شنبه, ۱ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 20 April, 2024
مجله ویستا
کودتای مارکدار
سوم اسفند ماه یادآور واقعهای تلخ و سرنوشتساز در تاریخ معاصر ایران است. هر فرد آشنا با تحولات ایران میداند که در سوم اسفند ۱۲۹۹شمسی تهران ــ پایتخت کشور ما ــ براساس طرحی از پیش آماده شده به اشغال قوای قزاق درآمد و کودتاگران به سرعت و به راحتی موفق به قبضه کردن امور شدند. کودتاگران مدعی بودند که برای سر و سامان دادن به وضعیت آشفته کشور قیام کرده و خواهان پیشرفت وترقی کشور و قطع ریشه فساد میباشند. استقرار امنیت از طریق ایجاد قشون قوی، اصلاح وضعیت اقتصادی، تأمین حقوق کارگران، کنترل تورم، اصلاح امور شهری، لغو کاپیتولاسیون، الغای قرارداد ۱۹۱۹ برای حفظ دوستی با انگلستان و رفع سوءتفاهمات فیمابین دو کشور شعارهای دیگری بود که کودتاگران به عنوان اهداف خود اعلام نمودند. (۱)
این اظهارات هر چند بعدها دستمایه تاریخنگاری رژیم پهلوی و مورخین وابسته به آنها شد، اما هیچ وقت نتوانست اذهان پرسشگر ملت ایران، به ویژه آگاهان سیاسی را نسبت به منشأ و اهداف کودتا قانع سازد. شواهد فراوانی حکایت از آن میکرد که دست پنهان انگلستان در ورای تحولات منجر به کودتا دخیل بوده است. لذا کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به رغم تمامی تلاش عوامل آن در پنهان داشتن نقش انگلستان از همان ابتدا به کودتایی انگلیسی شهرت یافت. (۲)
گذر زمان نیز نه تنها این اندیشه را کمرنگ نکرد بلکه با انتشار اسناد و شکلگیری اقدامات کودتاگران که منجر به تحکیم موقعیت انگلستان در ایران شد. این مسئله در قالب یکی از مسلمات تاریخی تجلی پیدا کرد تا جایی که رضاخان نیز مجبور به اعتراف شد و اظهار داشت: ” انگلیسیها من را بر سر کار آوردند اما ندانستند با چه کسی طرف هستند“ دکتر مصدق که خود شاهد این اعتراف بود اضافه میکند : ” همان کسی که او را آورد چون دیگر مفید نبود او را برد“. (۳) متأسفانه در تاریخنگاری عصر پهلوی و بقایای آن اعتراف صریح عامل کودتا نه تنها در نظر گرفته نمیشود بلکه کودتای ۱۲۹۹ را ”قیام ملی“ معرفی مینمایند. دربار پهلوی و وابستگان رضاخان در این زمینه گوی سبقت را از دیگران ربوده و به ستایش کودتا و عامل آن میپردازند. محمدرضا پهلوی اقدامات پدر خود را ناشی از ” ندای وجدان“ میداند. (۴)
برخی از مأموران انگلیسی نظیر اسکراین که مأمور تبعید رضاخان بود نیز صراحتاً دخالت انگلیسیها را در کودتا منکر میشوند. (۵) برخی دیگر عملیات هماهنگ و جهتدار کودتا را همسویی اتفاقی نیروهای ملی و وطنپرست ایرانی با سیاست انگلستان میدانند که در مجموع به نفع ایران تمام شد. برای روشن شدن موضوع دخالت انگلستان در کودتا لازم است به سابقه حضور انگلستان و منافع آن کشور در ایران توجه و سپس با توجه به منابع مستند عملکرد کانونهای رسمی و غیررسمی وابسته به انگلستان را در این خصوص مورد بازبینی قرار دهیم. دخالت آشکار و مستقیم انگلستان در امور ایران به اوایل دوره قاجار بازمیگردد. با تصرف هندوستان، ایران علاوه بر جایگاه اقتصادی و موقعیت استراتژیک از جهت همسایگی با انگلستان در هندوستان و اینکه کلید تصرف هندوستان در دست ایرانیان بود مورد توجه ویژه قرار گرفت.
