جشن لچک

هنر پوشیدن لباس یکی از اشکال فرهنگ ملی می باشد. در حقیقت به لباس ملی به عنوان یکی از منابع جهت مطالعه تاریخ و فرهنگ ملل و همچنان ارتباط آنها با دیگر ملل نگریسته می شود.
در لباس ترکمنهایی که در حاشیهٔ رودخانه آمودریا یعنی در بعضی از بخشهای استان لباب همچون سردار آ باد، قاراشسیزلیق، قالکینیش، فاراب و برخی از روستاهای بخش ساکار زندگی می‌کنند، ویژگیهای خاصی وجود دارد که در دیگر مناطق ترکمنستان نمی‌توان مشاهده نمود.
یکی از این پوشش های ویژه ، لچکی است که زنان به سر می‌کنند. لچک نوعی پوشش است که با در نظر گرفتن خصوصیات سنی، وضعیت اجتماعی زنان و خدماتی که آنها به عنوان مادر انجام داده اند و به مناسبت مادر بزرگ شدن، بر سر گذاشته می‌شود.
هر مادر به هنگام تولد نوه‌اش لچک انداختن به سر دختر خود را به این معنی که «دخترم ؛ رسیدن به مادربزرگی برای تو میسر شد» برای خود وظیفه‌ای مقدس می‌دانسته است. بعضی از مادرها پس از آنکه تولد اولین فرزند دخترش و یا تولد چند فرزندش ، لچک بر سر او کرده و آرزو می‌کرده‌اند که مادربزرگی نوه دار و نبیره دار شود. هر مادر از اینکه نتواند بر سر دخترش لچک بگذارد و با این نقیصه از دنیا برود ، بسیار ترسیده است.
چنانچه مادری قبل از رسیدن دخترش به سن لچک سر کردن فوت کند ، زنی از نزدیکترین بستگان وی لچک بر سر او کرده است . چنانچه مادری قبل از اینکه به دخترش لچک سر کند فوت می‌کرد ، در این صورت این لچک را سه دفعه به پیشانی جسد مادر کشیده و بر سر دخترش می‌گذاشته‌اند. این مراسم به معنی این است که مادر در آن دنیا بدهکار نباشد و نیز به نشانهٔ اینکه مادر وظیفهٔ خود را در این دنیا انجام داده ، صورت می‌گرفته است.
اگر شوهر زنی که هنوز لچک سرنکرده ، فوت می‌نمود ، زن متوفی به معنای وفاداری به همسرش ،‌ قبل از اینکه جسد همسر از خانه بیرون آورده شود ، لچک به سر می‌کرده است.
«لچک اسگی» را فقط زنان سالخورده بر سر می‌کرده‌اند. آندسته از زنانی که لچک را در زمانی که عروسی جوان بوده‌اند بر سر کرده‌اند ، آن را به عنوان لباسی مقدس تا رسیدن به سن سالخوردگی در صندوق نگه می‌داشته‌اند. در بین انواع لباسها ، لچک نشانهٔ عفت ، خردمندی و کرامت محسوب می‌شده است.
«لچک اسگی» عبارت «سالخوردگی سعادتمند» را به ذهن متبادر می‌سازد. «لچک اسگی» قطعه پارچه ۵/۱ الی ۳ متری است (اندازه ها در مناطق مختلف تفاوت دارد) که معمولاً به رنگ سفید است ، دوخته شده و دو گوشهٔ آن متصل به هم دوخته می‌شود. در سمت رویی آن ، تکه‌ای پارچه دوخته می‌شود که شکل ناموزونی به آن می‌دهد. لچک بر روی سر انداخته می‌شود. بخش عقبی آن «خالاکا» نامیده می‌شود و آن به شکل سه گوش ، پشت را می‌پوشاند. بخش جلوی لچک «قاماقشا» نامیده می‌شود و آن از بخش عقبی کوتاهتر است. نصف آن شانه‌های زن را می‌پوشاند و نصف دیگر نیز از بالای گوش ، فاصلهٔ بین چانه تا سینه را می‌پوشاند. فقط صورت زن نمایان می‌ماند. جهت محکم کردن بالای لچک ، در بعضی از مناطق روسری و در برخی مناطق دیگر عرقچین و یا «کولته پوشک» (۱) را به سر می گذارند. جهت محکم شدن «کولته پوشک» با لچک بر روی سر ، زنها ابتدا سر خود را با روسری کوچکی محکم می بندند سپس به نشانهٔ سالخوردگی و مادربزرگ بودن ، روسری بزرگی را بر سر می‌کنند.
