قرآن در فرهنگ عامه ایران

دراین تاریکی‌های زمانه، وناباوری‌های فضیلت سوزانه، با آنکه جای نگرانی هست ، اما حافظا در کنج فقر و خلوت شب‌های تار تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور به تحقیق کتاب‌های آسمانی وازآن میان قرآن کریم، برای ارشاد وهدایت انسان آمده است، ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم، وهدایت کاملش ازآن کسانی است که ایمان و پرهیز کاری را اصل حیات اجتماعی و ارزشی خود قرارداده‌اند، ذلک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین، و برای نااهلان چه بسا به گونه‌ای باشد که یهدی به کثیراً و یضل به کثیرا و به زبان مولانا جلا الدین مثنوی ما چو قرآن مدل هادی بعضی و بعضی را مضل این کتاب هدایتگر نیز به‌سان دیگر کتاب‌های آسمانی، گاه تقدس همه جانبه‌اش به چند تقدس نمادی و ظاهری تبدیل شده است.
یعنی مطالب و مفاهیم و پیام‌های نجات بخش و سازنده‌ی آن ناشناخته مانده وآگاهی ازآنها، با آن‌که لقد یسرنا القرآن للذکروهل من مذکر ، در طی زمان کاستی یافته اما همچنان مقدس و قابل احترام به حیات خود ادامه داده است به همان صورت که کتاب مقدس یهود ، تقدس خود را نگاه داشته و باورمندان آن دیانت، آن را می بوسند، به آن احترام می گذارند و در پاره‌ای ازآیین‌های مذهبی، آن را در پارچه‌های گران قیمت می پیچند و سخت درآغوش می کشند و جماعت باورمند، همگام با "خاخام" ها و"ربان" ها به سماع مذهبی بر می خیزند، اما ازمحتوای کتاب مقدس ناآگاهند، یا بیش و کم آگاهی دارند، و بخشی ازآنان برخلاف آن عمل می کنند، تجاوز می کنند و تمامی احکام شریعت مطهر موسی علیه السلام را نادیده می‌انگارند: مثل الذین حملوا التورا‌‌ت ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفارا؛ و چه زیبا سعدی شیرازی درباره‌ی آنان و هماهنگان آنان ازهر دین و مذهب آورده است :
نه محقق بود نه دانشمند چارپایی بر او کتابی چند
محققان ازکاربرد این شیوه درباره‌ی دیگر کتاب‌های مقدس چون اوستا، ودا وانجیل نیز گفتگو به‌میان آورده‌اند که مجال پرداختن به آن را نداریم و بی تردید جهالت و نفاق و سواستفاده از باو‌ها و صداقت مردم، گاه کتاب آسمانی، مسلمانان را هم، درغربت قرار داده و به صورت "شئ مقدس" درآورده است، نااهلان به دلیل "نادانی" و نشناختن زمان و مکان تبلیغ و تبشیر، موجب نوعی آسیب شده اند، چنانکه در بی توجهی به اصل محکم آیات وعناد در فروع و حواشی مولانا فرموده است :
ما ز قرآن مغز را برداشتیم پوست را پیش خران بگذاشتیم
و درنابهنگامی‌های امربه معروف به قول سعدی
گرتوقرآن بدین نمط خوانی ببری رونق مسلمانی
و منافقان و فریبکاران، پدیدآورنده‌ی نوع دیگری از آسیب‌های معنوی شده اند، به قول لسان الغیب:
حافظا می خور و رندی کن وخوش باش ولی دام تزویر مکن چون دگران قرآن را
و نیز ستمگری‌های تاریخی دربرابرعاملان راستین احکام الهی، چنانکه وصال آورده است:
قرآن کنند حرز و امام مبین کشند یاسین کنند حفظ و به طه کشند تیغ
سوگند یادکردن به "شئ"یا"امری"که برای آن تقدس پدید آمده، و یاد کردن نام و نشان آن در زمان هایی به جای منطق و استدلال ((Logic برای آن امر مقدس نوعی حقانیت (Legitimation) به وجود آورده است.از این شمارند سوگند‌ها و قسم‌های گوناگون:
به قرآن مجید، به کلام الله مجید، به سی جزء قرآن، به‌این قرآن که از سینه‌ی محمد(ص) آمده، و جزاینها؛ و برای تاکید بیشتر: دست می گذارم روی قرآن، دو دستم را می گذارم روی کلام الله، و برای تاکید بسیارموکد با پا می روم روی قرآن که این کار را نکرده‌ام، قرآن را شسته‌ام اگردروغ گویم ؛ به زبان فرخی
