مروری بر پیشینه آلودگی هوا ، منابع و راههای پیشگیری

در مقاله حاضر ضمن مروری بر تاریخچه آلودگی هوا و آثار مخرب آن به نکات متعددی در این زمینه پرداخته شده و راهکارهایی برای کاهش این پدیده مطرح شده است.
آلودگی هوا را نمی توان مربوط به دوران حاضر و یا یک عصر خاص دانست. حتی قبل از اینکه بشر اولیه موفق به کشف آتش شود، یعنی بتواند با برهم زدن دو سنگ »آتش زنه« بر یکدیگر و یا ایجاد اصطکاک سریع بین دو قطعه چوب خشک، آتش تولید کند، آلودگی هوا بر اثر دود حاصل از آتش سوزی طبیعی جنگل ها وجود داشته است.
اما آلودگی های هوا در اعصار کهن نسبت به طبیعت بکر و دست نخورده آن دوران، بسیار اندک و حتی قابل چشم پوشی بود تا اینکه در اوایل قرن بیستم وبا ورود به دنیای صنعتی، بر اثر کشف زغال سنگ و سوخت های فسیلی اشکال تازه ای از آلودگی هوا پدید آمد.
●اعدام آلوده کنندگان هوا
در قرن۶۱ میلادی، فیلسوف رومی به نام سنکا (Seneca) در گزارشی از وضعیت رم می گفت: »وقتی من از هوای سنگین رم و بوی بد دودکش ها که می چرخیدند و بخارات بیماری زا و دوده را به هوا می ریختند خارج شدم تغییری در حالت خود احساس کردم« وقتی که آلودگی هوا در کاخ تاتبری (Tutbury Castle) در ناکینگهام برای الینور همسر هِنری دوم غیر قابل تحمل بود، تغییر مکان داد.۱۶۰ سال بعد سوخت زغال سنگ در لندن ممنوع شد، به طوری که در سال۱۳۰۰ میلادی ادوارد اول طی صدور فرمانی اعلام کرد: »تمام کسانی که صدای مرا می شنوند آگاه باشند که اگر به علت سوزاندن زغال مقصر شناخته شوند سر خود را از دست خواهند داد«. در سال۱۶۶۱ جان اِوِلین (John Evelyn) در بروشوری با عنوان فومی فوجیوم (Famifugium) راه حل هایی را برای کاهش آلودگی های هوا پیشنهاد کرد که هنوز بسیاری از آنها کاربرد دارند.
مسائل و مشکلات آلودگی در دوران های انقلاب صنعتی (از ابتدای قرن بیستم تا سال۱۹۲۵ و از سال۱۹۲۵ به بعد) با یکدیگر متفاوت بوده است.
●حوادث جهانی آلودگی هوا
از سال۱۹۲۵ به بعد، حوادث نگران کننده ای در رابطه با آلودگی شدید هوا در شهرهای بزرگ دنیا اتفاق افتاد که به سه مورد آن اشاره می کنیم.
حادثه دره میوز بلژیک: دسامبر۱۹۳۰ حدود۶۰ نفر انسان و تعداد زیادی گاو و گوسفند به علت وجود وارونگی هوا و تراکم آلاینده های خروجی از صنایع، سازنده اسید سولفوریک، شیشه سازی و تهیه روی، تلف شدند. حالت وارونگی حدود۵ روز طول کشید و بیشتر مرگ و میرها در روزهای چهارم و پنجم دسامبر گزارش شده است. غلظت So۲ هوا طی روزهای یاد شده تا۳۸ قسمت در میلیون بوده است.
دونورا پنسیلوانیا- آمریکا:۳۱ اکتبر۱۹۴۸ حالت پایداری بر فراز شهر دونورا مستقر شد و تراکم آلاینده هایی که از صنایع فولاد ناشی می شد، باعث بیماری۶ هزار نفر از جمعیت۱۲ هزار نفری شهر شد که تعداد زیادی از آنان بستری شدند.
لندن: ۵ تا۹ دسامبر۱۹۵۲ مه- دود یا اسماگ شهر لندن را فرا گرفت، این پدیده از معروفترین حوادث ناگوار آلودگی هواست. در آن روزها حدود۴ هزار مرگ و میر به علت آلودگی هوا گزارش شده است. در این حادثه نیز تراکم ذرات و انیدرید سولفورو که به علت پدیده وارونگی هوا افزایش یافته بود، علت اصلی مرگ و میر شناخته شده است. در تمامی موارد یاد شده و سایر حوادث مشابه بیشتر قربانیان افراد مسن، بیماران ریوی و اطفال خردسال بوده اند.
این حوادث و حوادث مشابه در نیویورک، لوس آنجلس، پوزاریکای مکزیک و غیره منجر به وضع قوانین، مقررات و استانداردهایی شد که از آن زمان تا به حال چندین بار تجدید شده است.
