اصول کنترل و پیشگیری از سفرزدگی و پرواززدگی

احساس خستگی در ۹۰ درصد افراد، عدم تمرکز و نداشتن انرژی و بی‌انگیزگی در ۹۴ درصد افراد، کاهش توانائی و عملکرد مهارتی، آشفتگی، نداشتن اشراف کامل به زمان و مکان در ۵۳ درصد افراد، تحرک‌پذیری، خواب‌آلودگی در روز و بیدار شدن مکرر در شب در ۹۳ درصد افراد در کاهش آب و مایعات بدن در ۷۰ درصد افراد که این مسئله خود باعث سردرد، خشکی پوست، تحریک مخاط بینی، و زمینه‌سازی برای سرماخوردگی می‌شود.
خستگی و احساس ناراحتی و تورم در پاها نیز در ۳۲ درصد افراد شیوع دارد. مشکلات گوارشی نیز عارضه دیگری است که در ۵۰ درصد افراد در پروازهای طولانی به‌وجود می‌آید.
گذر از مدارهای جغرافیائی، خشکی هوا، نبود هوای تازه و تهویه نامناسب و فشار هوای داخل هواپیما، نداشتن تحرک، مصرف نوشیدنی‌ها و غذاهای مورد استفاده در هواپیما از مهم‌ترین عواملی هستند که باعث این عوارض می‌شوند. البته مسائل فردی و ژنتیکی حساسیت‌های فردی و شرایط قبل از سفر همچون: کم‌خوابی در شب، سرماخوردگی و کسالت یا بیماری‌های دیگر، خستگی و کار بیش از حد، استرس و مشکلات روحی و عصبی از مهم‌ترین عواملی هستند که می‌توانند باعث تشدید عوارض ناشی از سفر شوند. همان‌طور که گفته شد عوامل قبل از سفر، عوامل در حین سفر و عوال بعد از سفر می‌توانند در این مشکلات نقش داشته باشند لذا توصیه‌های موجد نیز به همین ترتیب تقسیم‌بندی می‌شوند:
● قبل از سفر
قبل از سفر باید از تمامی استرس‌ها و مسائلی که باعث ناراحتی‌های روحی و عصبی می‌شوند پرهیز کرد و خونسردی خود را در هر شرایطی حفظ نمود. از بی‌خوابی، خستگی و کار بیش از حد اجتناب شود و در شب قبل از سفر به‌خوبی استراحت کرد.
در صورتی‌که کسالت یا بیماری وجود دارد، پرواز را به تأخیر انداخت یا اقدامات لازم را برای بهبود سریع‌تر انجام داد. حتی در بهترین شرایط و با منظم‌ترین برنامه‌ریزی هاف امکان تأخیر در برنامه پرواز وجود دارد. به همین منظور لازم است تا افراد با درک شرایط و آمادگی برای چنین احتمالاتی وسایل لازم برای سرگرم کردن خود به‌همراه داشته باشند.
نرمش و ورزش در روز پرواز در کاهش علائم و عوارض مفید است. لوازم استراحت مثل چشم‌بند، بالش مسافرتی یو شکل، پلاگ‌های داخل گوش که مانع رسیدن صداهای محیطی می‌شوند و بالش زیردستی کوچک به همراه داشته باشید.
● در حین پرواز
سعی کنید صندلی مناسب و مطلوب خود را انتخاب کرده و آن‌را در وضعیت راحت و مناسبی تنظیم کنید. همچنین از مصرف غذاهای حجیم و زیاد خودداری کنید. استفاده از موادغذائی پرادویه و محرک یا موادغذائی که ایجاد نفخ می‌کنند، در حین پرواز توصیه نمی‌شود. نوشیدنی‌ها و غذاهائی مثل سالاد، گوشت سرد و ماهی باعث مشکلات گوارشی می‌شوند. نوشیدن مایعات کافی در حین پرواز بسیار مهم است. توصیه می‌شود تا هرکس به‌همراه خود حداقل یک لیتر آب یا نوشیدنی مناسب داشته باشد و در طی پرواز نیز در صورت لزوم از پرسنل پرواز تقاضای مایعات کند. مصرف نوشیدنی‌های الکلی باعث کاهش آب و مایعات بدن و بروز آثار سمی ناشی از آن و تشدید علایم می‌شوند. نوشیدن مایعات حاوی کافئین مانند چای، قهوه و کوکاکولا را در حین پرواز به حداقل کاهش دهید. آب‌میوه یا آب ساده و بدون گاز بهترین نوشیدنی هستند. به فکر سرگرم کردن خود در طول پرواز باشید و به همین منظور کتاب، مجله و... به‌همراه داشته باشید. در صورت نیاز به مصرف داروئی خاص، آن‌را به میزان کافی به‌همراه داشته باشید. توصیه می‌شود تا در طول پرواز استفاده کنید.
