چالش های تامین سوخت هسته ای

تخریب لایه ازن و آلودگی هوا، امروزه به یک معضل جهانی تبدیل شده و مستلزم راه حل های جهانی است. انرژی هسته ای تنها منبع شناخته شده ای است که می تواند بدون تولید هرگونه آلاینده شیمیایی با دی اکسید کربن، برق تولید کند. برآوردهای سازمان جهانی انرژی نشان می دهد که یک صد نیروگاه هسته ای هر یک با قدرت تولید یک گیگاوات برق می توانند بدون انتشار هیچ گونه گاز دی اکسید کربن مقدار ۷۰۰ میلیارد کیلووات ساعت برق تولید کنند. در حالی که تولید همین مقدار برق با استفاده از سوخت های فسیلی حدود ۱۱۰ تا ۱۶۰ میلیون تن کربن به صورت گاز دی اکسید کربن در هوا منتشر می کند. به همین دلیل بسیاری از کشورهای جهان اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه در برنامه های رشد و توسعه اقتصادی خود اهمیت بسیار زیادی برای انرژی هسته ای قائل اند. اگرچه انرژی هسته ای بهترین و پاک ترین منبع تامین انرژی در قرن ۲۱ به شمار می رود، اما همواره دو نگرانی عمده بر آن سایه انداخته است:
۱- انحراف به سوی برنامه های نظامی
به طور کلی انرژی هسته ای مستلزم عملیات بازفرآوری و غنی سازی است و تاسیسات بازفرآوری و غنی سازی دارای کاربردهای نظامی هم هست. به همین دلیل پنج قدرت هسته ای جهان (پنج عضو دائم شورای امنیت) همواره تمام توان و ابزارهای موجود را در جهت حفظ انحصار خود در این زمینه به کار گرفته اند.
۲- تامین مستمر و تضمین شده سوخت اتمی و عدم به کارگیری آن به عنوان ابزار سیاسی
از آنجا که نیروگاه های اتمی با هزینه هنگفتی احداث می شوند، لذا حصول اطمینان از تغذیه مستمر سوخت برای کشورهایی که برای تامین الکتریسیته خود متکی به نیروگاه هسته ای هستند، بسیار حیاتی به شمار می رود. تا امروز تقریباً تمام کشورهای فاقد سلاح هسته ای برای تامین سوخت نیروگاه های هسته ای خود به بازار بین المللی عرضه سوخت هسته ای متکی بوده اند. این امر حتی در مورد آن گروه از کشورها که پیش از ۳۰درصد برق آنها از انرژی هسته ای تولید می شود، صادق است. شرکت های برقی که در زمینه نیروگاه های هسته ای سرمایه گذاری کرده اند، کسب اطمینان و تضمین بسیار بالا نسبت به عرضه و تحویل به موقع و بدون وقفه سوخت و براساس قیمت های عادلانه بازار را کاملاً ضروری می دانند. داشتن اطمینان کامل از تامین سوخت هسته ای موجب شکل گیری تمایل تولید اورانیوم غنی شده با درجه پایین Low Enriched Uranium و انجام غنی سازی در میان دولت ها شده است. از دیدگاه غرب همین امر نقطه شروع نگرانی هایی در زمینه اشاعه هسته ای است. در واقع هنگامی که کشوری تاسیسات غنی سازی (از راه پروسه سانتریفوژ گاز) راه اندازی می کند از نظر فنی در موقعیتی است که می تواند اورانیوم غنی شده با درجه بالا High Enriched Uranium را نیز تولید کند. تولید چنین موادی در یک کارخانه غنی سازی تجاری (تولید اورانیوم ۲۳۵ با غنای کمتر از ۵درصد) که تحت پادمان قرار دارد، به راحتی قابل ردیابی است. اما اگر کشوری که این کارخانه در آن فعالیت دارد، از پیمان NPT خارج شود به سرعت می تواند این کارخانه را برای تولید اورانیوم غنی شده با درجه بالا تغییر دهد. فعالیت پنهانی لیبی در ۲۰سال گذشته نشان داد که چنین تغییری از تئوری فراتر رفته و جنبه عملی یافته است و همین امر هوشیاری جامعه بین المللی را تا حد بسیار زیادی افزایش داده است. برای رفع چنین نگرانی ای پنج قدرت هسته ای و آژانس بین المللی انرژی اتمی بر ضرورت و فوریت پیدا کردن راه حلی که همزمان دو هدف مهم و اساسی: ۱- حداکثر حفاظت از اشاعه هسته ای را تامین کند و ۲- عرضه تضمینی و قابل اتکای سوخت برای کشورهای فاقد سلاح هسته ای NNWS به اتفاق نظر رسیدند. برای دستیابی به اهداف مذکور دکتر پی یر گلداشمیت معاون سابق پادمان ها در آژانس بین المللی انرژی اتمی طرحی تحت عنوان «مکانیسم های افزایش ضمانت تامین سوخت هسته ای» را تدوین و در نوامبر ۲۰۰۵ در کنفرانسی در آمریکا ارائه کرد که به نظر می رسد مبنای مقررات حاکم بر بازار بین المللی سوخت هسته ای قرار گیرد. گلداشمیت در الگوی پیشنهادی خود در دو بخش ۱- عرضه بی خطر سوخت هسته ای ۲- تضمین عرضه درازمدت سوخت، مکانیسم هایی به شرح زیر برای تحقق دو هدف فوق الذکر ارائه می کند.