گر من امروز شادمانه نیم شسته بادی به دست من قرآن
یا قرآن فرو خوردن به‌جای سوگند به قرآن، چنانکه شانی آورده است:
شانی به‌ ترک عشق تو سوگند می خورد باورمکن اگرهمه قرآن فرو خورد
همچنین از زبان لسان الغیب شیراز:
گفتمش که زلف به خون که شستی؟ گفتا حافظ این قصه درازاست به قرآن که مپرس
همچنین سوگند درفراخواندن خلق به کا‌ر‌های نیک و پسندیده و دوری از ریاکاری:
حافظ به حق قرآن کز شید و زرق بازآی باشد که گوی عیش دراین جهان توان زد
استخاره و طلب نیکویی و خوش احوال بودن با تمسک به آیات کلام الله، از زیرقرآن عبورکردن جهت رفتن به سفر( سپردن به قرآن، در پناه قرآن )، بر پایی بزم عروسی، خرید منزل، شرکت در معاملات، حتی در زمان شرکت در کنکور دانشگاه ه؛، با آنکه استخاره مقدم است و گام نهادن درکا‌های نیکو و درست مقدم برمقدم ! به قول حافظ:
هرگه که دل به عشق دهی خوش دمی بود در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست
نفرین و بدخواهی برای دشمن، چون قرآن به کمرت بزند.تبرک جویی به قرآن به‌مناسبت‌های گوناگون چون بردن قرآن وآینه درمنزل‌های جدید، گذاشتن قرآن درسفره‌ی عقد، نهادن قرآن درسفره‌ی هفت سین نوروزی، آمرزش خواهی از قرآن، که شیوه‌ی متداول مسلمانان شده است و گاه این تصور را پدید می آورد که آیا قرآن برای مردگان آمده است یا برای زنده گان و به زبان دیگر برای زنده کردن مردگانی که اگر قرآن بخوانند و به قرآن عمل کنند، دیوان زشتکار ازآنان دور می شوند . زاهد ار رندی حافظ نکند فهم چه شد دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند
و فرشتگان الهی و نفس راضیه و مرضیه در آنان کارایی می یابند:
عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ قرآن زبر بخوانی با چارده روایت
خواندن قرآن درمجالس ختم، درقبرستان‌ها، خواندن فاتحه‌الکتاب به‌یاد مردگان و خواندن آیاتی از سوره‌ی الرحمن درمجالس ختم و قرائت و حفظ قرآن که همواره از مکتب خانه‌ها آغاز می شد و معلمان قرآن به‌رسم معمول پس از پایان همه‌ی قرآن،هدایایی چون که در دوره‌های اخیر"کله قند"، هم بود دریافت می کردند. خوشبختانه در زمان ما قرائت و حفظ رونق بسیار یافته است. درگذشته‌ها نیز بیش و کم رواج داشت و حافظان متعددی در تاریخ ادبیات ایران شهرت یافته‌اند که یکی ازآنان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی است که در این گفتارازاو مدد گرفتیم و اوست که در"چهارده روایت" سینه‌ی خود را درنگاهداشت کلام الهی منور کرده بود و دررسایی شعر خود، سوگند گونه آورده است:
ندیدم خوشتر از شعر تو حافظ به قرآنی که اندر سینه داری
هدیه دادن قرآن به شخصیت‌ها و دوستان یکی دیگراز سنت‌های پسندیده‌ی مؤمنان بود و صحافان و رواقان و نساخان قرآن نیز گاه به قصد تبرک و تیمن به کارهای مربوط به تهیه و تحریر قرآن می پرداختند و گاه به گونه‌ای هدایایی می پذیرفتند که جنبه‌ی دریافت مزد و معامله و خرید و فروش نداشت و متمولان با شیوه‌هایی که جنبه‌ی خودنمایی نداشته باشد، قرآن‌هایی را به مساجد و مراقد و مضاجع منطقه‌ی خود اهدا می کردند.
احترام و گرامی داشت خاص چون بوسیدن، به سر گذاشتن قرآن به‌ویژه در شب‌های احیاء روی سینه‌ی غش کننده نهادن به‌عنوان بهبودی او، خواندن سوره‌ی والشمس موقع غروب برای رفع سردرد‌های شدید، نوشتن آیات خاص روی کاغذ و شستن و نوشیدن، آب آن برای رفع پاره‌ای بلایا، خواندن آیاتی برای آسان شدن درد زایمان، نهادن قرآن روی سینه مردگان به نشانه‌ی اعتقاد درواپسین لحظه‌های حیات .