چنانچه از لنزهای چشمی استفاده می‌کنید، وسایل و محلول‌های شست‌وشوی لنز را فراموش نکنید. استفاده از لنزهای چشمی به مدت طولانی در طی پرواز می‌تواند باعث خستگی و آسیب چشم‌ها شود. از نشستن طولانی‌مدت در حین پرواز خودداری کنید و هر از چند گاه با بلند شدن و راه رفتن در طول هواپیما کمی تحرک کنید. در صورت امکان، ضمن بلند شدن از صندلی با انجام تمرینات کششی ممکن و ساده بپردازید. یکی از عوارض بی‌حرکتی و عدم تحرک در پروازهای طولانی، خصوصاً در سنین بالای ۴۰ سال، عارضه لخته‌شدن خون در رگ‌های عمقی پا است.این عارضه امروزه بسیار مورد توجه قرار دارد، زیرا در صورت وقوع می‌تواند عوارض بسیار خطرناکی به‌همراه داشته باشد. لذا در صورت وجود هرگونه سابقه‌ای از این عارضه یا در افراد بالاتر از ۴۰ سال توصیه می‌شود تا ضمن هماهنگی با پزشکان کاروان اعزامی، با پوشیدن جوراب ضدواریس و مصرف قرص آسپرین در حین پرواز از بروز احتمالی آن پیشگیری کنید. داشتن دندان‌های پوشیده و مشکل‌دار به‌همراه احتمالات تغییر فشار داخل کابین هواپیما در طی پرواز می‌تواند باعث بروز دردهای شدیدی شود، لذا توصیه می‌شود قبل از اعزام نسبت به معاینه و درمان مشکلات احتمالی دندان‌ها توجه خاص شود. همچنین با توجه به شرایط مشابه در مورد بیماری‌های گوش ضروری است معاینه و درمان‌های لازم به منظور پیشگیری از مشکلات احتمالی انجام شود.
● بعد از سفر
دوش گرفتن بعد از رسیدن باعث تحریک گردش خون خصوصاً در عضلات شده و ایجاد احساس تازگی و سرحالی می‌کند. انجام ماساژ مناسب و اصولی نیز توصیه می‌شود تا خستگی را کاهش دهد. مصرف غذای سبک و استراحت در یک محل آرام در کاهش عوارض به‌وجود آمده بسیار مناسب است. البته در هر فردی درجه گرفتاری به عوارض و علایم یاد شده متفاوت است. کلاً در افراد خردسال کمتر و در سالمندان بیشتر است؛ به‌عبارت دیگر خردسالان سازگاری بیشتری با شرایط جدید دارند. بسیاری از افراد در مسافرت‌های طولانی به مصرف داروهای خواب‌آور رو می‌آورند این داروها ممکن است باعث احساس گذشت سریع زمان شود اما استفاده از آن خطرناک است، چرا که باعث کم‌آبی بدن شده و احتمال بروز لخته در رگ‌های عمقی را زیاد می‌کند. مرگ‌های ناگهانی در بسیاری از افراد که از قرص‌های خواب‌آور استفاده می‌کنند گزارش شده است.