کشف نفت و ظهور قدرت جدیدی در روسیه موقعیت استراتژیک ایران را برای حفظ منافع انگلستان در هند و منطقه افزایش داد. به همین جهت انگلیسیها در تمامی تحولات ایران حضوری جدی و قوی پیدا کردند لرد کرزن در خصوص اهمیت ایران میگوید: ” موقعیت جغرافیایی ایران، عظمت منافع ما در آن کشور و امنیت آتی امپراطوری شرقی ما امروز هم درست مانند ۵۰ سال گذشته ـ به ما اجازه نمیدهد خود را از آنچه در ایران رخ میدهد برکنار نگه داریم. (۶) عظمت منافع انگلستان را در ایران با مروری بر فهرست امتیازات آنها در کشورمان به راحتی میتوانیم به دست بیاوریم:
۱. شعبه تلگراف هند و اروپا و کمپانی تلگراف هند و اروپا
۲. بانک شاهنشاهی
۳. تجارت دریایی در خلیج فارس
۴. شرکت نفت ایران و انگلیس
۵. امتیاز شرکت لینچ بروس در کارون و جاده اهواز به اصفهان
۶. امتیاز سندیکای راهآهن ایران
۷. مؤسسات مختلف بازرگانی بریتانیا در هند
یکه تازی انگلستان در ایران پس از سقوط رژیم تزاری روسیه به منظور حفظ منافع فوقالذکر و تعمیق سلطه بر ایران تمام تحولات ایران را تحتالشعاع خود قرار داد. طرح قرارداد ۱۹۱۹ از سوی لرد کرزن در همین فضا صورت گرفت. لرد امپریالیست با تکیه بر روشهای سنتی امپراطوریداری قصد داشت ایران را در زمره مستعمرات رسمی انگلیس درآورد.
با اجرای قرارداد مالیه و ارتش ایران و به تبع آن تمامیت کشور در اختیار انگلیسیها قرار میگرفت. اجرای این طرح مستلزم حضور نیروهای انگلیسی در ایران و تقبل هزینههایی بود که از ابتدا با مخالفت بخشهایی از حاکمیت انگلستان مواجه شد. به رغم این مخالفتها کرزن طرح خود را دنبال میکرد. از همان زمان سیاست سابق انگلستان در ایران که بر تقویت گرایشات گریز از مرکز و تضعیف حکومت مرکزی استوار بود، تبدیل به تقویت حکومت مرکزی و از بین بردن گرایشان گریز از مرکز شد. شعار انگلیسیها و حامیان داخلی سیاست آنها ایجاد ” دولت مقتدر“ شد و اولین نشانههای آن نیز با متلاشی کردن کمیته مجازات و سرکوبی شورش نایب حسین خان کاشی نمودار گردید.لازم به ذکر است که ایجاد دیکتاتوری منور و استفاده از مشت آهنین شعار مشروطهخواهان غربگرا نیز بود که چند سال قبل از کودتا از طریق روزنامه کاوه اشاعه داده میشد. این دسته از مشروطهخواهان عمدتاً در جریان کودتا و پس از آن در زمره همکاران رضاخان قرار گرفتند. آنان تلاش میکردند با استفاده از قدرت نظامی رضاخان کلیه خواستههای خود در جهت غربی کردن جامعه ایران را تحقق ببخشند. قرارداد ۱۹۱۹ به دلیل مقاومت و مخالفت گسترده ملت ایران، مخالفت بخشی از هیأت حاکمه انگلستان با شکست مواجه شد. هزینه بالای حضور مستقیم و آشکار انگلستان در ایران و خطرات این مسئله که باعث مواجهه جدی مردم ایران با استعمارگران میشد از همان ابتدا حکومت هند بریتانیا، وزارت مستعمرات و شاخههای اینتلیجنس سرویس را به مخالفت با قرارداد کشاند. اختلاف دیدگاه شخص وزیر خارجه یعنی لرد کرزن با سایر اعضای کمیته شرق که در ۱۲۹۷ش/ ۱۹۱۸م به منظور بررسی مسائل ایران، قفقاز، افغانستان و ترکستان و سرزمینهای عربی شرق سوئز تشکیل شده بود و محدود به جلسات کمیته نشد و به عرصههای سیاسی و بیرونی نیز کشیده شد. درگیری اردشیر جی سرجاسوس انگلستان در ایران با حسن وثوقالدوله عاقد قرارداد ۱۹۱۹ گوشهای از بازتاب نزاع کانونهای قدرت در انگلستان بود که در ایران بروز پیدا کرد.
مخالفین کرزن یعنی لرد بالفور، ادوین مونتاگ (وزیر امور هندوستان)، لرد ریدینگ (نایبالسلطنه و فرمانفرمای هندوستان)، سر هربرت ساموئل (نخستین کمیسر عالی فلسطین) و جرج چرچیل (وزیر جنگ) معتقد به دخالت محدود در ایران و کنترل سیاست ایران از طریق حکومت هند بریتانیا بودند. این گروه به نحو آشکاری در ارتباط با کانونهای صهیونیستی قرار داشته و نقشه خاورمیانه را مطابق با منافع این کانونها طراحی کردند.