• ۱- عرضه بی خطر سوخت هسته ای
کشور عرضه کننده و کشور دریافت کننده سوخت غالباً در مورد ترتیبات و شرایط عرضه سوخت از جمله دوره زمانی، مقدار سوخت، مکانیسم قیمت گذاری و ضمانت های مربوط به کیفیت سوخت، به طور دوجانبه مذاکره و قراردادی امضا می کنند. اما سوخته مصرف شده در نیروگاه ها حاوی پلوتونیوم است که می تواند از راه بازفرآوری و بسته به کیفیت آن برای ساخت سلاح های هسته ای استفاده شوند. به همین دلیل برای به حداقل رساندن خطر اشاعه هسته ای می توان در قراردادهای عرضه سوخت شرایط زیر را گنجاند:
الف _ سوخت تازه به نیروگاه برق هسته ای در کشور دریافت کننده فروخته نخواهد شد، بلکه اجاره داده خواهد شد کشور عرضه کننده در هر زمان و در هر نقطه (حتی در کشور دریافت کننده) مالک سوخت باقی بماند.
ب _ سوخت تازه در کانتینرهای مخصوص حمل و نقل که به وسیله آژانس بین المللی انرژی اتمی در کشور عرضه کننده مهر و موم شده اند، تحویل دریافت کننده می شود. کانتینرها تا زمان ذخیره سازی در انبارهای مخصوص نیروگاه یا زمان بارگذاری در رآکتور همچنان مهر و موم باقی می ماند. میزان سوخت تازه ذخیره شده در نیروگاه برق هسته ای در هیچ زمانی نبایستی از دو بار بارگیری در سال بیشتر شود.
پ _ در مورد کشوری که از نظر آژانس عدم پایبندی به توافقنامه های پادمانی اش شناخته شده، عرضه سوخت هسته ای باید به عدم انباشت سوخت مصرف شده در آن کشور مشروط و مربوط شود.
ت_ سوخت مصرف شده باید پس از گذشت زمان لازم (دوسال یا کمتر بسته به تکنولوژی سردسازی و صرفه اقتصادی) به کشور عرضه کننده بازگردانده شود. در غیر این صورت تحویل محموله بعدی به حالت تعلیق درمی آید.
ث- به منظور تامین هزینه های مدیریت سوخت مصرف شده، یک حساب تضمینی نزد طرف ثالث ایجاد خواهد شد. برای هر کیلووات ساعت برق تولید شده توسط نیروگاه هسته ای مبلغی به طور ماهانه به این حساب واریز خواهد شد تا از این حساب تمام هزینه های بازگرداندن سوخت مصرف شده به کشور عرضه کننده و تمام عملیات مدیریت، ذخیره سازی و دفع نهایی میله های سوخت مصرف شده پرداخت شود، مدیریت این حساب باید در اختیار یک سازمان بین المللی مخصوص مثل صندوق بین المللی پول EBRD یا آژانس بین المللی انرژی اتمی باشد.
ج_ چنانچه کشور دریافت کننده از پیمان NPT خارج شود، در چنین وضعیتی تمام سوخت تازه و سوخت مصرف شده باید بدون تاخیر به کشور عرض کننده بازگردانده شود.
چ- چنانچه آژانس بین المللی انرژی اتمی کشور دریافت کننده را عدم پایبند Non-Copliance تشخیص دهد تحویل سوخت تنها زمانی از سر گرفته خواهد شد که آژانس به این نتیجه برسد که هیچ فعالیت اعلام نشده ای وجود ندارد.
