جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


بازارهای بورس نفت


بازارهای بورس نفت
بازار آتی نفت خام و فرآورده های نفتی یا به طور کلی انرژی، برخلاف بازار سایر کالاها قدمت کمتری دارد. در حدود نیم قرن پیش، وجود شرکت های بزرگ نفتی از «استاندارد اویل» گرفته تا هفت خواهران امکان سیطره این شرکت ها در بازار را فراهم کرده بود تا آنان بازار نفت را به دور از هرگونه رقیبی میان خود تقسیم کنند.در اوایل دهه ۱۹۷۰ و وقوع تغییر و تحولات در این بازار، نقش این شرکت های بزرگ نفتی بر تجارت و تولید جهانی نفت به شدت کم رنگ تر شد و میزان معاملات تک محموله که در آن زمان بسیار ناچیز بود، به سرعت افزایش یافت. این تغییر و تحول ها به شکل گیری بازارهای بورس سازمان یافته و حتی غیر سازمان یافته، منجر شدند. این بازارها ابزارهای لازم را برای آسان سازی و سرعت بخشی مبادلات نفت میان شرکت کنندگان بازار فراهم آورده اند. این قراردادها شامل قراردادهای تحویل آتی (سلف)، پیمان آتی، سوآپ و خیارمعامله است که به آنها «ابزارهای مشتقه» نیز می گویند و کارکرد اساسی آنها، ایجاد برخی راهبردهای سرمایه گذاری مربوط به مدیریت ریسک مانند معاملات تامینی یا آربیتراژ است.
هدف بازارهای آتی از بعد اقتصادی، ارائه فضایی است که ریسک را به شرکت کنندگان در بازار انتقال دهد. بورس های نفت، محل تلاقی دو گروه شرکت کننده عمده هستند: گروه نخست کسانی که می خواهند اطلاعاتی در قیمت کالاها در آینده به دست آورند و برای گریز از ریسک، معاملات تامینی انجام می دهند و گروه دوم کسانی که ریسک پذیر هستند و از نوسان های قیمت، انتظار کسب سود دارند. به طور کلی بورس سه وظیفه اصلی را به عهده دارد که عبارتند از: معاملات تامینی، کشف قیمت و آربیتراژ.تولیدکننده و مصرف کننده به سبب اطمینان نداشتن از قیمت ها در آینده و ترس از این که ممکن است تغییرات قیمت ها آنان را متضرر کند و نتوانند بر اساس برنامه های خود حرکت کنند، دست به خرید و فروش تامینی می زنند و در نتیجه خود را در مقابل هرگونه نوسان های درآمدی ایمن می سازند.
بازار سازمان یافته بورس، تضمین کافی و لازم را در جهت معاملات تامینی و همچنین سوداگری فراهم می آورد؛ از این رو سود حاصل از این عملیات در این بازار ضمانت اجرایی دارد و به همین منظور مقررات ویژه ای وضع شده است و بازارهای بورس همواره برای تنظیم و تصحیح این مقررات فعالیت می کنند. در حالی که در بازار خارج از بورس، انعطاف پذیری ابزارهای مالی سبب شده است تا قراردادهای این بازار، رقیبان سرسختی برای پیمان های آتی و سایر مشتقات مالی مورد مبادله، در بورس های سازمان یافته محسوب شوند، به ویژه آن که این نوع قراردادها امکان عملیات سوداگرانه بیشتری را برای شرکت های نفتی و پالایشگران سرمایه دار فراهم می کند.
موسسه های پولی و مالی، همچنین شرکت های نفتی با استفاده از بازارهای بورس، اعم از سازمان یافته و خارج از بورس و ابزارهای مشتقه، سعی در حفظ و افزایش ارزش پورتفولیوی خود دارند و از این طریق به مدیریت ریسک می پردازند. وجود ارتباط پویا میان ریسک و بازده حاصل از سرمایه گذاری ها ایجاب می کند که شرکت ها به دنبال متنوع ساختن سبد دارایی های خود باشند، یعنی در املاک و مستغلات، انواع ارز، انواع اوراق قرضه و سایر اوراق بهادار، همچنین مجموعه ای از اسناد مربوط به ابزارهای مشتقه سرمایه گذاری کنند.
