کتابخانه‌ در عهد باستان‌؛پرستش‌ کتاب‌

از خرابه‌ های‌ شهرهای‌ باستانی‌ سومریان‌ چنین‌ برمی‌ آید که‌ سومریان‌ در حدود ۲۷۰۰ سال‌ پیش‌ از میلاد کتابخانه‌ های‌ شخصی‌ ، مذهبی‌ و دولتی‌ بر پا کرده‌ بودند، مشهور است‌ که‌ کتابخانه‌ « تلو» مجموعه‌یی‌ متجاوز از ۳۰۰ هزار لوحه‌ گلین‌ داشته‌ است‌ ، تمدن‌ سومریان‌ از ۳۵۰۰ سال‌ پیش‌ از میلاد پا گرفت‌ و در عهد طلایی‌ «اور» شکوفا شد. مورخان‌ سومری‌ ثبت‌ تاریخ‌ جاری‌ و باز سازی‌ داستان‌ گذشته‌ شان‌ را آغاز کردند . کهن‌ ترین‌ نظام‌ نگارش‌ شناخته‌ شده‌ «خط‌ میخی‌» است‌ و اعتبار سومری‌ها به‌ سبب‌ ابداع‌ این‌ خط‌ و خدمت‌ بزرگ‌ آنها به‌ بشریت‌ است‌. برای‌ نوشتن‌ از قلم‌ فلزی‌ و تیزی‌ به‌ شکل‌ میخ‌ استفاده‌ می‌ کردند و بر موادی‌ چون‌ گل‌ نرم‌، عاج‌ یا چوب‌ می‌ نوشتند. برای‌ این‌ منظور کاتبانی‌ تربیت‌ شده‌ وجود داشتند و پس‌ از نوشتن‌ گل‌ نرم‌ را می‌ پختند تا سخت‌ شود قطعات‌ گل‌ پخته‌ به‌ صورت‌ لوحه‌، نخستین‌ کتابهایی‌ است‌ که‌ تا کنون‌ کشف‌ کرده‌ اند.این‌ لوحه‌ ها ابزار ثبت‌ اطلاعات‌ تجاری‌، آثار مذهبی‌ شامل‌ دعاها، مناسک‌، علایم‌ جادویی‌، افسانه‌ های‌ مقدس‌ و حکایات‌ و روایات‌ قومی‌ و ملی‌ بودند. می‌ بینیم‌ که‌ بر این‌ لوحه‌ ادبیات‌ ، اندیشه‌ های‌ اجتماعی‌، سیاسی‌ و فلسفی‌ خود را حفظ‌ کرده‌ اند و در میان‌ مواد حفاری‌ شده‌ از خرابه‌ های‌ شهرهای‌ باستانی‌ سومری‌ لوحه‌ هایی‌ وجود دارد که‌ قطعات‌ ادبی‌ هزاران‌ سال‌ کهن‌ تر از ایلیاد در آنها نقش‌ بسته‌ است‌. سومریان‌ کهن‌ ترین‌ ادبیات‌ شناخته‌شده‌ انسان‌ را تدوین‌ کردند. از تمامی‌ متونی‌ که‌ بر گل‌ یا مواد مناسب‌ نگاشته‌ است‌ و تاکنون‌ به‌ دست‌آمده‌ در می‌یابیم‌ که‌ ۹۵ در صد این‌ متون‌ به‌ امر بازرگانی‌، اداری‌ و حقوقی‌ ارتباط‌ دارند.فرهنگ‌ سومری‌ برای‌ مدتی‌ بیش‌ از ۱۵۰۰ سال‌ یعنی‌ از نیمه‌ هزاره‌ چهارم‌ تا آغاز هزاره‌ دوم‌ پیش‌ از میلاد بر سرزمین‌ «رافدین‌» سیطره‌ داشت‌. در ازای‌ این‌ تاریخ‌ ، نویسندگان‌ سومری‌ توانستند شمار بسیاری‌ از متون‌ را در موضوعات‌ مختلف‌ و در نسخه‌های‌ متعدد به‌ نگارش‌ در آورند . برخی‌ از افسانه‌های‌ رایج‌ مانند داستان‌ «دلاور ناکام‌ گیلگمش‌» در نسخ‌ فراوان‌ و روایت‌ های‌ گوناگون‌ به‌ جا مانده‌ است‌ . سومریان‌ این‌ گل‌ نوشته‌ها را در معابد یا کاخهای‌ سلطنتی‌ یا مدارس‌ حفظ‌ می‌ کردند. در حقیقت‌ سومریان‌ نخستین‌ کسانی‌ بودند که‌ این‌ دستاوردها را به‌ این‌ هدف‌ روشن‌ یعنی‌ حفظ‌ آن‌ برای‌ نسلهای‌ آینده‌ ثبت‌ کردند.