حمل و نقل عمومی در تهران قدیم

یاد گذشته اگر چه به کار زندگی امروز ما نمی آید، اما اوقات تلخ و ایام فسرده ما را پیوند می دهد به خوشی ها و لذت هایی که از آن جز در داستان ها، رنگ و نویی باقی نمانده است.
قبل از متداول شدن اتومبیل و به قول قدیمی ها کالسکه بخاری در میان اشراف و اعیان، کالسکه- شبیه ترین وسیله به اتومبیل- از زمان ناصرالدین شاه رایج گردید. در بین معممین هم مورد استفاده داشت و اولین نفر از علما که دارای کالسکه مخصوص شد آیت الله سید ابوالقاسم امامی داماد ناصرالدین شاه بود و بعد از او آیت الله شیخ فضل الله نوری را می توان نام برد.
البته کالسکه بیشتر جنبه اختصاصی و خانوادگی داشت و به عنوان تنها وسیله عمومی آن زمان همان خط آهن تهران شهرری معروف به ماشین دودی قابل ذکر است که در سال ۱۲۶۴ هجری قمری (اولین سال سلطنت ناصرالدینشاه) یک مهندس فرانسوی موفق به گرفتن امتیاز آن از شاه شد که بعدها رسما این امتیاز طبق یک قرارداد ۹۹ ساله به بلژیکی ها واگذار شد.از طرفی وضع محلات شهر و کوچه های قدیم تهران هم برای تردد وسایل نقلیه چرخدار مناسب نبود ولیکن ناصرالدین شاه با سفرهای متعددی که به فرنگ کرد، به پیروی از شیوه حمل و نقل داخل شهری اروپا، دستور کشیدن خط آهنی معروف به واگن اسبی را داد که از دروازه قزوین پس از طی خیابان های امام خمینی فعلی، امیرکبیر فعلی، ری فعلی به گارماشین آن زمان که اکنون به پارک تفریحی و کتابخانه عمومی تبدیل شده می رسید.
یکی از مشکلات کمپانی واگن اسبی، فرو نشستن معبر واگن نسبت به سطح خیابان بود که از اثر فشار واگن روی ریل و تراکم خاکروبه هایی که در خیابان ریخته می شد به وجود می آمد؛ بویژه در زمستان، اغلب آب روی ریل ها را می گرفت و یخ زدگی باعث قطع عبور و مرور واگن تا مدتی می شد. یک خط اختصاصی واگن اسبی هم وجود داشت که از توپخانه تا لاله زار (جلو منزل میرزاعلی اصغرخان اتابک، امین السطلان) برای تسهیل در امر رفت و آمد درباریان کشیده شده بود.
●زمان مظفرالدین شاه و دیگران
پس از ناصرالدین شاه در سال ۱۳۲۰ هجری قمری، مظفرالدین شاه که در مدت کوتاه سلطنت خود سه سفر به اروپا کرده بود موفق به آوردن اتومبیل به ایران شد. پس از او حاج حسین آقا امین الضرب، دومین اتومبیل را وارد کرد. سپس محمدعلی شاه سفارش خرید اتومبیل دیگری داد که گهگاه هم بر آن سوار شده و در شهر گردش می کرد. این اتومبیل پس از خلع او برای احمد شاه باقی ماند؛ به اضافه دو اتومبیل دیگر که خودش خرید.
●دوران پهلوی اول
در حقیقت سال ورود اتومبیل با رقمی چشمگیر، بعد از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ شمسی ثبت شده که طبق آمار موجود از این قرار است: سال ۱۳۰۲ (۴۳۷ دستگاه)، سال ۱۳۰۳(۶۳۲ دستگاه)،سال ۱۳۰۴(۱۶۰۳ دستگاه)و سال ۱۳۰۵(۱۶۸۰ دستگاه).
●سیستم واگن اسبی رانی
واگن اسبی در اواخر عمر، دارای سه خط بود که به قول امروزی ها، ترمینال مرکزی آن در میدان توپخانه قرار داشت و به سه جهت جغرافیایی جنوب و شرق و غرب (یعنی بازار، گارماشین و میدان باغشاه) رفت و آمد می کرد. جایگاه توقف واگن ها مثل توقفگاه های فعلی، محلی بود بنام واگن خانه واقع در خیابان اکباتان که شب هنگام پس از اتمام کار، تمام واگن ها به این محل برای توقف شبانه هدایت می شدند. ریل های آهنین خطوط واگن اسبی پس از برچیدن واگن اسبی در زیر قشرهای ضخیم آسفالت خیابان های جدید برای همیشه مدفون و دفتر زندگی هشتاد ساله واگن اسبی تهران برای همیشه در اواخر سال ۱۳۰۵ شمسی بسته شد تا مسئولان به فکر چاره افتاده و برای حمل و نقل مردم پایتخت فکر اساسی کنند.