با توجه به پیشرفت و تحولات بازارهای بورس کالا و کاربرد ابزارهای مشتقه مالی نظیر پیمان های سلف، آتی، خیاری و سوآپ در تجارت نفت و فرآورده های نفتی و به طور کلی انرژی، تحول بنیادی در بازار نفت ایجاد شده است. با توجه به فرمول های قیمت گذاری نفت خام و ارتباط آن با شاخص های نفت خام در بازارهای مختلف، همچنین اعمال نفوذ موسسه های پولی و مالی و شرکت های نفتی در این بازارها، وجود نوسان های قیمتی در این بازارها اجتناب ناپذیر است.
هرچند ایمن شدن در مقابل نوسان های قیمت، هدف اصلی شرکت کنندگان در این بازارها است، اما بورس بازی و عملیات سوداگرانه روی دیگر سکه است؛ بنابراین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان در معرض نوسان های قیمتی خواهند بود؛ از این رو استفاده از ابزارهای مشتقه مالی در بورس های سازمان یافته و غیررسمی به عنصری جدایی ناپذیر از بازار نفت تبدیل شده است و موثرترین ابزارها برای مدیریت ریسک هستند.
هرچند مطالعات حاکی از اعمال نفوذ برخی از موسسه های پولی و مالی و شرکت های نفتی در بازارهای بورس، به ویژه بازارهای غیررسمی است، اما نمی تواند علتی برای وارد نشدن به بازار باشد؛ بنابراین لازم است نخست با آموزش نیروی کار و شناخت دقیق از عملکرد بازارهای یاد شده اقدام به ورود به این بازار کرد. هرچند ممکن است در آغاز به علت کم تجربگی زیان هایی تحمیل شود، ولی در بلند مدت منافعی را نصیب کشور خواهد ساخت، به ویژه آن که در برخی موارد ممکن است دسترسی سریع تر به اطلاعات مسیر شود؛ (اطلاعات مربوط به اجلاس های اوپک و تصمیم گیری های آن) که خود می تواند موجب تصمیم گیری صحیح و موقعیت مناسب در بازار شود و منافعی را نصیب کشور کند. کشورهایی همانند چین و مکزیک در این زمینه پیشگام بوده اند و با استفاده از تجارب ارزنده ای که در دوران ورود خود به بازارهای بورس کسب کرده اند، توانسته اند سهمی از منافع بازار را به خود اختصاص دهند.
●بررسی بازارهای بورس نفت (سازمان یافته و غیرسازمان یافته)
بورس به مفهوم یک تشکل بازرگانی است که اعضای آن در دوره های مشخص و به طور معمول در ساعت های مشخص روزانه به مبادله اوراق بهادار یا کالاها می پردازند. وظیفه اصلی بورس، ایجاد و ساماندهی مکانی برای جلسات تجاری است که در آن افراد عضو در زمان گشایش تالار بتوانند به داد و ستد بپردازند. درآمد بورس همچون هر واحد تجاری از حق عضویت ها، حق الزحمه ها، کمیسیون ها و ... که اعضا پرداخت می کنند، به دست می آید.
وجود مکان هایی که به طور رسمی مرکز مبادلات تجاری شناخته می شوند، از روزگاران گذشته برای ادامه حیات اقتصادی جوامع و دولت ها ضروری بوده است. هر چند در گذشته های دور تاجران در ساعت های مشخص و در مکان هایی گرد هم می آمدند و نمایشگاه های بزرگ ادواری مکان نشست های تجاری بود، اما پیشینه تشکیل بورس های جدید به قرن سیزدهم بر می گردد. نخستین بورس ها در شهرهای مهم تجاری ایتالیا همچون فلورانس تشکیل شد. نخستین بورس مدرن که در آن کالاها به جای مبادله مستقیم با رسیدها و حواله ها داد و ستد می شد، بورس «آنتورپ» بود که در سال ۱۳۵۱ میلادی تأسیس شد.
بورس «تولدز» در سال ۱۵۴۹ و بورس سلطنتی لندن در سال ۱۵۶۶ میلادی تشکیل شدند. در سال ۱۷۳۴ میلادی نیز نخستین مکان برای تجارت اوراق بهادار در نیویورک گشوده شد.در سه سده گذشته نیز بورس به رشد خود ادامه داده تا آنجا که امروزه بورس ها در سراسر جهان نبض اقتصاد را در دست دارند و تصور اقتصادی پویا و پیشرفته بدون بازار بورس، ناممکن است.تعریف های گوناگونی از بورس کالا وجود دارد، ولی تعریف دقیق آن، بورس کالا را کانونی می داند که در آن داد و ستد آتی سازماندهی می شود. بر این اساس، در حال حاضر ۷۲ بورس پیمان های آتی کالا در سراسر جهان وجود دارند و تعداد دیگری نیز در حال راه اندازی هستند.
