برخی از آداب عروسی ترکمنها

در کنج اتاق پذیرایی خانه ما صندوق عروس قشنگی وجود داشت که ماجراهای زیادی را از سر گذرانده و رازهای نهفته زیادی را در نقوش خود پنهان کرده بود. من هر وقت که به اتاق پذیرایی داخل می شدم از رفتار خودم احساس می کردم که دیگر بزرگ شده ام. این هم سبب خاصی داشت. مادرم هنگامی که از جایی – تفریح، بازار، مغازه و عروسی – باز می گشت حتماً کنار همان صندوق مدتی می نشست. من با نگاه کنجکاوم از تماشای حرکات و سکنانت مادر خسته نمی شدم او آرزوهای خود را با لحنی نیایش گر چنین بر زبان می آورد: «خداوندا به سلامتی سعادت دیدن جشن دامادی فرزندم را عطا کن، جامه و هدایایی که برای دو عروس خودم تهیه کرده ام، مبارک گردان » مادرم به صندوقی که برای جشن دامادی پسران خود آماده کرده بود آن چنان عشق می ورزید که زبان از تعریف آن قاصر است. هر چند کسی مانع ما نمی شد ولی من و خواهرم حتی فکر دیدن پارچه ها وزیور آلات قیمتی داخل صندوق را به سرمان خطور نمی دادیم. همه وسایل خانگی برای هر دوی ما چیزی هایی مقدس بودند. به نظرم می آمد که لباسها و قماشهای رنگارنگی که مادر مهربانم از حشرات و گرد و غبار با دقت محافظت می کرد از نیات و آرزوهای نیک عطرآگین است. وقتی که از آستین زن برادرم گرفته بودم و با احساس حسادت نسبت به بچه ها او را به خانه های آشنایان به مهمانی می بردم بوی معطر لباسهایی که مادرم از قماش های داخل صندوق برای عروسش دوخته بود، در هوا پراکنده می شد.
اُغولدیر دولتینگ باشی
غیزم بولسا کونگل خوشی
یعنی:
فرزند پسر پایه و اساس سعادت خانواده است
دختر هم باشد مایه دل خوشی است.
در هر خانواده ترکمن که معتقد به این مقوله است پسر و دختر هر کدام جایگاه خاص خود را دارد. مردم ما به کسی که به دریافت جایزه یا هدیه ای نایل شود با گفتن عباراتی همچون «در عروسیت استفاده کنی» تبریک می گویند.
ترکمنها برای جشن عروسی به خصوص برای جشن دامادی پسرشان از همان روزهای تولد فرزند پسر تدارک می بینند.
گاهی بعضی از زنان شوخ طبع روستا برای آزمودن مادری که فرزندان پسر زیادی دارد سوالاتی کنایه آمیز و استعاره ای از او می پرسند مثلاُ می گویند: «ای خواهر، ماشاء الله پسران سبیل کلفتت کم کم بزرگ می شوند. اگر می بخواهی آن همه جوان برومند را آبرومندانه داماد کنی شاید خانواده ات را ورشکست نمایی. مگر می خواهی همه دارایی خانواده را خرج شیربهای آنها بکنی و بعداً کلوخ بخوری…..»
ولی مادرانی که دلهایشان به وسعت صحرا است برای پاسخ دادن به چنین پرسش هایی تجربه کافی دارند: «اگر چکمه پوشم (پسر جوانم) سلامت باشد، صاحب کهنه زرد (عروس) خرامان خواهد آمد. می گویند خداوند به کسی که پسرش را داماد می کند و خانواده تشکیل می دهد توفیق عنایت می کند. اگر یک ناچار (عروس – زن) را بدون دعای خیر به خانه خود بیاورم مثل این خواهد بود که کرامات و مقدسات را پایمال کرده باشم. اگر انشاء الله سلامتی باشد می توانیم در جایی که دیگران ایستاده اند، بایستیم (پسرمان را داماد کنیم – مترجم) مهم این است که خداوند جشن عروسی را به هر خانواده ای نصیب کند.»
