استرس در دوران بارداری

عوامل زیستی و محیطی فراوانی می‌توانند در رشد به‌هنجار جنین اثر منفی داشته باشد، با این‌حال در این مقاله تلاش شده است بیشتر در مورد حالت‌های عاطفی و اضطراب مادر و همچنین پیشنهاداتی در مورد ایجاد فضای آرام، با کمترین استرس در محیط خانواده، مطالبی به اختصار ارائه گردد.
●فشار روانی
اجازه دهید نگاه کلی به مفهوم و نقش استرس (فشارروانی) بر بدن و ذهن داشته باشیم. استرس اصطلاحی است که به‌صورت گوناگون تعریف شده است. با این حال به مفهوم دقیق‌تر، استرس را پاسخ غیراختصاصی بدن به هرگونه درخواست تعریف می‌کنند. استرس یک حالت درونی (روان‌شناختی) است که از هرگونه تغییر در بدن، موقعیت و محیط ما ایجاد می‌شود (بارداری می‌تواند یکی از مهمترین این تغییرات محسوب شود).
حالت‌های درونی فشار روانی به محض اینکه به‌وسیله عوامل تنش‌زا (علت‌های فیزیکی، محیطی، اجتماعی) ایجاد شد می‌تواند به پاسخ‌های گوناگون بینجامد، از طرفی چندین پاسخ فیزیکی بدنی می‌تواند به بیماری‌های جسمی منجر شود. در واقع وجود طولانی‌مدت محرک‌های تنش‌زا می‌تواند فرد را به مرحله فرسودگی رسانده و تقریباً در پدیدار شدن بسیاری از بیماری‌ها نقش مهمی داشته باشد. فشار روانی ممکن است کارائی دستگاه ایمنی بدن را که از ما، در برابر بیماری محافظت می‌کند، کاهش دهد. در بسیاری از موارد، بیماری نتیجه ترکیب میکروب‌های آسیب‌زا و فشار روانی است. نقش استرس در به‌وجود آمدن زخم‌معده، فشارخون بالا، حمله قلبی، تنگی نفس، سرطان و همچنین واکنش‌های هیجانی مانند اضطراب، خشم، احساس گناه و افسردگی از مواردی هستند که احتمالاً در مورد آنها مطالبی شنیده‌اید.
●فیزیولوژی استرس:
استرس، ترشحات هورمونی، به‌ویژه ترشحات خاص غده هیپوفیز (در مغز) و غده فوق‌کلیوی را شدت می‌بخشد، تغییرات زیستی ـ شیمیائی ایجاد می‌کند و موجب فعالیت سیستم عصبی خودکار می‌شود. این سیستم در تمام نقاط بدن پراکنده است، بنابراین اختلال روانی می‌تواند تمام دستگاه‌های بدن را فرا گیرد. (بدین لحاظ استرس را پاسخ غیراختصاصی بدن به تغییرات عوامل تنش‌زا می‌دانند.) هورمون‌های استرس در درجه اول سبب می‌شود بدن به‌صورت سازگارانه‌ای با عوامل تنش‌زا مقابله کند، اما ماندن این هورمون‌ها در سطح بالا می‌توانند آسیب‌رسان باشد. به‌عنوان نمونه کورتیزول (آزاد شده در خون توسط غده فوق‌کلیوی با تجزیه چربی‌ها و پروتئین‌ها، انرژی مورد نیاز بدن را تأمین می‌کند که در درازمدت با تجزیه مداوم پروتئین‌های بدن می‌تواند خطرناک باشد. از طرفی اگر ذخیره پروتئین‌های مورد نیاز برای ساختن سلول‌های سفیدخون کاهش یابد. بدن به‌خوبی نمی‌تواند با عفونت‌ها مبارزه کند. بنابراین کورتیزول زیاد می‌تواند موجب بازدارندگی فعالیت سیستم ایمنی بدن شود.
