین مجلس نظارت کنند. بنابراین در دومین دوره مجلس شورای ملی، مدرس به عنوان مجتهد طراز اول برگزیده شد و همراه با چهار نفر از مجتهدان دیگر به مجلس رفت. ولی از جلسه دویستم به ایراد سخن پرداخت. وقتی مدرس قدم به صحن مجلس گذاشت هیچ کس باور نمی کرد که این سید لاغر اندام با عصای چوبی و لباس کرباس به زودی همه امور را به دست بگیرد و در بحث و استدلال کسی را یارای برابری با او نباشد. از این مرحله به بعد سید حسن مدرس پنج دوره دیگر، یعنی تا دوره ششم در مجلس شورای ملی حضور داشت، بنابر این در تهران سکنی گزید تا این که به قلعه خواف تبعید شد و پس از ۹ سال اسارت در این قلعه طی نقشه ای قبلی روانه کاشمر شد و در آنجا به شهادت رسید.
●خانه مدرس کجاست؟
اکنون سالها از زمانی که مدرس به شهادت رسیده است، می گذرد و خانه او همچنان در شهرداری منطقه ۱۲ تهران، خیابان امیرکبیر، خیابان شهید جاویدی، کوچه دروس قرار دارد. اما ظاهراً برخی از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور نمی دانند خانه مدرس کجاست و به همین خاطر خانه دیگری را به جای خانه مدرس خریداری کرده اند.
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور آذر امسال اعلام کرد که خانه تاریخی آیت الله مدرس با اختصاص اعتباری حدود یک میلیارد و پنجاه میلیون تومان از مالک خصوصی آن خریداری شد تا عملیات مرمت و ساماندهی این بنا آغاز شود.قدیر افروند معاون حفاظت فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران خوشحال از این که خانه مدرس توسط سازمان متبوعش خریداری شده است، در مصاحبه ای با «همشهری محله ۱۲» اعلام می کند: با خرید خانه تاریخی مدرس از مالک خصوصی ادامه برنامه های مرمتی در این اثر تاریخی که اکنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفته است، به راحتی دنبال می شود.اما این مقام مسئول کمبود اعتبارات سالانه در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در تأمین اعتبارات مورد نیاز مرمتی این بنا را تنها مشکل باقی مانده در ساماندهی خانه تاریخی مدرس اعلام می کند و توضیح می دهد: هر چند اکنون با اختصاص اعتبارات اندک، تنها بخش های آسیب دیده که نیاز به مرمت اضطراری داشته، بازسازی و احیا شده است، اما سال آینده اعتباری حدود یکصد میلیون تومان برای آغاز فصل جدید مرمت این بنا اختصاص می یابد. البته این اعتبار با توجه به بخش های نیازمند به مرمت این بنا رقم ناچیزی است و مدت زمان مورد نیاز برای مرمت خانه مدرس را طولانی تر می کند.
●کامل ترین خانه قاجاری تهران
یکی از سیاست های مهم سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خرید خانه های تاریخی و با ارزش است تا از این طریق ضمن مرمت بناهای تاریخی به حفظ و نگهداری آنها نیز بپردازند و البته اگر شد این بناها را به مکانی برای بازدید علاقه مندان میراث فرهنگی کشور تبدیل کنند. اما در مورد اخیر ظاهراً اشتباهی رخ داده است؛ چون به جای خریدن خانه مدرس، خانه نصیرالدوله خریداری شده است. هر چند خانه نصیرالدوله نیز یکی از شاهکارهای معماری دوره قاجاری به شمار می رود و البته از خانه مدرس هم زیباتر است،اما نیت مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، خریدن خانه مدرس بوده است. ولی خانه ای که خریداری شد، خانه نصیرالدوله وزیر فرهنگ و معارف آن سال ها بوده است که در بخش شمالی کوچه مدرس قرار دارد.
با یکی از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در باره اتفاق رخ داده گفت وگو کردیم و قرار شد نامی از وی به میان نیاوریم. توضیحاتی که می داد این طور بود: خانه نصیرالدوله زیباترین و کامل ترین خانه تاریخی تهران است. چون تنها خانه ای است که در کنار معماری فوق العاده آن دارای همه الحاقات یک خانه سنتی ایرانی است. این خانه شامل منزل قدیمی، آشپزخانه، حمام قدیمی، درشکه خانه، بادگیر، اندرونی، بیرونی و سایر الحاقات یک خانه قاجاری است که سالم و دست نخورده باقی مانده است، چون هیچ خانه ای در تهران همه اجزای یک خانه قاجاری را با هم ندارد، به همین خاطر راضی شدیم تا این خانه را خریداری کنیم.