آری عروس با آن شوکت و شکوه خود و با نوای خوش زیورآلاتش با ناز وادا و خرامان می آید و از در خانه با بر زبان آوردن «بر روی دوش راستم ثواب است و در طرف چپم شرم» قدم رنجه خواهد کرد. صاحبان خانه هر چه را در اختیار دارند پیش نهاده خواهند گفت: «خداوند مرا با دادن عمر مورد لطف قرار داد و بنده خدا با دادن آش قرار می دهد» و جشن بزرگی را برپا خواهند نمود. مراسم جشن عروسی در هر نقطه از دیار عزیز ما ترکمنستان به اشکال گونگون برگزار می شود. جشن عروسی قبیله ارساری در استان لباب نیز از ویژگی های خاص خود برخوردار است.
بعد از خواستگاری و تعیین روز عروسی هر دو طرف به تهیه تدارکات عروسی مشغول می گردند. یک هفته قبل از روز عروسی طرفین با هم ملاقات کرده هدایایی رد و بدل می کنند. این برنامه در خانه پدر عروس برگزار می شود. دوستان، همسایگان، زنان برادران، خواهران، خاله ها و به طور کلّی همه اقوام عروس در تهیه پتو، تشک، بالشت و سایر وسایل برای عروس به او کمک می کنند. یک روز قبل از برده شدن عروس به خانه شوهر پدر عروس در خانه خود جشن کوچکی برپا می کند. اکثر شرکت کنندگان در این جشن نزدیکان عروس هستند. در این جشن زنان و دوشیزگان صندوق جهاز و لباسهای دختر را می بینند و نظرشان را در خصوص آن بیان می کنند. در بعضی از مناطق این استان دختران از پارچه ای ظریف دستمالی گلدوزی شده می دوزند. وقتی که نزدیکان داماد برای بردن عروس می آیند، عروس با آن دستمال روی خود را می پوشاند. دوستان عروس برای آزمودن سخاوت و دست و دلبازی داماد کفش عروس را پنهان می کنند. بعد از اینکه داماد حق الزحمه ای به دختران می دهد کفش را بیرون می آورند. در همین لحظات به کسی که در مقابل در خانه عروس ایستاده به اصطلاح نگهبان عروس است، به حامل وسایل عروس و به کسی که مانع بردن عروس توسط کاروان عروس بیاران می شود هدایایی نقدی و غیر نقدی تقدیم می گردد. به والدین عروس که دخترشان را با دعای خیر در اختیار خانواده دیگری قرار داده اند جامه ها و هدایایی ارزنده و گرانقیمت اهداء می گردد. بعد از اینکه عروس به سلامتی به خانه داماد می رسد زن برادر عروس سعی می کند از کجاوه پیاده نشود. اقوام داماد به او نیز هدایایی می دهند. عروس با پای راستش از آستانه در خانه جدید قدم به داخل می گذارد. در آن موقع مادر داماد او را به بالای اتاق می برد و هدایایی در ملاء دید سایرین به او می دهد. به مانند اکثر مناطق رسم است که دست عروس را در آرد و روغن فرو می کنند. برای دور کردن اجنه و ارواح اسفند دود می کنند. به امید اینکه عروس و داماد با همبستگی زندگی کنند از جگر سفید و جگر گوسفند به آنها می چشانند. برای حفظ عروس از بلایا و چشم بد در محل فرود آمدن عروس نمی گذارند کس دیگری بنشیند.
شادی و خرمی جشن عروسی یک روزه به پایان نمی رسد. فردای روزی که عروس به خانه داماد برده می شود جشن مشایعت زن برادر عروس برگزار می شود. صبح روز بعد خانواده داماد برای ابراز رضایت از پاکدامنی عروس که والدینش را روسفید کرده است و برای تشکر از والدین عروس به خانه آنها می روند. آنها در حضور والدین عروس که فرزندی با عفت و پاکدامن را پرورده اند آمادگی خود را برای در خدمت بودن اعلام می کنند. آنها سمبوسه مخصوصی را در سفره والدین عروس با احترام می گذارند. بعد از اینکه خانواده داماد بدرقه می شود خواهران و یکی از خاله های عروس نیز سمبوسه ای پخته به خانه داماد می فرستند. البته این رسم معمولی نیز معنای خاصی دارد. عروس که به جمع خانواده دیگری پیوسته است با وجود آنکه در زندگی جدیدش مشغولیات زیادی دارد ولی باز هم احتمالاً احساس تنهایی می کند دل تنگ می شود و نمی تواند خود را با خانواده جدید وفق دهد و با آنها کاملاً یکرنگ گردد. لذا دیدار و احوال پرسی با پدر و مادر و نزدیکان در اولین روز آغاز زندگی جدید او را خوشحال می کند. و همچنین عروس که مثل پرنده ای در قفس بلاتکلیف است از گرداب سردرگمی نجات می یابد و موقعیتی پیش می آید که اسرار خود را با نزدیکان خود در میان بگذارد. همزمان با آن اقوام عروس هم به وسیله مبادله هدیه و شیرینی می توانند از احوال او به تفصیل با خبر شوند. مهمانان که سمبوسه مخصوصی به خانه والدین آورده اند پس از توقف کوتاهی مراجعت می کنند.