با این‌حال فهم دقیق تنظیم فیزیولوژیکی استرس تا حدودی پیچیده و توضیح در مورد تمامی مسیرهای عصبی و هورمونی که درگیر هستند خارج از این نوشتار است.
●حالت‌های عاطفی و اضطراب مادر
با وجودی‌که بین دستگاه عصبی جنین و مادر هیچ‌گونه ارتباط مستقیمی وجود ندارد پژوهش‌های حیوانی و انسانی نشان داده است که استرس مادر در هنگام حاملگی بر رشد جنین و رفتار فرزندش تأثیر می‌گذارد. این موضوع حقیقت دارد، زیرا حالاتی مانند ترس و اضطراب، در دستگاه عصبی خودکار مادر تأثیر می‌گذارد. سبب آزاد شدن بعضی موادشیمیائی (مانند استیل کولین و اپی‌نفرین) و وارد شدن آن به جریان خون می‌شود. علاوه بر این، در چنین شرایطی غده‌های داخلی به‌ویژه غدد فوق‌کلیوی، انواع و مقادیر مختلفی هورمون ترشح می‌کنند که در سوخت و ساز طبیعی بدن و شیمی خون مادر تغییراتی ایجاد می‌شود. با این فرآیند مواد شیمیائی از راه جفت به جنین منتقل می‌شود. هورمون‌های استرس ممکن است بر دستگاه قلبی و عروقی جنین که فشار خون آن نسبت به محرک‌های بیرونی حساس است اثر منفی بگذارد. این تغییرات ممکن است چنین را تحریک کند و حرکات او را در داخل رحم تشدید کند. مطالعات نشان داده است که اگر ناراحتی مادر برای چندین هفته ادامه یابد حرکات جنین در تمام طول دوران بارداری به حد بسیار زیادی می‌رسد و اگر این ناراحتی‌ها کوتاه‌مدت باشد حالت تحریک‌پذیری جنین معمولاً چند ساعت به‌طول می‌انجامد.
به هر حال فشار عاطفی مادر باردار در طولانی‌مدت، خواه ناشی از مشکلات زناشوئی باشد یا عقاید منفی در مورد بچه‌دار شدن یا حوادث ناگوار زندگی، نتایج مداومی برای سلامت کودک و مادر به‌دنبال خواهد داشت. نوزادان مادران غمگین و یا پراضطراب احتمال دارد پیش از موعد به‌دنیا آیند و یا کم‌وزن، بیش فعال، تحریک‌پذیر یا ناآرام باشند و مشکلاتی مانند بدغذائی، نیاز شدید به در آغوش گرفته شدن داشته باشند.
از آنجا که اضطراب مادر در دوره حاملگی ممکن است زایمانی سخت و مشکل یا زودرس را موجب گردد، صدمه‌ها و ضربه‌های هنگام تولد و همچنین تولد زودرس، احتمال ابتلا نوزادان به اختلال‌های جسمی و ذهنی را افزایش می‌دهد.
●مقابله عوامل تنش‌زای روانی
از آنجا که موقعیت‌های استرس‌زا اجتناب‌ناپذیرند، بهتر است روش‌هائی را یاد گرفته و انجام دهیم که شکل مؤثرتری با محرک‌های استرس‌زا برخورد و اثر آنها را برخود کنترل کنیم. البته، این موضوع از این جهت اهمیت دارد تا پدران و مادران آینده روش‌هائی را که به‌نظر منطقی می‌رسد برای رشد مطلوب فرزندان (حتی در مرحله جنینی) انجام دهند، زیرا سلامت و شادی جامعه در گرو فرزندانی است که به آن جامعه تحویل می‌دهیم. برخی از پیشنهادها و راهبردهای خاص به شرح زیرند:
۱. نگرانی و مصرف دارو را کنار بگذارید: از آنجائی که امروز با پیشرفت علم پزشکی و روانپزشکی درمان‌های مؤثری، حتی برای اختلال‌های خلقی وجود دارد، بهتر است در درجه اول نگران بودن در این ارتباط که ”مشکل من یا ما حل نمی‌شود“ را کنار بگذاریم. متخصصان معتقدند دیدگاه چندبعدی درمان، بهترین درمان نگرانی و اضطراب است و این در حالی است که بیشتر نگرانی‌ها و ناراحتی‌های روزانه زندگی نیازی به درمان داروئی ندارند. بنابراین دومین توصیه شامل عدم مصرف هر دارو (از جمله آرام‌بخش‌ها) که توسط پزشک تجویز شده است می‌باشد. این توصیه در مورد مادران باردار از اهمیت زیادی برخوردار است. (بسیاری از داروها، موادمخدر و الکل در صورتی‌که در دوران بارداری مصرف می‌شوند می‌توانند نقایص جسمی و ذهنی در جنین ایجاد کنند.)