فروپاشی امپراطوری عثمانی، غصب اراضی فلسطین و تشکیل دولت غاصب اسرائیل، ایجاد حکومت لائیک در ترکیه و کودتای ۱۲۹۹ رضاخان شمهای از اقدامات این گروه بود. اینان به این نتیجه رسیدند که کودتا بهترین گزینه در برابر قرارداد غیرعملی ۱۹۱۹ بود که میتوانست منافع انگلستان را در ایران تأمین نماید. آیرونساید عامل اجرایی کودتای ۱۲۹۹ صراحتاً اظهار میدارد که ” کودتا و تشکیل یک دولت نظامی و مقتدر از هر چیز دیگر برای انگلستان بهتر است “.
برای آماده کردن زمینههای کودتا، عوامل انگلستان از مدتها قبل دست به کار شدند. عدهای وظیفه داشتند با دامن زدن به بحرانهای سیاسی ـ اقتصادی وضعیت کشور را بحرانی کرده تا تشکیل دولتی مقتدر به آرزویی همگانی تبدیل شود. ایجاد دیکتاتوری نظامی درکشوری که هنوز پانزده سال از تأسیس مشروطیت در آن نگذشته بود احتیاج به زمینهسازی گستردهای داشت. برخی دیگر وظیفه داشتند با نفوذ در بریگاد قزاق قوهٔ نظامی کودتا را تأمین نمایند، این دسته همچنین وظیفه داشتند از بین نیروهای قزاق فردی را به عنوان فرمانده نظامی کودتا انتخاب و به افراد مافوق خود معرفی کنند. مجموعه اقدامات این گروهها که شرح آن خواهد آمد نهایتاً منجر به وقوع کودتا و روی کار آمدن دولتی نظامی در ایران شد. موقعیت و نفوذ انگلستان در ایران در آن دوره به حدی بود که هیچ ناظر خارجی و داخلی تصور اینکه بتوان بدون موافقت آن کشور دست به تغییرات گسترده در ایران زد را به ذهن خود نیز راه نمیداد.
۱. حسین مکی. تاریخ بیست ساله ایران. تهران نشر ناشر، ۱۳۶۳. ج ۱، صص ۲۴۴-۲۵۰. (اولین بیانیه ضیاءالدین طباطبایی)
۲. تاریخ روابط ایران و انگلیس در دوره رضاشاه. علیاصغر زرگر. مترجم کاوه بیات. تهران، انتشارات پروین ـ معین ۱۳۷۲. ص ۷۵.
۳. صورت مذاکرات مجلس در دوره چهاردهم قانونگذاری روز سه شنبه ۱۶ اسفند ۱۳۲۲. ص ۴۰.
۴. منوچهر شوکت صدری. پنجاه سال سلطنت بر دلها. ناشر مستند. ص ۸۱.
۵. کلارمونت اسکراین. شترها باید بروند. مترجم حسین ابوترابیان. تهران، نشر نو، ۱۳۶۲. صص ۵۴-۵۵
۶. دنیس رایت. انگلیسیان در ایران. ترجمه غلامحسین صدری افشار. تهران، دنیا، ۱۳۵۷. صص ۱۸-۱۷.
موسی حقانی
منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
همچنین مشاهده کنید
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
خرید میز و صندلی اداری
خرید بلیط هواپیما
گیت کنترل تردد
اسرائیل ایران اصفهان ایران و اسرائیل حجاب فرانسه حمله ایران به اسرائیل انفجار گشت ارشاد ارتش جمهوری اسلامی ایران حسین امیرعبداللهیان دولت
هواشناسی سیل وزارت بهداشت تهران فضای مجازی طرح نور قتل شهرداری تهران سیلاب سازمان هواشناسی دبی قوه قضاییه
قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو دولت سیزدهم چین تورم خودرو بازار خودرو بانک مرکزی ایران خودرو حقوق بازنشستگان دلار
سعدی سینمای ایران تلویزیون موسیقی فیلم سینما دفاع مقدس کتاب تئاتر سریال
اینترنت
رژیم صهیونیستی عراق فلسطین غزه جنگ غزه امیرعبداللهیان سازمان ملل شورای امنیت اتحادیه اروپا عملیات وعده صادق حماس اسراییل
فوتبال استقلال پرسپولیس شمس آذر قزوین باشگاه استقلال لیگ برتر صنعت نفت آبادان لیگ قهرمانان اروپا رئال مادرید بازی بارسلونا تراکتور
هوش مصنوعی گوگل ناسا فناوری سامسونگ ایلان ماسک تلگرام اپل وزیر ارتباطات
حمله قلبی فشار خون مغز درمان و آموزش پزشکی هموفیلی آلزایمر