در خانه داماد جشن پختن آش رشته با بدرقه زن برادر عروس هم زمان برگزار می شود. با گفتن «تا آش رشته کم نمک را بشویی» از آش رشته پخته شده به حاضران می دهند.
البته رسوم جالبتر در اتاق عروس اجرا می شود. مثلاً بر سر عروس کلاهی می گذارند و آن را به زمین می اندازند. به این ترتیب مشخص می کنند که فرزند اول عروس پسر خواهد بود یا دختر؟ سپس نوزادی را به عروس می دهند و او آن را در آغوش می گیرد. سپس زنان آبرومند محل در رختخواب عروس غلت می خورند. زن برادر عروس به زنانی که در رختخواب عروس غلط خورده اند بالش های مخصوصی را که از قبل آماده کرده هدیه می کند. در همین فرصت زن ها بقچه لباس های عروس را که در سال های مجردی برای دوره زندگی مشترک تهیه کرده باز می کنند. و حسن سلیقه و هنر او را ارزشیابی می کنند. همه حاضران در این مجلس هدایایی را که برای پدر و مادر شوهر و جاره ها و خواهر شوهر آماده شده با دقت و علاقه می بینند. درست در همینجاست که اولین خشت احترام عروس به کانون خانوادگی داماد چیده می شود.
در زمان مشایعت زن برادر عروس چند نفر از معتمدان، داماد را با هدایای مخصوص و دو رأس گوسفند پرواری و همچنین شیرینی های مخصوص به همراه زن بردار عروس به خانه عروس روانه می کنند. بعد از بدرقه زن برادر عروس جشن در خانه پدر عروس ادامه پیدا می کند. همسایگان، و اقوام عروس به خانه پدر او می آیند و از غذاها و شیرینی های فرستاده شده ازخانواده داماد صرف می کنند. در سراسر محله از ازدواج و وصال دو جوان ابراز خوشحالی می کنند بعد از چند روز خانواده های عروس و داماد دعوت دیگری از همدیگر به عمل می آورند. در جریان این مراسم خانواده داماد و عروس با چایی شیرین از مهمانان پذیرایی می کنند و هر یک از طرفین که مهمان خانواده دیگر باشد مبلغی پول نقد رابه رسم تشکر در نوک قوری می گذارند.
ترکمن در هر جا و هر وقت که جشن عروسی برپا می کند حتماً نان و نمک و هدایا را از یاد نمی برد. سرچشمه این رسومات در میان مردم در پیروی آنها از اصل «خویشاوندی سببی هزار ساله است» و احترام و بزرگداشت یکدیگر نهفته است.
بعد از استقلال ترکمن ها به اصلیت و به ریشه های آباء و اجدادی توجه خاصی مبذول کرده اند ترکمنها آداب و رسوم و جشن عروسی و دامادی خاص خود را داشته اند. البته این آداب و رسوم مورد علاقه زیاد ملل دیگر هم قرار گرفته است. این جشن ها با شادی و شکوه بسیار برگزار شده است. ما در مقاله مختصر خود یکی از این جشن های پرشور و شوق را شرح دادیم. اگر ما مراسم عروسی را با دقت تماشا کنیم به آسانی می توانیم به میزان احترام مردم این مرز و بوم به یکدیگر پی ببریم.در خانه های مردم ما اجاق ها و دیگهای غذا برای جشن های عروسی همیشه حاضر و جوشان باد. زیرا که معتقدند عروسهای پاکدامن بعد از محلق شدن به خانواده دیگر بخت و اقبال بسیاری برای آن خانواده به ارمغان می آورند. امید که سعادت دست یافتن به این بخت حلال در سال جدید نیز به همه مردم میسر گردد.

منبع : ماهنامه «قربانسلطان اجه» (ترکمنستان) ، آوریل ۲۰۰۳

منبع : فصلنامه یاپراق