شفا خواهی و رفع موانع اجتماعی و طبیعی، چون آیه‌الکرسی، ختم انعام هفتاد حمد بالای سر بیمار، خواندن یس، خواندن چهار قل موقع خواب، خواندن آیات خاص برای خواب دیدن کسی را که می خواهند، خواندن آیات خاص برای بیدارشدن دروقت معین، خواندن هفت قل‌هو‌الله درهفت جهت، خواندن آیه‌ی شریفه‌ی امن یجیب المضطراذا دعاه و یکشف السوء، برای شفا و برآمدن حاجات. خواندن آیات دعایی در نماز و در قنوت چون ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه و قنا عذاب النار، ربنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمه انک علی کل شئ قدیر و جزاینها. خواندن آیات در حوادث ناگوار طبیعی چون زلزله، خسوف و کسوف، حتی در مواقع خطر و حمله‌ی حیوانات(چون سگ) و اشخاص نابکار، خواندن آیات در خواستن باران همزمان با ترانه‌های محلی، چنان که در قزوین می خوانند:
ای خدا بده باران از بهر گنه کاران
یک مشت گندم داشتیم، پشت دروازه
کاشتیم، از خدا امید داشتیم، ای خدا بده باران از بهر گنه کاران .
خواندن سوره‌ی انا انزلنا درموقع وضو، خواندن سوره‌ی جمعه در نمازهای جمعه، خواندن سوره‌های خاص در پاره‌ای نمازها و خواندن ان یکاد برای دور شدن از چشم زدن‌های دشمنان و مناعدان. چنانکه لسان الغیب در یکی ازغرل‌های زیبایش به‌این امراشاره دارد:
معاشران گره از زلف یار باز کنید شبی خوش است بدین قصه‌اش درازکنید
حضورخلوت انس است و دوستان جمعند و ان یکاد بخوانید در فراز کنید
نصب کاشی‌ها و گچ کاری‌های زیبایی بر سردر خانه‌ها، یدالله فوق‌ایدیهم، چون‌الملک لله، والله خیرحافظا وهو ارحم الراحمین، فادخلوها بسلام آمنین، و حک آیات خاص بر روی مهرهای سلطنتی و دیوانی، برای مثال مهر آقا محمد خان قاجار چنین بود "افوض امری الی الله،عبده الراجی محمد" و خوشنویسی‌های گوناگون که خود بحث دیگری است.
امان خواهی‌ها ؛ گاه برای جلب یاغیان و مخالفان از طرف شاهان وامیران و صاحبان قدرت قرآن امضا می شد و ارسال می گشت و طرف مقابل در صورت اطمینان خود را تسلیم می کرد و متاسفانه بسیار اتفاق افتاده است که پس از تسلیم، حکم به دستگیری و کشتن از طرف امضا کننده پیمان صادرمی شد و این امر، یکی از کارهای ناشایست زورمندان مزور تاریخ بوده است.
بی تردید درارتباط قرآن با فرهنگ عامه مطالب بسیاری وجود دارد که به گمان من تحقیق جدا گانه‌ای را طلب می کند.
اگر دراین سخنان اندک فایدتی دیده شود، به یمن قرآن است و دست آوردهایی است از آن کتاب مقدس
صبح خیزی و سلامت طلبی چون حافظ هرچه کردم همه از دولت قرآن کردم
دراین گفتارفزون بر برخورداری‌های شفاهی از دوستان و همکاران پژوهشگر خود، پاره‌ای کتاب‌ها و مقالات درباره‌ی فرهنگ عامه، محققان را به خواندن دو کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی چاپ‌های متعدد و ابواب الجنات رضا قاضی تهرانی چاپ ۱۳۶۲ قمری دعوت می کنم.همچنین در باب اهمیت قرآن، این کتاب مقدس و آموزنده و حیات بخش حیف است به نکته‌ای اشاره نکنم؛ مرحوم آیه‌الله حاج سید رضا زنجانی می فرمودند: در گذشته مسلمانان کوشیدند تا قرآن و حریم قرآن را از شر دشمنان قرآن حفظ کنند و حالا باید از قرآن بخواهیم که ما را از شر دشمنانمان محفوظ نگاه دارد .