سابقه قانون گذاری در ایران از سه دهه تجاوز نمی کند. آخرین قانون در سال۱۳۷۴ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید که آیین نامه اجرایی آن پس از۵ سال در شهریور۱۳۷۹ به تصویب هیات وزیران رسید و ابلاغ شد.
●منابع آلودگی هوا
منابع انتشار آلاینده های هوا را به دو گروه ثابت و متحرک تقسیم
کرده اند. گروه ثابت شامل صنایع، نیروگاهها و مراکز تجاری و مسکونی
می شوند و منابع متحرک انواع وسایل نقلیه از موتور سیکلت تا هواپیما و کشتی را در برمی گیرند.
آلودگی هوا در صنایع هم به علت مصرف سوخت است و هم نوع فرایند، در حالیکه در منابع متحرک آلودگی هوا حاصل احتراق سوخت بوده و به صورت گازهای آلاینده و یا ذرات، وارد هوا می شود. مقدار آلودگی تولید شده از منبع را با وزن آلودگی به واحد وزن مواد خام مصرفی یا محصول تولیدی بیان می کنند و به آن »ضریب انتشار« می گویند.
● آثار آلودگی هوا
آثار مضر آلودگی هوا بر سلامت انسان، حیوان، گیاهان و همچنین تخریب مواد، موضوع بررسی و مطالعات زیادی بوده است. طی چند دهه اخیر مساله باران های اسیدی، لایه اوزن و گرمایش زمین و پیامدهای آن بر اکوسیستم و انسان نیز مورد مطالعه و بحث دانشمندان قرار گرفته است.
A.V. Kneese از کارشناسان برجسته سازمان جهانی بهداشت می گوید: »در مورد آلودگی هوا، تقریباً در همان وضعی هستیم که ماهی ها در آب آلوده«. آنجا که عوامل زیادی در تاثیر آلودگی هوا بر سلامت انسان موثرند اثبات آثار آلودگی هوا بر سلامت انسان مشکل خواهد بود. با این حال، اطلاعات زیادی وجود دارد که می توان به آنها استناد کرد.
مطالعات اپیدمیولوژی در جریان حوادث ناگوار لندن، دونورا و غیره، مطالعات انجام شده در محیط های کار و همچنین مطالعات روی حیوانات آزمایشگاهی، بسیاری از آثار نامساعد آلودگی هوا بر سلامت انسان را به خوبی نشان می دهد. در این موارد به طور عمده غلظت های غیرمعمول آلودگی مطرح بوده اند. در سال های اخیر نیز مطالعاتی در بعضی از شهرهای بزرگ و آلوده انجام گرفته است که بر اساس آنها به روابطی بین غلظت آلودگی (میزان ذرات معلق) و میزان مرگ و میر دست یافته اند.●تعریف آلودگی هوا و تقسیم بندی آن
آلودگی هوا مانند هر پدیده دیگر، دارای تعاریف گوناگونی است.بر اساس ساده ترین تعریف، آلودگی هوا عبارتست از وجود یک یا چند ماده آلوده کننده در هوای آزاد به میزانی که در مدت زمان معین بتواند کیفیت هوا را به ضرر انسان، حیوان، گیاه و اشیاء تغییر دهد.در حال حاضر، تهران و چند شهر بزرگ ایران از جمله اصفهان، مشهد، شیراز و برخی دیگر از شهرهای کوچکتر در معرض آلودگی هوا (با درجه های متفاوت) هستند که در موارد متعدد به نقطه اوج خطر می رسد.در یک تقسیم بندی کلی، آلوده کننده های هوا با توجه به منبع تولید و انتشار، در دو دسته طبیعی و مصنوعی تعریف می شوند. آلوده کننده های طبیعی مانند آتش فشانها، گردوغبار حاصل از فرسایش طبیعی، گرده افشانی گیاهان و گازهای حاصل از فساد و تخمیر مواد آلی هستند. اما منشاء آلوده کنندگان مصنوعی، وسایل نقلیه، صنایع، واحدهای تجاری و خدماتی است که در این بخش آلودگی های ثانویه نیز بوجود می آید، زیرا برخی از مواد آلوده کننده پس از ورود به هوا با مواد دیگر ترکیب شده و به مواد زیانبار جدیدی مانند »ازن« و »مه-دود« تبدیل می شوند که به آنها آلوده کنندگان ثانویه گفته می شود.شرایط جغرافیایی نیز در شهرهایی مانند تهران باعث بوجود آمدن پایداری هوا و »اینورژن« می شوند که آلودگی هوا را تشدید می کند.