درآغاز دهه ۱۸۷۰ میلادی، نخستین بازارهای رسمی بورس نفتی در کانادا و آمریکا ایجاد شدند و اولین محل رسمی برای مبادلات نفتی، هتلی نزدیک به ایستگاه راه آهن در شهر Titusville بود. سپس در مناطق نفتی آمریکا نظیر پنسیلوانیای غربی وشهر پیتزبورگ تشکیل، سپس به نیویورک منتقل شد.
معاملات در بازارهای بورس نفت در اوایل سال های دهه ۱۸۹۰ میلادی کاهش یافت و علت آن انحصار بازار نفت از سوی شرکت «استاندارد اویل» بود که در سال ۱۸۹۵ میلادی سبب انحلال تمام بورس های نفتی آمریکا شد. هر چند درسال ۱۹۳۰ میلادی دوباره پیمان های آتی نفت (قراردادهای بنزین و نفت خام) در کامکس که اکنون جزئی از بازار بورس نایمکس است، مبادله شد، ولی به علت وجود بی ثباتی، نبود قوانین مدون، بروز جنگ اول جهانی و ایجاد شرایط بحرانی در بازار نتوانست به فعالیت خود ادامه دهد و در سال ۱۹۴۲ میلادی قراردادهای نفتی از فهرست معاملات این بازار حذف شد.
در سال ۱۹۷۸ میلادی معاملات نفتی دوباره در بازار رسمی بورس نفت نیویورک ظاهر شد که علت عمده آن نوسان ها و سیر صعودی قیمت های نفت خام و نیاز مصرف کنندگان به مصون کردن خود در رویارویی با این پدیده بود. وجود قوانین مشخص و مدون در معاملات آتی که در سال ۱۹۷۴ در آمریکا تصویب شد، زمینه های رشد بازارهای بورس نفتی را فراهم آورد.
●عوامل ایجاد بازارهای بورس نفتی
در دهه ۱۸۴۰ شیکاگو، قلب تجاری ایالات متحد آمریکا، راه آهن و خطوط تلگراف این شهر را به شرق متصل کرده بود. در این زمان اختراع ماشینی برای درو سبب افزایش تولید گندم شد و از این رو کشاورزان برای فروش محصول خود به شیکاگو آمدند و به تجارت با معامله گران پرداختندکه این گروه به نوبه خود گندم را به سراسر این کشور منتقل می کرد، ولی کشاورزان بیشتر در داد و ستد با معامله گران زیان می دیدند.در سال ۱۸۴۸ مکانی مرکزی گشایش یافت که در آن کشاورزان و معامله گران به داد وستد نقدی گندم می پرداختند. به عبارت دیگر، در مقابل پول نقد، شاهد تحویل آتی گندم بودیم. با آغاز مذاکره کشاورزان ومعامله گران درباره تحویل آتی گندم، نخست معاملات سلف شکل گرفت، سپس پدیده ای به نام «قرارداد آتی» ظهور کرد. این دو گروه قرارداد مکتوب و گاه پول اندکی را به عنوان ضمانت رد و بدل می کردند. این قراردادها به سرعت متداول شدند و حتی گاهی از آن به عنوان وثیقه بانکی استفاده می شد. به علاوه پدیده جدیدی شکل گرفت و آن دست به دست شدن قراردادها پیش از تاریخ تحویل بود؛ بنابراین سوداگران و سرمایه گذاران آن را منبع مناسبی برای کسب سود یافتند، ولی بسیاری بر این باور بودند که بورس بازان به سبب این که معاملات فیزیکی انجام نمی دهند، بازار آزاد را مخدوش می کنند؛ از این رو دولت ها مجبور به مداخله شدند و با وضع قوانین و ضوابط همه جانبه آثار سوء این فعالیت ها را کاهش و بازار بورس را به سوی افزایش منافع عمومی جامعه سوق دادند.