●آغاز به کار اتوبوسرانی
لایحه واگذاری اتوبوسرانی تهران در آبان ماه ۱۳۰۵ شمسی به مجلس شورای ملی تقدیم شد و به موجب آن، به موسسه دانمارکا متعلق به کشور دانمارک اجازه دائرکردن خطوط اتوبوسرانی داده شد و از سال ۱۳۰۶ شمسی، اتوبوسرانی تهران با چهار خط، رسماً شروع به کار کرد که عبارت بود از: خط ۱ ؛میدان توپخانه دروازه قزوین، خط ۲ ؛میدان توپخانه انتهای امیریه، خط ۳ ؛میدان توپخانه، بازار و شاهپور و خط ۴ ؛میدان توپخانه گارماشین (ری جنوبی). شایان ذکر است خطی بین دروازه دولت و بازار کشیده شد که به علت عدم استقبال مردم، پس از یک سال و دو ماه بهره برداری، برچیده شد. اتوبوس های این موسسه از نوع برلیه و مثل قطار به چند کوپه تقسیم می شد؛ دوکوپه اول و دوم مخصوص نشسته و کوچه آخری که عقب اتوبوس واقع می شد، ویژه ایستادگان بود.دومین موسسه ای که عهده دار اداره اتوبوسرانی تهران شد، یک کمپانی روسی به نام آفتو ایران با اتوبوس هایی از مدل بوسینگ بود و سومین موسسه شرکت اسگل لاوی آمریکایی با اتوبوس هایی از نوع شورلت که صندلی هایش برعکس صندلی های اتوبوس های موسسات گذشته که پشت سر هم بود، روبه روی هم بطور درازی قرار داشت.
جالب اینکه این موسسه به شیوه اتوبوسرانی شهرهای اروپایی اداره می شد و از نظر سازمان اداری و انتظامی، تقریبا شبیه اتوبوسرانی فعلی بود؛ با این تفاوت که بلیت، داخل اتوبوس فروخته می شد و رانندگان، لباس مخصوص پوشیده و زنگار به ساق پا بسته و کلاه کاسکت به سر می گذاردند.
●اتوبوسرانی با مالکین ایرانی
اتوبوسرانی تهران تا سال۱۳۱۰ شمسی واگذار شرکت های مشروحه خارجی بود؛ ولی از اواخر این سال تحویل مالکین ایرانی گردید. تا سال ۱۳۱۷ علاوه بر ۴ خط گذشته خط ۵ میدان شاه(قیام)- میدان گمرک و خط تهران، شهرری اضافه شد. خط اخیرالذکر از جلوی انبارگندم خیابان ری روبه روی خیابان صفاری(شهید حداد عادل) به سوی حضرت عبدالعظیم حرکت می کرد. از سال ۱۳۱۷ تا سال ۱۳۲۰ به علت گسترش تهران و ازدیاد جمعیت ۴ خط دیگر به خطوط اتوبوسرانی اضافه گردید و برای اولین بار خطوط جدید به دروازه دولت، میدان ۲۴ اسفند (انقلاب)، حشمت الدوله شرق و خیابان نادری راه یافت.●اتوبوسرانی در دوره پهلوی دوم
بعد از شهریور ۱۳۲۰ که فشار و اختناق برداشته شد و جنگ جهانی و حاکمیت ضعیف حکومت هم مزید بر علت؛ وضع اتوبوسرانی پایتخت بسیار متشنج و نامنظم شد. مالکین اتوبوس ها را به طور دلخواه در هر مسیر که خود می خواستند راه انداخته و از طرفی خطوط هم ایستگاه معینی نداشته و هر جا که مسافر دلش می خواست توقف می کردند. قیمت بلیت در این سال ها ده شاهی بود.ناگفته نماند که در آغاز سلطنت پهلوی اول نیز به دلیل بالارفتن آمار خودروها و نیاز مبرم به مقرراتی خاص جهت ایجاد نظمی فراگیر نخستین آئین نامه راهنمایی و رانندگی با امضای سرتیپ درگاهی رئیس کل تشکیلات نظمیه مملکتی در تاریخ ۲۳ اردیبهشت ۱۳۰۷ صادر شد که مفاد آن از این قرار است:
چون برای جلوگیری از مخاطرات متصوره و حسن تنظیم ایاب و ذهاب وسایط نقلیه تابلوهای راهنما از طرف این اداره تهیه و در بعضی نقاط لازمه شهر نصب گردیده است، به موجب این اعلان به اطلاع عموم رانندگان اتومبیل های کرایه و شخصی و کسانی که مایل به اتومبیل رانی هستند می رساند که جهت فرا گرفتن اسلوب و طرز عبور و مرور در شهر به تابلوهای مذکوره مراجعه و مقررات آن را کاملاً مرور و رعایت نمایند. نظامنامه مخصوصی هم که برای انجام این مقصود تدوین شده است قریباً از طبع خارج و رانندگان و مالکین اتومبیل ها می توانند به سهولت در شعبه تامین عبور و مرور این اداره واقع در میدان سپه خریداری و اطلاعات لازمه را کسب نمایند. متخلفین از مقررات مزبور تعقیب و به محکمه خلاف تسلیم خواهند شد .