سیاه دانه

به فارسی به آن سیاه‌دانه یا سیاه‌ تخمه می‌گویند. گیاهی است یک‌ساله با تقسیمات برگی شانه‌ای عمیق که ظاهری خطی یا مویین به برگ‌های آن داده است. گل‌های آن و زمان باز شدن آنها از اواخر ادیبهشت‌ماه تا تیرماه می‌باشد. سیاه‌دانه از جمله گیاهانی است که زنبورعسل علاقه مفرطی به نوش‌ آن دارد. در اراک می‌روید و در اصفهان و نواحی مختلف ایران پرورش می‌یابد. استفاده از این گیاه که به زبان عربی آن را شونیز، حب‌سودا و کمون اسود نیز می‌نامند، از قدیم‌الایام بین ملل مختلف معمول بوده و به‌صورت خوردنی و ضماد در درمان بسیاری از دردها به‌کار می‌رود.
بقراط از این گیاه د‌ر آثار خود نام‌برده و دیوسکورید(Dioscoride) نیز مصرف آن‌را به‌صورت پاشیدن بر روی نان و مداوای بسیاری از بیماری‌ها توصیه نموده‌است.
قسمت مورد استفاده این گیاه در مصارف دارویی، دانه آن می‌باشد که به رنگ تیره، سه گوش و با بویی مخصوص است که کوبیده و خرد شده آن، بویی شبیه زیره دارد.
سیاه‌دانه مقوی، افزایش‌دهنده ادرار، ترشحات شیر و قاعده‌آور است. در سرماخوردگی‌های همراه با عطسه زیاد و زکام، مخلوط آن با روغن در بینی چکانده می‌شد. به‌صورت دیگر سیاه‌دانه را روی آهن یا سنگ گداخته می‌ریختند و دودش را به هنگام زکام استنشاق می‌کردند، که در رفع زکام و سردرد ناشی از سرماخوردگی اثر قابل توجهی داشته است. همچنین برای تحلیل زکام، آن‌را خمیر نموده و به صورت گرم روی سر می‌گذاشتند.
رفع دندان‌درد از دیگر مصارف این گیاه دارویی می‌باشد که به‌این منظور آن را پخته، با سرکه مخلوط نموده و روی دندان می‌گذارند. از جمله موارد قابل توجه این گیاه کم‌شهرت که می‌تواند قابل توجه بانوان قرار بگیرد، اثر خاص این گیاه در رفع لکه‌های پوست صورت و افزایش جلای آن است. برای تهیه مخلوطی معجزه آسا می‌توان مقداری سیاه‌دانه را کوبید و با روغن زیتون مخلوط کرد، و سپس مانند کرم روی صورت مالید.
در درمان ریزش مو هم کاربرد آن دیده می‌شود. به‌طوری که استفاده مخلوط سیاه‌دانه، موم و حنا، برای جلوگیری از ریزش موی سر ذکر شده است.
به‌هنگام ابتلا به امراض پوستی همچون زگیل، جرب، برص و خال و لکه‌های دیگر، سیاه‌دانه و روغن گل‌سرخ می‌تواند موثر و مفید باشد.
در کتاب‌های قدیمی آورده شده که این گیاه دارای طبیعتی گرم و اسانسی نامطبوع، ماده تلخ، قندها، مواد روغنی و گلوکوزید سمی موسوم به فلائین و کونژیلین می‌باشد.
سیاه‌دانه خشک‌کننده خلط‌های غلیظ، دافع گازهای معده، مسهل، از بین برنده قولنج‌های بادی، عامل دفع سم‌های بدن، درمان یرقان، دردهای روده‌ای، سردرد، شکم درد، سینه‌درد و سرفه‌های مکرر، دل بهم‌خوردگی، درد طحال است.
این گیاه حاوی آلکالوئید‌های مهم به نام دکلوئیدین، کانسولیدین، دکلوسنین و دکلویین است که به‌دلیل اثر تحریکی آنها روی جدار معده برای معالجه معده و ورم کبد و کمبود شیرهٔ معده مصرف می‌شود.
در دامپزشکی هم از سیاه‌دانه برای افزایش شیرگاو‌ها استفاده می‌کنند. مصرف زیاد سیاه‌دانه باعث افزایش خونروی ماهیانه و در خانم‌های حامله موجب سقط‌جنین می‌شود.
به منظور استفاده از آن در طب‌سنتی، از پودر یا دانه خیسانده آن استفاده می‌شود نباید آن را دم کرد، زیرا اسانس آن از بین می‌رود. یادآوری می‌شود مصرف آن نباید از یک مثقال بیشتر باشد.
آزمایشات متعددی به‌منظور شناخت اثرات فارماکولوژیکی گیاه صورت گرفته و برخی مطالعات نشان داده است که عصاره سیاه‌دانه دارای اثرات شل‌کنندگی برروی عضلات صاف از جمله عروق خونی، رودهٔ کوچک و رحم می‌باشد. و این اثر را از طریق مهار کانال‌های کلسیمی توسط تیموکینون (که بیشترین ماده موثر موجود در دانه‌های سیاه‌دانه بوده و بسیاری از اثرات فارماکولوژیکی آن مربوط به این آلکالوئید می‌باشد) می‌دانند با این وجود اثرات سیاه‌دانه و مادهٔ موثرهٔ آن برسیستم عصبی مورد بررسی قرارگرفته است. در یک مطالعه صورت‌گرفته در ایران اثرات ضد‌تشنجی تیموکینون موجود در دانه‌های سیاه‌دانه مورد تحقیق و بررسی قرارگرفت و نتایج نشان داد که تیموکینون می‌تواند اثرات ضدتشنجی در درمان صرع‌های خفیف داشته‌باشد.

منابع
۱- سیاوش‌ پرورده، محمد خاتمی‌حس‌آباد، حسین حسین‌زاده، بررسی اثر پدتشنجی تیموکینون، مادهٔ موثرهٔ سیاه‌دانه درموش، فصلنامه گیاهان دارویی، پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، سال‌دوم، شماره ۵، زمستان ۸۱
۲- اسماعیل شبوعی، میوه و گیاهان شفا‌بخش، انتشارات باربد، سال ۱۳۷۶
۳- علی زرگری، گیاهان دارویی، انتشارات دانشگاه تهران، جلد۱، سال ۱۳۶۸
۴- پروفسور هانس فلاک، مترجم محمدرضا‌توکلی صابری و محمدرضا صداقت، انتشارات روزبهانی، سال ۱۳۶۸
نیکی پاک‌بین کارشناس‌ ارشد علوم گیاهی