ح _ چنانچه آژانس مواردی از فعالیت های غیرعادی یا تناقض پیدا کند که منجر به بروز سئوالاتی در مورد فعالیت صلح آمیز شود و این پرسش ها در مدت ۱۲ماه به طور کامل حل نشود، در قرارداد تحویل سوخت، بندی گنجانده می شود که اینگونه موارد به فوریت به شورای حکام آژانس گزارش شود.
• ۲- تضمین عرضه درازمدت سوخت
به منظور پاسخ به نگرانی های کشورهای دریافت کننده از تحویل تضمینی سوخت هسته ای به ویژه اینکه تحویل سوخت تحت الشعاع مسائل سیاسی قرار نگیرد، کشور عرضه کننده در صورت تحقق شرایط زیر، گواهی الزام آور قانونی صادرات سوخت تازه برای درازمدت ارائه خواهد کرد. این شرایط به قرار زیر است:
الف- تایید آژانس مبنی بر عدم خروج کشور دریافت کننده از پیمان NPT
ب- کشور دریافت کننده برای نیروگاه های برق هسته ای در حال احداث خود موافقتنامه جامع پادمانی از نوع INFCIRC۱۶۶ را با آژانس امضا کند. براساس این موافقتنامه حتی زمانی که کشوری از پیمان NPT خارج می شود تمامی سوخت تازه و سوخت مصرف شده همچنان تحت مقررات پادمان های آژانس باقی می ماند.
پ- آژانس سالانه اعلام نماید که در کشور دریافت کننده هیچ گونه انحرافی در مواد هسته ای تحت پادمان و هیچ فعالیت اعلام نشده ای وجود ندارد.
ت- آژانس هیچ پرسشی ناشی از وجود فعالیت غیرعادی یا تناقض در کشور دریافت کننده ندارد که در مدت ۱۲ماه حل نشده باشد.
ث- سوخت مصرف شده در مدت تعیین شده در قرارداد به کشور عرضه کننده بازگشته باشد.
ج- هیچ سوخت تازه یا سوخت مصرف شده ای از نیروگاه برق هسته ای خارج نشده مگر تحت نظارت آژانس و به صورت مهر و موم شده.
چ- سازمانی که مدیریت حساب تضمینی را برعهده دارد تایید کند که کشور دریافت کننده مبلغ لازم برای مدیریت بازگشت سوخت را به موقع پرداخته است.
ح- اگر آژانس کشور دریافت کننده ای را غیرپایبند شناسایی کند، در این صورت کشورهای عرضه کننده به ندرت حاضر به تضمین درازمدت صادرات سوخت خواهند شد مگر آنکه علاوه بر تحقق تمام شرایط بالا، کشور دریافت کننده _ حداقل در دوره قرارداد _ تمام فعالیت های تحقیق و توسعه R&D، تولید، آزمایش و راه اندازی چرخه سوخت را به حالت تعلیق درآورد.
اگرچه کشورهای صاحب فناوری هسته ای همواره تلاش کرده اند آن دسته از کشورهایی که نیروی برق خود را از طریق انرژی هسته ای تامین می کنند از تولید سوخت هسته ای بازداشته و آنها را به تامین سوخت از بازار بین المللی تشویق کنند، همان گونه که در الگوی پیشنهادی گلداشمیت مشاهده می شود، شرایط پیشنهادی حاکم بر قراردادهای عرضه سوخت هسته ای به گونه ای ارائه شده که: اولاً، کاملاً یک طرفه و به نفع کشورهای عرضه کننده، ثانیاً، حفظ و تداوم انحصار فناوری تولید سوخت در میان چند کشور، ثالثاً، برخاسته از نوعی نگاه امنیتی به فناوری هسته ای است. مکانیسم هایی هم که گلداشمیت برای تضمین عرضه درازمدت سوخت ارائه می کند در ایجاد جذابیت برای این گونه قراردادها ناکام نمی ماند و نه تنها کشورهای دریافت کننده سوخت را به سوی تامین سوخت از بازار بین المللی تشویق نمی کند بلکه غالباً تکرار همان مکانیسم های تقویت عدم اشاعه هسته ای و در جهت رفع نگرانی های پنج قدرت هسته ای است. به ویژه بند ب (قرار دادن نیروگاه ها تحت پادمان حتی در صورت خروج کشور از NPT) و بند ح (تعلیق تمام فعالیت ها در ارتباط با چرخه سوخت).

علیرضا قزیلی

منبع : روزنامه شرق