۲. به‌دنبال جایگزینی برای استرس خود باشید: برخی از آنها عبارتند از تغذیه و ورزش مناسب (در این‌مورد حتماً با پزشک خود و متخصصین هر رشته مشورت کنید)، روابط و مهارت‌های اجتماعی (به ما کمک می‌کند تا نیازها و خواسته‌هایمان را به دیگران انتقال دهیم، آن‌را به دست آوریم و از تنش و نگرانی‌های خود بکاهیم)، همچنین خنده و شادی را فراموش نکنید. افراد شاد، دچار استرس کمتری شده و از سلامت بیشتری برخوردارند. چند دقیقه خنده، اثرات جسمی و روانی مفیدی به‌دنبال دارند. از جمله اینکه هورمون‌های استرس را پائین آورده و فرد کمتر، از خود منفی‌بینی نشان می‌دهد. شواهد نشان می‌دهد شوخ‌طبعی سیستم ایمنی بدن را تقویت کرده و مادرانی که در مدت بارداری خندان و شاداب هستند کمتر دچار بیماری شده و نوزادان آنها نیز کمتر به بیماری مبتلا می‌شوند.
۳. مهارت‌های آرمیدگی را بیاموزید: رهاسازی (Relaxation) یکی از مؤثرترین روش‌های برخورد با استرس است. شیوه‌های آرمیدگی به‌عنوان روشی برای کاهش اضطراب و درد زایمان به‌همراه شیوه‌های تنفسی می‌توانند مفید باشند. این روش با تمرکز فرد بر فرآیند آرمیدگی، به‌جای تمرکز بر تردید و ترس نسبت به فرآیند زایمان مؤثر واقع می‌شود (این روش را توسط مربی واجد صلاحیت بیاموزید و به تدریج خودتان به‌کار ببرید.)
۴. حمایت اجتماعی: می‌تواند از اثرهای استرس‌زای حاملگی جلوگیری کند. دوستان، خانواده و به‌ویژه همسر (پدر آینده) با حمایت‌های خود از طریق مراقبت، اهمیت دادن به سلامتی و گوش دادن به حرف‌ها، ابراز علاقه، همراهی کردن در معاینات پزشکی، پرهیز از مشاجره، انتقال ندادن استرس‌های شغلی خود و مواردی از این قبیل، می‌توانند در جهت کاهش استرس مادر باردار نقش مهمی داشته باشند.
۵. در مورد بچه‌دار شدن تأمل کنید: به‌جای اینکه به درون خود فرو رویم و استرس‌های غیرضروری را تحمل کنیم، بهتر است یادگرفته و کوشش کنیم تا دست یاری خود را به سمت افرادی که مطمئنیم می‌توانند به ما کمک کنند دراز کنیم. روان‌شناسان و مشاوران می‌توانند راهبردهای حل مسئله و سایر فنون مقابله با استرس را به شما بیاموزانند و در اختیارتان قرار دهند.

کیوان علوی‌زاده
(کارشناس ارشد روان‌شناسی ـ مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن)

منبع : مجله درد