●راه چاره چیست؟
کاهش آلودگی هوا نیازمند یک حرکت همگانی است که مشارکت هماهنگ مردم و دست اندرکاران را به طور مستمر می طلبد. در اینجا به برخی از راهکارهای کاهش آلودگی هوا اشاره می کنیم:
آموزش حفظ محیط زیست، اعتلا و ارتقای فرهنگ زیست محیطی جامعه، محدودیت استفاده از تردد اتومبیل های شخصی در خیابانها و توسعه وسیله نقلیه عمومی، عدم تمرکز کارهای اداری در پایتخت، افزایش سرانه فضای سبز، انتقال صنایع و کارخانجات و کارگاه های آلاینده هوا به خارج شهر، گسترش فرهنگ استفاده از مترو، تبدیل سوخت بنزین به گاز طبیعی، به حداقل رساندن تولید زباله، ایجاد آب نما و فواره برای جذب گردوغبار، ارزیابی محیط زیستی تمامی طرحهای عمرانی و توسعه شهری، استفاده از بنزین بدون سرب، نصب فیلترهای مخصوص برای جلوگیری از انتشار دود و گردوغبار در کارخانه ها، ایجاد کمربند سبز در اطراف شهرها، معاینه فنی اتومبیل ها هر سه ماه یکبار و تعویض اتومبیل های فرسوده با اتومبیل های جدید از عوامل کاهش آلودگی هوا هستند.
در همین زمینه کارشناسان توصیه های دیگری به شرح زیر دارند:
پرهیز از گاز دادن اتومبیل هنگام خاموش کردن آن، تنظیم باد
لاستیک های اتومبیل به طور استاندارد که موجب کاهش مصرف سوخت می شود، خاموش کردن وسایل نقلیه عمومی در توقفگاه های عمومی. همچنین توجه و رعایت دستورالعمل زیر در کاهش هرچه بیشتر آلودگی تاثیر فراوانی خواهد داشت. برای گرم کردن خودرو چند کیلومتر اول را به آهستگی و در دنده پایین رانندگی کنید. از ساسات فقط برای روشن کردن خودرو استفاده کنید. تعویض زودهنگام روغن موتور موجب اتلاف سرمایه ملی و هدر دادن وقت و هزینه شخصی می شود و به همین دلیل سالانه دویست میلیون لیتر روغن تولیدی هدر می رود، بنابراین در تعویض به موقع روغن دقت لازم را به کار برید. باید توجه داشته باشید که باز کردن ترموستات خودرو موجب افزایش مصرف سوخت و آلودگی هوا می شود. همچنین سرعت بیشتر، مصرف سوخت را بیشتر می کند. سرعت زیاد و ترمز ناگهانی، مصرف سوخت را تا۵۰ درصد افزایش می دهد. قبل از حرکت برای سفرهای درون شهری کارهای خود را مشخص و ردیف کنید. انتخاب مسیرهای کوتاه و کم ترافیک موجب صرفه جویی در وقت، هزینه شخصی و کاهش ترافیک و آلودگی می شود. تهویه مستمر و استفاده بیشتر از گلدان و گیاهان زینتی در منازل در کاهش آلودگی موثر است.
●دیدگاه کارشناسان و صاحبنظران
در پایان این گزارش از نظریات و دیدگاههای برخی از سازمانها و کارشناسان در بحث آلودگی هوا و مسایل مربوط به آن آگاه می شویم:
- پایگاه اطلاع رسانی شهرسازی و معماری: افزایش غلظت آلاینده ها در هوای تهران در پاییز سال جاری از سوی اغلب کارشناسان محیط زیست بزرگترین زنگ خطر برای تهران در سالهای اخیر است.
- ممکن است شهروندان تهرانی، به دلیل غلظت بالای آلاینده ها و پدیده »اینورژن« خانه نشین شوند.
- محبوبه کمالی، کارشناس محیط زیست: سالانه۷ میلیارد دلار خسارت آلودگی هوا در ایران است.
- فرهاد دبیری، صاحب نظر در قوانین محیط زیست: ریشه اصلی مشکلات در بی نتیجه ماندن طرح و برنامه های موجود برای مواجهه با آلودگی هوا، اجرا نشدن قانون است.
- دکتر منوچهر مکارم، متخصص بیماری های تنفسی: بیماری آسم از پیامدهای اصلی استنشاق هوای آلوده است.
- یوسف رشیدی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا: در شهرهای بزرگ جهان که مشکل وارونگی دما وجود دارد، شروع به کار مدارس و ادارات در پاییز و زمستان دیرتر از ساعات »اینورژن« است. با تنظیم صحیح ساعات کار مدارس، بانکها، ادارات و اصناف، آسیب های آلودگی هوا به ویژه در مواقع بروز اینورژن کاهش می یابد.
منابع:
- دکتر منصور غیاث الدین، دانشگاه علوم پزشکی تهران
www.elibhbi.ir
- لیلا صادق پور، پایگاه اطلاع رسانی و شهرسازی و معماری
www.uan.ir
- صغری رجب بلوکات
www.bmsu.ac.ir
- روزنامه همشهری،۲۶ آبان۷۹-۲۶ آذر۸۳ و۲۶ مهر۸۴ (مهرداد مشایخی)
- روزنامه ایران،۲۹ مرداد۸۲ (رضا خسروی زنجانی)
نویسنده: گردآوری : محسن راد