بازار آتی نفت خام و فرآورده های نفتی یا به طور کلی انرژی، بر خلاف بازار سایر کالاها پیشینه کمتری دارد. افزایش نقش نفت در جهان همراه با انحصار شرکت استاندارد اویل بود، ولی پس از به اجرا در آمدن قانون ضد تراست، کنترل بازار در دست هفت خواهران نفتی قرار گرفت که تا اوایل دهه ۱۹۷۰ ادامه داشت. این پدیده سبب شد تا شرکت های بزرگ نفتی تمام فعالیت های فنی و تجاری نفت در سطح جهان را زیر سیطره خود داشته باشند و بازار جهانی نفت را به دور از هرگونه رقابتی میان خود تقسیم کنند. در چنین شرایطی این شرکت ها برنامه ریزی دقیقی را در رابطه با بازار نفت انجام می دادند و از این رو نیازی به قراردادهای سلف و آتی نفت و فرآورده های نفتی که زاییده نوسان های قیمت ها، نبود توانایی پیش بینی تحولات بازار نفت و ... است، احساس نمی شد. ولی اوایل دهه ۱۹۷۰ صنعت نفت با تحولاتی همراه و بازار با ثبات و آرام آن، دستخوش تلاطم شد. عوامل سیاسی و اقتصادی متعددی موجب شدند که کنترل شرکت های بزرگ نفتی بر تجارت و تولید جهانی نفت به شدت کاهش و میزان معاملات تک محموله که در آن زمان بسیار ناچیز بود، به سرعت افزایش یافت.
بحران اول نفتی نگرانی هایی را برای مصرف کنندگان فراهم آورد و به نوسان های قیمتی دامن زد. این پدیده سبب شد که شرکت کنندگان در بازار به دنبال کاهش ریسک معاملات خود باشند؛ از این رو بازارهای سازمان یافته بورس، همچنین بازارهای خارج از بورس شکل گرفتند. در این میان به دلیل نوسان های قیمتی، عده ای ریسک پذیر علاقه مند به استفاده از این نوسان ها شدند و از این بازار سود بردند.بازارهای سازمان یافته بورس به منظور کاهش ریسک معاملاتی، افزایش انعطاف پذیری و توسعه تجارت نفت در دنیا به وجود آمدند، به عبارت دیگر این بازارها شرایط لازم را برای تسهیل و تسریع مبادلات نفت و فرآورده های نفتی میان شرکت کنندگان بازار فراهم آورده اند.
●ویژگی های خاص بازارهای بورس نفتی
تمام کالاها در بازارهای نقدی داد و ستد می شوند. در این بازارها خریدار و فروشنده برای تحویل کمیت و کیفیت مشخصی از یک کالا با یکدیگر به توافق می رسند. هنگامی که قیمت کالاها نوسان داشته باشند، معامله گران با ریسک رو به رو خواهند بود، زیرا ممکن است ارزش موجودی آنها کاهش چشمگیری داشته باشد. برای ایمن شدن در برابر تغییرات ناگهانی قیمت، خریداران و فروشندگان به بازار سلف روی می آوردند که در آن، قراردادها برای تحویل کمیت و کیفیت مشخصی از یک کالا با قیمت مشخص تنظیم می شود. در حقیقت قرارداد سلف توافق نامه ای میان خریدار و فروشنده برای داد و ستد کالایی در آینده است که موارد زیر باید در آن تعیین شود:
۱- توصیف ویژگی ها و کیفیت بالا
۲- کمیت
۳- قیمت
۴- تاریخ تحویل
۵- محل و روش تحویل
بر اساس این قرارداد، فروشنده متعهد می شود که کالای مشخصی را در تاریخ و قیمت مشخص تحویل دهد و در مقابل خریدار تعهد می کند که آن کالا را در تاریخ و قیمت معین تحویل بگیرد. در حقیقت تسویه قراردادهای سلف به صورت تحویل فیزیکی است. ولی این قراردادها محدودیت هایی دارند که عبارتند از:
- نبود یک بازار سازمان یافته
- نبود یک بازار دست دوم
- وجود ریسک اعتباری
تنگناها و کاستی های قراردادهای سلف سبب شده است که پیمان های آتی در یک بازار سازمان یافته به نام بورس آتی شکل گیرند که در آن امکان معامله دست دوم و نیز سازکار تضمین مالی برای کمینه کردن ریسک اعتباری وجود دارد. در واقع بورس های آتی برای از بین بردن مشکلات قراردادهای سلف پدید آمدند و به این منظور امکاناتی برای ایجاد ایمنی معامله فراهم شد. سازمان بورس آتی خود به داد و ستد کالا یا پیمان های آتی نمی پردازد و در تعیین قیمت نیز مداخله نمی کند، بلکه قوانین و مقررات را به منظور استاندارد و ایمن کردن شیوه عمل خریداران و فروشندگان وضع و اجرا می کند. همچنین با انتشار گسترده و به هنگام اطلاعات بازار، زمینه مناسبی را برای فعالیت های اقتصادی فراهم می آورد.
منبع : شبکه اطلاع رسانی شانا


همچنین مشاهده کنید