به‌ عبارت‌ دیگر سومریان‌ کسانی‌ بودند که‌ به‌ کتاب‌ نقشی‌ اختصاص‌ دادند که‌ تا به‌ امروز با آن‌ در ارتباط‌ است‌ . بدین‌ معنا که‌ دستاوردهای‌ فرهنگی‌ و فناوری‌ انسان‌ را پاس‌ دارد و پاسخگوی‌ اهداف‌ قانونی‌، آموزشی‌ و دیگر نیازهای‌ روزانه‌ او باشد. پس‌ از سومریان‌ به‌ تمدن‌ بابلیان‌ می‌ رسیم‌ . بابلیان‌ نوشتن‌ خط‌ میخی‌ و همه‌ دانشهای‌ ریاضی‌ و ستاره‌ شناسی‌ و غیره‌ را از سومریان‌ آموختند. کتابخانه‌ هایی‌ در معابد و قصرهای‌ آنها وجود داشت‌ که‌ یکی‌ از مهمترین‌ و بهترین‌ نمونه‌های‌ آن‌ کتابخانه‌ «بورسیپا» بود که‌ یکی‌ از شاخا ترین‌ کتابخانه‌ های‌ عصر باستان‌ بود. از مهمترین‌ آثار باقیمانده‌ از تمدن‌ بابلیان‌ می‌ توان‌ « قانون‌ حمورابی‌» را نام‌ برد.
● کتابخانه‌های‌ آشوریان‌
پادشاهی‌ آشوریان‌ همزمان‌ با فرمانروایی‌ بابلیان‌ بود. مشهور است‌ که‌ کتابداری‌ به‌ منزله‌ یک‌ پیشه‌ به‌ آن‌ دوران‌ باز می‌ گردد . آشور بانیپال‌ که‌ از سال‌ ۶۲۶ تا ۶۶۸ پیش‌ از میلاد می‌ زیست‌ ، نخستین‌ مفسر کار کتابداری‌ در نظر گرفته‌ می‌ شود وی‌ در شهر نینوا کتابخانه‌یی‌ بزرگ‌ تا سیس‌ کرد و کاتبانی‌ را به‌ کتابخانه‌ بورسیپا گسیل‌ داشت‌ تا لوحه‌ های‌ گلی‌ را استنساخ‌ و نوشته‌های‌ موجود در آنجا را به‌ کتابخانه‌ نینوا منتقل‌ کنند. «آشور بانیپال‌» را باید به‌ حق‌ کتابدار پادشاه‌ باستانی‌ تاریخ‌ تمدن‌ نامید. در تاریخ‌ کتابخانه‌ برای‌ نخستین‌ بار در کتابخانه‌ نینوا به‌ فهرست‌ بر می‌خوریم‌ . لوحه‌ها با نظمی‌ منطقی‌ بر حسب‌ موضوع‌ یا نوع‌ مرتب‌ شده‌ و هر یک‌ نشانه‌ شناسایی‌ داشت‌ و سیاهه‌ محتوای‌ هر اتاقک‌ یا حجره‌ که‌ بر سر در آن‌ کنده‌ کاری‌ شده‌ بود در فهرست‌ نیز مندرج‌ بود . کتابخانه‌ آشور بانیپال‌ در نینوا تصویر کم‌ و بیش‌ کاملی‌ از رشد و پیشرفت‌ نگارش‌ و شکل‌ و شیوه‌ نگهداری‌ میراث‌ انسانی‌ در فرهنگ‌ سومری‌ ، بابلی‌ و آشوری‌ را طی‌ ادوار آغاز تاریخ‌ در اختیار می‌ گذارد. «گیتز» در همین‌ ارتباط‌ اظهار می‌ دارد که‌ اگر سهم‌ سومریان‌ در تمدن‌ بشر اختراع‌ خط‌ و نگارش‌ و سهم‌ بابلیان‌ قانون‌ بود ، عطیه‌ آشوریان‌ به‌ آیندگان‌ کتابخانه‌ سازماندهی‌ شده‌ به‌ شمار می‌رود. پس‌ از مرگ‌ آشور بانیپال‌ کتابخانه‌ به‌ حیات‌ خود ادامه‌ داد تا اینکه‌ در سال‌۶۱۲ پیش‌ از میلاد «میدی‌ کیازاس‌» نینوا را تخریب‌ کرد و پس‌ از آن‌ شهر تجدید بنا نشد . به‌ همین‌ دلیل‌ باستان‌ شناسان‌ توانستند باقیمانده‌ کتابخانه‌ آشوریان‌ را به‌ همان‌ شکلی‌ که‌ سربازان‌ میدی‌ ترک‌ کرده‌ بودند کشف‌ کنند.
● مصریان‌
تمدن‌ باستان‌ مصریان‌ همزمان‌ با تمدن‌ های‌ سومریان‌ و بابلی‌ و آشوریان‌ شکوفا شد اما کار مصریان‌ از نظر شکل‌ کتاب‌ و مواد نوشتنی‌ با آنها تفاوت‌ بسیار داشت‌. ماده‌ نوشتنی‌ آن‌ برگ‌ «پاپیروس‌» بود.از قلم‌ مو مانندی‌ به‌ منزله‌ ابزار نگارش‌ استفاده‌ می‌ شد و شکل‌ کتاب‌ آنها تومار پاپیروس‌ نام‌ داشت‌ و نگارش‌ آنها به‌ خط‌ تصویری‌ هیروگلیف انجام‌ می‌ گرفت‌. مصریان‌ خود کتاب‌ را چنان‌ بزرگ‌ می‌ داشتند که‌ گویی‌ آن‌ را می‌پرستیدند.برای‌ مثال‌ در یکی‌ از متون‌ دیدگاه‌ ژرفی‌ را پیرامون‌ ارزش‌ در سخن‌ نگارش‌ یافته‌ می‌خوانیم‌: «انسان‌ می‌میرد و جنازه‌ او به‌ خاک‌ تبدیل‌ می‌شود و همه‌ همروزگاران‌ او چهره‌ در نقاب‌ خاک‌ می‌ کشند و این‌ کتاب‌ است‌ که‌ یاد او را از زبانی‌ به‌ زبان‌ دیگر انتقال‌ می‌ دهد. نگارش‌ سودمند تر از یک‌ خانه‌ ساخته‌ شده‌ یا یک‌ صومعه‌ در غرب‌ یا از یک‌ قلعه‌ شکست‌ ناپذیر یا یک‌ بت‌ در یک‌ معبد است‌.» تومارهای‌ پاپیروس‌ معمولا در کوزه‌ دهان‌ گشاد خم‌ گلی‌ یا استوانه‌ های‌ فلزی‌ دارای‌ نشانه‌ های‌ شناسایی‌ نگهداری‌ می‌شد. قدیمی‌ ترین‌ کتاب‌ مصری‌ و مشهور ترین‌ کتاب‌ عالم‌ به‌ نام‌ « پاپیروس‌ پرس‌» که‌ قبل‌ از سال‌ ۲۸۸۰ پیش‌ از میلاد به‌ نگارش‌ در آمد، اکنون‌ در کتابخانه‌ ملی‌ پاریس‌ نگهداری‌ می‌ شود. در پرتو آب‌ و هوای‌ بسیار مناسب‌ مصر ، بسیاری‌ از تومارهای‌ پاپیروس‌ بویژه‌ در گورستانها و بقایای‌ معابد و حتی‌ در خانه‌ های‌ شخصی‌ محفوظ‌ مانده‌ است‌. کتاب‌ نگارش‌ یافته‌ به‌ ورق‌ پاپیروس‌ در مصر شکل‌ تومار داشت‌. به‌ نظر می‌رسد تنها نوشته‌ هایی‌ که‌ به‌ تعداد فراوان‌ در مصر استنساخ‌ می‌ شد و به‌ معرض‌ فروش‌ می‌ آمد مرده‌ نامه‌ها بود. مرده‌ نامه‌ عبارت‌ بوده‌ است‌ از مجموعه‌ هایی‌ با متون‌ مختلف‌ که‌ به‌ سحر و جادو مربوط‌ می‌ شد و از آنها انتظار می‌ رفته‌