در مقابل صدور چنین دستوری و سپس تنظیم مقررات رانندگی با اتومبیل تحت ۳۲ ماده نظم نوینی در این زمینه فراهم شد. مفاد اولین ماده این مقررات چنین بود: اوراقی(ورقه ها) را که رانندگان باید همیشه همراه داشته باشند عبارت است از تصدیق اداره نظمیه و تصدیق مالکیت (یا سواد تصدیق مالکیت) قبوض مالیات و چنانچه اتومبیلی که می رانند کرایه یا کامیون باشد ورقه معاینه نیز همراه آنها باشد. مجله راه پیروزی یکی از نشریات معتبر ۵۹ سال پیش پایتخت در شماره هشتم ۱۶ دی ماه ۱۳۲۵ طی مقاله تندی تحت عنوان برای اتوبوسرانی تهران چنین نوشت: یکی از خصوصیاتی که در شهر تهران است و در جاهای دیگر نیست وضع اتوبوسرانی و اهمیت آن در زندگانی روزانه اهالی این شهر است، زیرا در تهران از صبح تا آخر شب قریب هزار اتوبوس مانند حیوانات با سرعت در میان خیابان ها به تاخت وتاز مشغولند. از هر کجا می خواهند می گذرند و در هر محلی که مایل باشند می ایستند و هر که را خواستند زیر چرخ های سنگین خود لگدمال می کنند.
با آن که گویا این جانورهای موذی را برای رفاه و رفع احتیاجات اهالی این شهر به خیابان ها راه داده اند معهذا چیزی که در نظر نیست راحتی مردم و استفاده صحیح از آنهاست. برای تنظیم حرکت این اتوبوس ها ظاهراً اداره ای به نام راهنمایی و رانندگی در شهربانی تأسیس شده ولی این اداره هم مثل اغلب ادارات ظاهری بیش نیست.
ولی اداره راهنمایی و رانندگی تهران مثل این که اصول راهنمایی و رانندگی را از اشخاص مطلع نمی پرسد زیرا آنچه مردم این شهر از صبح تا شام می بینند از دور هم شباهتی به روش صحیح و متداول اتوبوسرانی کشورهای خارجه ندارد و حتی اولیاء این اداره خیابان های شهر تهران را یک نوع آزمایشگاه تصور کرده و هر روز قواعد عجیب و غریبی وضع و به شدت اجرا می کنند و هنوز چیزی از برقراری آن نگذشته راه دیگری اتخاذ و وضعیت اولیه را تغییر می دهند و باز بدون این که ثباتی در رأی خود داشته باشند این وضع دومی را نیز تغییر داده و اصولی را انتخاب می کنند که احیاناً بی شباهت هم به وضع اولی نیست و قس علیهذا و هیچ موقع کمیسیون های آنها از کار نمی افتد.
و از ابتکار دست نمی کشد. معایب کار آنها به جایی رسیده که چندی پیش از دهان- یک شاگرد شوفر- شنیدم که می گفت: این آقایان اداره راهنمایی را نمی دانم چرا یکدفعه عقل هایشان را روی هم نمی ریزند که بگویند از چه راه و به چه سرعت بگذریم و در چه محل های ثابتی بایستیم و چگونه مسافر را سوار و پیاده کنیم، ریخت و شماره های داخل و خارج اتوبوس ها به چه شکل پابرجایی باشد که هم ما تکلیف خودمان را با پاسبان ها بدانیم و هم مردم تکلیفشان را با ما! . بیچاره راست می گفت زیرا شکل، وسعت و خصوصیات خیابان ها و چهارراه ها و میدان های شهر تهران ثابت است، محل ادارات و وزارتخانه ها و بازار و نقاط پرجمعیت و ساعات و میزان شدت و ضعف استفاده از اتوبوس ها و توانایی اتوبوس ها نیز معلوم و کافی است. یک یا چند نفر مهندس آشنا به امور شهری، خصوصاً آنهایی که مدتی در اروپا بوده و از نزدیک اتوبوسرانی آنجا را مشاهده کرده اند، با استفاده از آیین نامه ها و قواعد راهنمایی و رانندگی اروپا یا آمریکا و تجربه بعضی از همین شوفرها و صاحبان اتوبوس های تهران در ظرف چند روز وضع اتوبوسرانی شهر را برای همیشه معین و ثابت کنند.