البته شناسایی خانه مدرس حاشیه هایی نیز داشته است. به عنوان نمونه یکی از مالکان خانه ای در کوچه مدرس به نام سرهنگ [...] خانه خود را که چسبیده به خانه مدرس بود، خانه مدرس معرفی کرد که بعدها مشخص شد این خانه متعلق به مدرس نبوده است. از این رو به خاطر ابهاماتی که در خصوص خانه مرحوم مدرس به وجود آمد، یک تیم کارشناسی برای شناخت خانه تاریخی آیت الله مدرس تشکیل شد. سرپرست تحقیق و بررسی اسکندر مختاری بود که کار تحقیق را به کمک رضا موسوی و محسن شیخ الاسلامی انجام داد و تدوین آن را رضا موسوی عهده دار شد. در نخستین صفحه این تحقیق آمده است: به دنبال ابهامات به وجود آمده در خصوص خانه مرحوم سید حسن مدرس و به جهت روشن کردن وضعیت این ملک که جایگاه مرد بزرگ مبارزات ضد استبدادی تاریخ معاصر کشور به شمار می رود، در تاریخ ۲۴/۳/۱۳۸۱ اینجانب اسکندر مختاری طالقانی معاون حفظ و احیای اداره کل میراث فرهنگی استان تهران به اتفاق سیدرضا موسوی حسینی و محسن شیخ الاسلامی همکاران بخش حفظ و احیا به محل ملک مدرس مراجعه و تحقیقات را آغاز کردیم.
هر چند براساس تحقیقات دقیق اسکندر مختاری که اکنون هیچ سمتی در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ندارد، محل خانه مدرس مشخص شده است، اما این خانه هنوز در انتظار اختصاص اعتبار برای خریداری شدن است.
●خانه های کوچه مدرس
تحقیقات گروه «شناخت خانه مدرس» با بررسی وضعیت خانه ها در محل از طریق نقشه منطقه، بررسی میدانی و تهیه گزارش در محل و بررسی تاریخی و تهیه مدارک مستند به نتیجه می رسد.
براساس بررسی ها، غربی ترین خانه در بخش شمالی کوچه مدرس، خانه ای است با مالکیت جدید که در گذشته یک ملک مشترک با مغازه ای در بخش شمالی بوده است که این مغازه بعدها تخریب می شود و پس از عقب نشینی ملک، بنای جدیدی به جای آن احداث می شود. این بنا متعلق به مدرس نبوده است.
دومین خانه از سمت غرب کوچه مدرس متعلق به آقای حاج کریمی است که از سالها قبل از پدرش به او به ارث رسیده است و اکنون در این خانه سکونت دارد. مدرک قابل توجهی که نشان از خانه مدرس باشد و منسوب به این خانه باشد، وجود ندارد.سومین خانه از سمت غرب کوچه مدرس متعلق به برادر حاج کریمی است که بعد از فوت پدر از خانه اصلی تفکیک شده است و اکنون در آن سکونت دارند.اما چهارمین خانه از سمت غرب کوچه مدرس متعلق به آقای کتابچی است که اکنون در اختیار وراث او، رضا کتابچی است. این ملک، خانه مسکونی آیت الله مدرس بوده است. مهم ترین دلایلی که ثابت می کند چهارمین خانه متعلق به مرحوم مدرس بوده است اظهارات افراد قدیمی محل به ویژه آقای حاج کریمی، سرایدار خانم پیرپور، آقای احمد پیرپور، آقای کتابچی، خانم ضرابی مالک اولیه خانه کتابچی و... است. همچنین مدارک رسمی موجود نیز ثابت می کند که چهارمین خانه متعلق به مدرس بوده است. استعلام از اداره ثبت، سند مالکیت آقای پیرپور، سند تفکیکی اولیه مربوط به خانه کتابچی که منشعب از خانه قدیمی مدرس است، نشان می دهد که خانه مدرس کدام خانه است.اما پنجمین خانه از سمت غرب کوچه مدرس متعلق به آقای پیرپور بوده که اکنون در اختیار وراث وی از جمله احمد پیرپور و برادر و مادر او است. در سند خانه آقای پیرپور تصریح شده که خانه مدرس در غرب این ملک قرار دارد، یعنی خانه چهارم از ورودی کوچه. ششمین خانه از سمت غرب کوچه مدرس، منزل خانم تبریزیان است، جایی که ابتدا تصور می شد منزل مدرس باشد. اما ادامه تحقیق گروه مشخص کرد که این فرضیه کاملاً اشتباه است. این ملک ظاهراً در حال حاضر تحت ضوابط خاصی در حال نوسازی است.هفتمین و آخرین خانه موجود در بخش شمالی کوچه مدرس، خانه نصیرالدوله وزیر فرهنگ و معارف است. با این وجود که خانه از آقای نصیرالدوله به آقای کروریان و سپس به آقای آصفی انتقال داده شده است، اما هنوز هیچ تغییری در ساختار خانه به وجود نیامده و تنها گذر ایام چهره بنا را مخدوش کرده است.
این گزارش به پایان رسید، اما نکته پایانی اینکه خانه نصیرالدوله به درستی یا اشتباه، عمداً یا سهواً، از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به جای خانه مدرس خریداری شده است. خانه ای که چون خانه مدرس، جزو میراث این مرز و بوم به شمار می رود، و بنایی با ارزش با معماری بی نظیر است. پس می توان امیدوار بود خانه نصیرالدوله همچنان حفظ بماند. اما ظاهراً در این گیرودار، خریداری و حفظ و مرمت و نگهداری خانه مدرس به فراموشی سپرده شده است؛ خانه ای که روزگاری یکی از چهره های درخشان کشور در آن زندگی می کرد و بیرق مبارزه را تنها در تنگنا به دوش کشیده بود و از او، این ملک به یادگار مانده است. یادگاری که جزو میراث ما ایرانیان است و به شدت نیازمند رسیدگی.


سید افشین امیرشاهی

منبع : روزنامه همشهری