است‌ که‌ آسایش‌ مدفون‌ را در گور تامین‌ کند. زیباترین‌ نمونه‌ های‌ این‌ مرده‌ نامه‌ها به‌ نقاشیهای‌ رنگارنگی‌ زینت‌ یافته‌ بود که‌ مناظری‌ از زندگی‌ انسان‌ مدفون‌ شده‌ را در گور نشان‌ می‌ داد . بسیاری‌ اوقات‌ گفته‌ می‌شود که‌ این‌ مرده‌ نامه‌ها کهن‌ ترین‌ نگاشته‌ های‌ مصور در جهان‌ هستند. این‌ مرده‌ نامه‌ها از سوی‌ کاهنان‌ نوشته‌ می‌ شد. آنها در نسخه‌ هایی‌ که‌ برای‌ فروش‌ در بازار فراهم‌ می‌ آوردند جایی‌ را خالی‌ می‌ گذاشتند تا در آن‌ نام‌ شخا متوفا را بنویسند. نسبت‌ مرده‌ نامه‌ به‌ کل‌ کتابها در مصر۹۵ درصد بود.
● کتابخانه‌ اسکندریه‌
شاید بتوان‌ بزرگترین‌ دستاورد تاریخی‌ کتابخانه‌ دوران‌ باستان‌ را تاسیس‌ کتابخانه‌ اسکندریه‌ مصر دانست‌ . میان‌ کتابخانه‌ها ی‌ نینوا و اسکندریه‌ شباهت‌های‌ قابل‌ ملاحظه‌یی‌ وجود دارد، هر دو نهادهایی‌ با ویژگی‌ جهانی‌ بودند که‌ شاهزادگان‌ حاکم‌ آنها را بنیاد نهادند هر چند اختلافات‌ زیادی‌ میان‌ مواد نوشتنی‌ و شکل‌ کتاب‌ آنها به‌ چشم‌ می‌ خورد . در نینوا لوحه‌ های‌ گلی‌ و در اسکندریه‌ تومارهای‌ پاپیروس‌ وجود داشت‌ و چهار قرن‌ میان‌ بر پایی‌ آنها فاصله‌ بود . سابقه‌ تشکیل‌ کتابخانه‌ اسکندریه‌ به‌ زمانی‌ بر می‌ گردد که‌ اسکندر بر مصر تسلط‌ یافت‌ و دستور داد تا در کنار رود نیل‌ شهری‌ بزرگ‌ به‌ نام‌ اسکندریه‌ ایجاد کنند ، به‌ دلیل‌ علاقه‌ فراوان‌ وی‌ به‌ کتاب‌ و هنر، بسیاری‌ از عالمان‌ و دانشمندان‌ در آنجا جمع‌ شدند . پس‌ از مرگ‌ اسکندر بطلمیوس‌ اول‌ جانشین‌ وی‌ شد و دستور داد تا بزرگترین‌ کتابخانه‌ آن‌ زمان‌ در اسکندریه‌ ساخته‌ شود در آنجا دو کتابخانه‌ به‌ وجود آمد اولی‌ در ناحیه‌یی‌ به‌ نام‌« موزه‌» که‌ حدود۲۰۰ هزار تومار پاپیروس‌ داشت‌ و به‌ عنوان‌ بخش‌ اساسی‌ آکادمی‌ دانشمندان‌ و با حمایت‌ بطلمیوس‌ اول‌ ساخته‌ شد. مشهور است‌ که‌ هر کشتی‌یی‌ که‌ در بندر اسکندریه‌ لنگر می‌ انداخت‌ کتابهای‌ داخل‌ آن‌ را به‌ کتابخانه‌ برده‌ و پس‌ از استنساخ‌ از روی‌ آن‌ به‌ داخل‌ کشتی‌ بر گردانده‌ می‌ شد.