- خطوط اتوبوسرانی، محل صحیح ایستگاه ها بدون یک سانتی متر پس و پیش، علائم شهری، طرز حرکت و اولویت اتوبوس ها، طرز صحیح سوارشدن مسافران و پیاده کردن آنها و غیره را تثبیت و با همین اتوبوس های موجود بدون احتیاج به تاسیس شرکت یا مخارج اضافی، وضع اتوبوسرانی شهر را مرتب نماید. البته اداره راهنمایی ممکن است پس از چهل یا پنجاه سال تجربه و پس از فداکردن هزاران مرد و بچه این شهر، به قواعد سهل و ساده رانندگی و راهنمایی پی ببرد؛ کما این که هر چند بار، یک مرتبه مشاهده می کنیم که یکی از تصمیم های فراوانی که گرفته اند، شاید از روی اتفاق و به هر حال صحیح است. ولی آیا مردم شهر تا آن موقع می توانند صبر کنند و آیا این امر ساده اتوبوسرانی نیز اشکال مهمی برای مردم و دولت تولید نخواهد کرد؟!
در سال ۱۳۲۴ شمسی بنگاه عدل با شرکت سه تن از سرمایه داران آن زمان تهران (دواچی،اسکویی و تابنده) تاسیس شد که مسئولیت اتوبوسرانی تهران- شمیران از مسیر جاده پهلوی (ولی عصر) را به عهده گرفت. ایستگاه مبدأ این خط در خیابان باب همایون قرار داشت.از سال ۱۳۲۶ شمسی، اتوبوسرانی تهران دارای ۱۵ خط شد و کرایه اتوبوس از ۱۰شاهی به یک ریال افزایش پیدا کرد. از سال ۱۳۳۲ شمسی تا سال ۱۳۳۵ با تاسیس شرکت های هجده گانه، اداره ۵۰ خط اتوبوسرانی تهران به این شرکت ها واگذار شد.
در سال ۱۳۳۲ راهنمایی و رانندگی تعداد وسایل نقلیه تهران را ۸۵ هزار دستگاه اعلام کرد (در حال حاضر روزانه ۱۴۰۰ دستگاه خودرو فقط برای تهران شماره می شود). در سال ۱۳۳۵ شمسی قانون شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه از تصویب مجلسین گذشت و در تاریخ پانزدهم خرداد ماه همین سال، اولین خط شرکت واحد به وسیله وزیر کشور وقت- امیراسدالله علم- افتتاح شد.
شرکت در اولین سال تأسیس اقدام به خرید ۲۵۰ دستگاه اتوبوس دو طبقه از انگلستان (به قیمت هر دستگاه ۲۱۱ هزار تومان) و ۷۵۰ دستگاه اتوبوس بنز یک طبقه (به قیمت هر دستگاه ۱۳۵ هزار تومان) از آلمان کرد. در سال ۱۳۳۵ وسعت شهر تهران ۹۲ کیلومتر مربع تخمین زده می شد که شرکت در قدم اول توانست با شش خط، کار را شروع کند. جمعیت تهران در آن سال حدوداً یک ونیم میلیون نفر بود و حدود اصلی تهران در حقیقت همان محدوده سال ۱۳۰۹ شمسی یعنی محل های استقرار دروازه های دوازده گانه در نظر گرفته شد که از شمال به خیابان شاهرضا، از جنوب به خیابان شوش، از شرق به خیابان شهباز و از غرب به خیابان سی متری محدود می شد که این چهار خیابان، محیط چهار دور شهر بودند که با چهار میدان به هم وصل می شدند؛ شمال شرق، میدان شهناز (امام حسین) شمال غرب، میدان ۲۴ اسفند (انقلاب) جنوب غرب، میدان راه آهن و جنوب شرق، میدان خراسان.
در حال حاضر وقتی به نقشه بزرگ تهران نگاه می کنید محدوده فوق تقریباً یک سی ام سطح کل تهران امروز را شامل می شود. در حقیقت اتوبوسرانی تهران و حومه ماهیت خود را با واژه حومه از دست داده زیرا شمیران، رودبار قصران لواسانات، کرج، شهرری، قرچک، رودهن، بومهن و پردیس که در اطراف تهران زمانی جزو حومه محسوب می شدند، به طور کلی وصل به پایتخت هستند. لذا این سؤال همواره مطرح است که تهران امروزی که مساحت آن ۳۰ برابر تهران سال ۱۳۳۵ (سال تاسیس شرکت واحد) و جمعیتش ۱۰ برابر است، آیا به همین نسبت حمل و نقل عمومی آن هم در حدی توسعه یافته که جوابگوی مردم این کلانشهر باشد؟

منبع : روزنامه همشهری