هر مادری بعد از اینکه دخترش به سن پختگی رسید و خانواده تشکیل داد ، به این فکر می‌افتد به دخترش لچک بپوشاند. اودر ابتدا برای به سر کردن لچک رضایت دخترش را می‌گیرد و بعد از آن شروع به دوختن لچک می‌کند. این کار بسیار پر مسئولیت است. وی ابتدا پارچهٔ نازک و سفید رنگ مخصوص لچک به اندازهٔ ۵/۱ متر (در بعضی از مناطق ۳ متر) را تهیه می‌کند. سپس برای اینکه لچک زیبا و درخشنده شود ، برای دوختن «کولته پوشک» پارچهٔ مخملی به اندازهٔ ۵/۰ متر نیز تهیه می‌کند. بعد از اینکه لچک و کولته پوشک دوخته شد ، جهت محکم کردن آن بر روی سر ، زیباترین روسری کوچک را انتخاب می‌کند. به هنگام انتخاب روسری بزرگ که نشانهٔ مادربزرگی محسوب می‌شود، اگر دخترش یک عروس جوان باشد ، روسری رنگیِ زیبا و اگر در آن زمان دخترش یک خانم سالخورده باشد روسری ای را برای دخترش انتخاب می‌کند که رنگ سفیدش بیشتر از رنگهای دیگر باشد. بعد از آماده شدن این امور ، به تدارک جشن مشغول می‌شوند.
جشن لچک می تواند هم به شکلی جداگانه و یا همزمان با سایر مناسبات خانوادگی برگزار شود. این مناسبت ها می تواند تولد نوه (دختر یا پسر) ، جشن ختنه پسرش، جشن پایان خدمت نظام وظیفهٔ پسر یا جشن ازدواج دختر و یا پسر باشد.
مادر همزمان می‌توانسته به چند دختر خود که زمان لچک به سر نمودن آنها فرا رسیده است ، لچک سرکند. همچنین وی می‌تواند لچک را در منزل دخترش بر سر وی کند و جشن لچک را همانجا برگزار نماید. اگر وی همزمان می‌خواسته به چند نفر از دختران خود لچک سر نماید ، در این صورت جشن لچک را در منزل خود به طور گسترده برگزار می‌کرده است.
مادر ، دختری را که لچک بر سرش می‌گذارد و دیگر اعضای خانواده را از تصمیمی که گرفته ، مطلع می‌نماید. بعد از مشورت خانوادگی و هماهنگیهای لازم در مورد روز برگزاری جشن، تعداد مدعوین، غذایی که باید پخته شود، نوازنده ای که به جشن دعوت خواهد شد و سایر موارد مربوطه، تدارک برای برگزاری جشن آغاز می‌شود. تمامی اقوام ، خویشان و همسایگان برای شرکت در این جشن دعوت می‌شده‌اند. یک روز مانده به روز برگزاری جشن ، نان فطیر پخته می‌شود و همسایگان نیز در این کار کمک می‌کنند. در روز برگزاری جشن ، در خانه‌ای که در آن جشن گرفته می‌شود از صبح زود دیگها را برپا نموده ، فرشها را پهن می‌کنند. برای جشن لچک غالباً « آق قویون» (گوسفند سفید) ذبح می‌شود. این ، نماد سعادتمندی است و نیز معنای آرزوی عمر طولانی (تا سپیدی تمامی موهای سر) را می‌دهد. پختن غذا این گونه است که ابتدا شیر برنج یا آش رشته را آماده می‌کنند.
در جشن لچک بستگان نزدیک و غالباً نیز زنان حضور می‌یابند. مهمانان جشن لچک را تبریک می‌گویند. میزبان با بیان این عبارت که «نصیب شما هم شود!» از مهمانان پذیرایی می‌کند. هر کدام از خانمهایی که در جشن لچک شرکت می‌کنند به زنی که باید لچک به نماید ، کادویی را تقدیم می‌کنند. برای اینکه جشن توأم با شادی و مسرت برگزار شود ، مجریان هنرمند، نوازندگان مشهور و آشپزهای ماهر دعوت می‌شوند.