در هنگام‌ حمله‌ و تسلط‌ رومی‌ها ، این‌ کتابخانه‌ حدود ۷۰۰ هزار تومار پاپیروس‌ داشت‌ که‌ از سراسر جهان‌ گردآوری‌ و به‌ زبان‌های‌ مصری‌ ، لاتین‌ و دیگر زبانها نوشته‌ شده‌ بودند. دومین‌ کتابخانه‌ در اسکندریه‌ در ناحیه‌ «سراپیوم‌» که‌ بطلمیوس‌ سوم‌ آن‌ را ایجاد کرده‌ بود در معبد «سراپیس‌» قرار داشت‌ که‌ در حدود۱۰۰ هزار تومار پاپیروس‌ داشت‌ . از زمان‌ سقوط‌ اسکندریه‌ تا کنون‌ از نظر اندازه‌ چنین‌ مجموعه‌یی‌ حتی‌ در فرهنگ‌ غربی‌ یا در دوره‌ فرهنگی‌ هم‌ تکرار نشده‌ است‌. کتابخانه‌ های‌ اسکندریه‌ نظر مردان‌ مشهور تاریخ‌ را به‌ خود جلب‌ کردند . در میان‌ کتابداران‌ آن‌ می‌توان‌ از «دمتریوس‌، زنودوتوس‌، اراتوستن‌، آپولونیوس‌، کالیما خوس‌» و بلند مرتبگان‌ دیگر را نام‌ برد. روشن‌ است‌ که‌ کتابداران‌ اسکندریه‌ دانشوران‌ بزرگی‌ بودند و کتابداری‌ کار فرعی‌ آنها به‌ شمار می‌آمد. آنها به‌ گرد آوری‌ کتابها و منابع‌ اصیل‌ می‌پرداختند ، آنها را فهرست‌ نویسی‌ می‌کردند و به‌ تهیه‌ «کتابشناسی‌ها» دست‌ می‌ زدند. همچنین‌ ویرایش‌ کتابها، ترجمه‌ آنها، نوشتن‌ ادبیات‌ و آثار خود و سرپرستی‌ مرکز کتابت‌ را نیز بر عهده‌ داشتند . به‌ قولی‌ در تاریخ‌ کتابداری‌ زمانی‌ بود که‌ کتابداران‌ از بیشترین‌ حرمت‌ و احترام‌ بر خوردار بودند . افرادی‌ بسیار مقتدر و متولیان‌ آموزش‌ به‌ شمار می‌ آمدند. برای‌ مشاهده‌ اوج‌ این‌ دوران‌ باید به‌ عزت‌ اسکندریه‌ باستان‌ اندیشید. کتابخانه‌ موزه‌ را ۴۷ سال‌ قبل‌ از میلاد مسیح‌ «ژولیوس‌ سزار» رومی‌ به‌ آتش‌ کشید. کتابخانه‌ سراپیوم‌ نیز تحت‌ سلطه‌ «تئو دوسیوس‌ کبیر۳۹۵» سال‌ بعد از میلاد که‌ بسیاری‌ از معابد بت‌ پرستان‌ را ریشه‌ کن‌ کرد از بین‌ رفت‌. به‌ هر حال‌ آنچه‌ از کتابخانه‌های‌ اسکندریه‌ باقی‌ مانده‌ بود پس‌ از فتح‌ مصر بطور کلی‌ ازبین‌ رفت‌.

منبع‌:
۱استیویچ‌، الکساندر، کتاب‌ در پویه‌ تاریخ‌ ، ترجمه‌ حمید رضا آژیر
۲مزینانی‌، علی‌،کتابخانه‌ و کتابداری‌
۳موکهرجی‌،ا،ک‌؛ تاریخ‌ و فلسفه‌ کتابداری‌

منبع : روزنامه اعتماد