مسافرت به‌خودی خود با خستگی و اختلال خواب همراه است. قطعاً با افزایش مسافت و زمان سفر احساس خستگی نیز افزایش می‌یابد. چنانچه سفر در جهت شرق یا غرب با پشت‌سر گذاشتن مدارهای جغرافیائی و تغییر ساعت همراه شود، علاوه بر خستگی، علائم دیگری هم در فرد مسافر ایجاد می‌شود که به مجموع این شرایط و اختلالات جسمی پدیده پرواززدگی (Jet Lag) گفته می‌شود. علت اصلی ایجاد این عارضه به‌هم خوردن ریتم شب و روز ساعت بیولوژیک بدن به‌دلیل کاهش یا افزایش تابش نور خورشید در مقصد جدید است. تطابق با محیط جدید معمولاً نیاز به چند روز زمان دارد و هر چه تعداد مدارهای طی شده بیشتر باشد، زمان لازم برای تطابق افزایش می‌یابد.
وقتی فردی به شرق یا غرب سفر می‌کند، در جهت حرکت یا خلاف حرکت وضعی زمین (حرکت زمین به دور خودش) حرکت می‌کند، لذا در سفر به شرق روز او کوتاه‌تر و در سفر به غرب روز او طولانی‌تر می‌شود. به‌طور مثال، وقتی فردی از ایران به شرق دور مسافرت می‌کند، به خاطر تفاوت مکانی (هر مدار جغرافیائی معادل یک‌ساعت اختلاف ساعت است) و اختلاف ساعت، ۶ تا ۷ ساعت از طول روز او کاسته می‌شود و شاهد یک شبانه‌روز کوتاه‌تری می‌شود و در نتیجه عوارض و علایم شدیدتری را تجربه می‌کند. در حالی‌که در سفر به غرب به‌خاطر افزایش شبانه‌روز و طولانی شدن شب استراحت بیشتری داشته و از عوارض و علائم احتمالی کمتری نسبت به شرق برخوردار است. اگر اختلاف ساعت بیش از ۳ ساعت باشد (بیشتر از سه مدار جغرافیائی)، علائم و عوارض سفرزدگی تشدید می‌شود.
از غده پینه‌آل در مغز هورمونی به نام ملاتونین ترشح می‌شود که نظم‌دهنده ساعت بیولوژیک و زیستی انسان است. این هورمون باعث می‌شود تا بدن در ساعات خاصی نیازهای زیستی از جمله خواب و بیداری را یادآوری کند. ترشح این هورمون تحت‌تأثیر نور و روز و شب افزایش و کاهش می‌یابد. وقتی در اثر سفر طولانی میزان ساعات روز یا شب تغییر کند، مقدار این هورمون نیز تغییر پیدا کرده و باعث بی‌نظمی در ساعات بیولوژیک و زیستی خصوصاً خواب و بیداری می‌شود، لذا باعث تشدید علائم و عوارض سفرزدگی می‌شود. کاهش یا افزایش این هورمون علائم سفرزدگی را تشدید می‌کنند، زیرا هر دو باعث بی‌نظمی هستند. اما بدن انسان در مقابل افزایش آن سازگارتر است تا در مقابل کاهش آن. به‌عبارت دیگر، در سفر به شرق که روز کوتاه‌تر می‌شود و ساعات شبانه‌روز کاهش می‌یابد و مقدار هورمون کاهش پیدا می‌کند، شرایط و عوارض شدیدتری به‌وجود می‌آید تا زمانی‌که فرد به غرب سفر می‌کند و مقدار هورمون افزایش می‌یابد.
برای پرهیز از مسائل و مشکلاتی که در اثر گذر از مدارهای جغرافیائی به‌وجود می‌آید و عوارض سفرزدگی را تشدید می‌کند بهتر است پرواز در روز صورت بگیرد. امروزه ثابت شده کسانی که پرواز آنها در روز صورت می‌گیرد، مشکلات کمتری نسبت به کسانی‌که پرواز آنها در شب آغاز می‌شود، دارند چرا که عوارض در افرادی که خستگی و کم‌خوابی قبل از سفر داشته باشند شدیدتر است.
برای کاهش علائم پرواززدگی داروهای بسیاری وجود دارند، اما اثرات مفید و قطعی آنها هنوز کاملاً به اثبات نرسیده و مورد بحث و بررسی بیشتر است. قرص هی‌ملاتونین و محصولات هومیوپاتی از جمله آرنیکا از مشهورترین این مواد هستند. استفاده زیاد و بدون دستور پزشک می‌تواند باعث تشدید علائم و عوارض ناشی از سفرزدگی شود.

منبع : سایر منابع