جشن به دو قسمت تقسیم می‌شود. قسمت اول مربوط به مراسم لچک به سر کردن است. در این قسمت ، چیزهایی که مادر برای دخترش تهیه دیده است ، در حضور خانمها از جمله بستگان، دوستان و همسایگان همراه با رقص و ترانه به دختر تقدیم می‌شود. ابتدا موهای زنی را که قرار است لچک به سرش نمایند ، با زیبایی شانه می‌زنند و گیسوهایش را می‌بافند. سپس در وسط اتاق فرش را پهن کرده و روی آن لحافی از جنس مخمل را می‌گسترانند. این کار به این نیت که راه مادر بزرگی شایسته و نرم باشد ، صورت می‌گیرد. زن روی لحاف می‌ایستد و مادرش با شکوه و عظمت شروع به گذاشتن لچک بر روی سر دخترش می‌نماید. قبل از سرکردن لچک یکی از سالخورده ترین خانم از بستگان این خانواده در حضور جمع ، سه بار رضایتش در بارهٔ لچک سر کردن را می‌پرسد. زنی که لچک به سر می‌کند ، قول می‌دهد که شایستهٔ این درجه بزرگ خواهد بود. مادر با حرفهای ذیل شروع به لچک سر کردن میکند: «بسم لله، لچکی که بر سر دخترم می‌گذارم ، قبول باشد ؛ در پیشگاه خداوند و بندهٔ خداوند شرمنده نباشد. آمین!» صورت زنی که لچک سر می‌کند ، باید به سمت قبله باشد. بعد از سرکردن لچک ، روسری بزرگی که مادرش تهیه کرده ، به وی پوشانده می‌شود.
بعد از این مراسم ، قسمت اصلی جشن شروع می‌شود که توأم با مزاح است و اشعار آمیخته با طنز و نیز ترانه ها خوانده می‌شود. در آخر هر بند ترانه ها یا اشعار خنده دار ، نام یکی از حاضرین گفته می‌شود و زنی که لچک به سر کرده ، به نامبرده تعظیم و به نشانهٔ احترام ، سلام «مادربزرگانه» به او می‌دهد. وی این سلام را به مادر ، پدر، خواهران و برادران ، بستگان و همسایگان نزدیک ، دوستان ، همکاران ، نوازندگان و آشپزها نیز می‌دهد. شخصی که آن سلام را می‌پذیرد ، هدیهٔ خود را به زنی که لچک به سر کرده ، تقدیم می‌کند.
در آخر مراسم ، در حق میزبان دعای خیر خوانده می‌شود :« بسم لله، خدایا به پیرمردها و پیرزنها گوهر ایمان و نیرو و توان ، به جوانان دانایی و خردمندی و سلامتی بده! لچکی که به سرکرده ای مبارک باشد و اینگونه جشنها نصیب همهٔ ما شود!». میزبان زحمات و هدایای مهمانان را در جشنهای آنها جبران می‌کند.
جناب آقای صفرمراد ترکمن باشی اولین رئیس جمهور مادام العمر ترکمنستان مستقل و بیطرف و سردار کبیر ترکمنها ، آداب و رسوم ملی را به ترکمنها باز گردانده و در میان آنها سنت لچک به سر کردن را نیز احیا نمود بطوری که در حال حاضر جشن لچک در کمال شادی و مسرت برگزار می‌شود.

۱- کولته پوشک (Kültepoek ) : سربندی زنانه به شکل «توپبی» ، که از سمت عقب آن نواری به نام «کولته» آویزان است و رشته های گیسوان در آن بافته و محکم می‌شوند.
Kültepo;ek : Kellä geýilýän topby görnü;li arka tarapynda külte goýberilip, saçy örümi onu içine salynýar we pugtalanýar.
ترجمه از ترکمنی به فارسی : گزل تاجیوا
Leçek toýy
Parahat Öwlüýägulyýew
منبع : ماهنامه «قربانسلطان اجه» (ترکمنستان) ؛ سال ۲۰۰۴ شمارهٔ ۳ ص ۳۹-۳۸

منبع : فصلنامه یاپراق