دستگاه تولید مثل مرغ

تخمدان سمت راست بحالت اولیه باقی مانده و تنها تخمدان سمت چپ فعال است . تخمدانها در حفره شکمی و نزدیک کلیه ها قرار دارند . تخمدان از بخش میانی و بخش بیرونی تشکیل شده است .
۱) تخمدان :
تخمدان سمت راست بحالت اولیه باقی مانده و تنها تخمدان سمت چپ فعال است . تخمدانها در حفره شکمی و نزدیک کلیه ها قرار دارند . تخمدان از بخش میانی و بخش بیرونی تشکیل شده است . روی تخمدان فولیکولها قرار دارند و تعداد آنها در هر تخمدان حدود ۳۰۰۰ عدد است ولی در طول عمر مرغ همه آنها به تخم مرغ کامل تبدیل نمی شوند . در حقیقت رابطه مستقیمی بین تعداد فولیکولها و تعداد تخمهائی که مرغ می گذارد وجود ندارد . وزن هر فولیکول تا ده روز قبل از پاره شدن یا تخمک اندازه حدود ۱۰۰ میلی گرم و قطر آن ۴ تا ۵ میلیمتر است . پس از این مدت فولیکولها به سرعت رشد می کنند و وزن آنها به ۱۸ تا ۲۰ گرم و قطر آنها به ۴۰ میلیمتر می رسد .
هر فولیکول به وسیله پایه ای به تخمدان متصل است . در داخل هر فولیکول یک زرده وجود دارد که اطراف آن جز در ناحیه استیگما[۱] مویرگهای خونی پوشانده شده است . پاره شدن فولیکولها از ناحیه استیگما صورت می گیرد .
بر خلاف پستانداران در طیور جسم زرد تشکیل نمی شود بلکه از محل فولیکول آزاد شده هورمونهائی ترشح میشود که کار آنها افزایش حرکت شیپور لوله تخم و تنظیم زمان تخمگذاری است .
در یک تخمدان پنج فولیکول مشاهده می شود :
▪ فولیکولهای اولیه
▪ فولیکولهای در حال رشد
▪ فولیکولهای کامل
▪ فولیکولهای پاره شده
▪ فولیکولهای تحلیل رفته
اگر به علت بیماری مثلا" لوکوز تخمدان سمت چپ از بین برود و یا توسط عمل جراحی برداشته شود ، تخمدان سمت راست که به حالت اولیه باقی مانده است, شروع به رشد کرده و بر حسب اینکه مرغ در چه سنی باشد ممکن است به بیضه - تخمدان ، بیضه و یا تخمدان تبدیل شود . اگر از بین رفتن تخمدان سمت چپ در سنین اولیه و قبل از بلوغ باشد تخمدان سمت راست به بیضه تبدیل می شود و اسپرم و آندروژن تولید می کند ولی به علت اینکه لوله های ولفیان[۲] که مجاری خروج اسپرم را تشکیل می دهد در مرغ به وجود نمی آید بیضه به بیرون راه ندارند و حیوان عقیم می شود .
اگر از بین رفتن تخمدان سمت چپ در اواخر دوره تخمگذاری باشد ، تخمدان سمت راست که به حالت اولیه باقی مانده است رشد کرده و به تخمدان کامل تبدیل می شود و زرده تولید می کند ولی به داخل اینکه لوله های مولارین[۳] در مرغ به صورت ژنیتیکی یک طرفه رشد می کند (تنها لوله سمت چپ رشد می کند ) و چون تخمدان راست به خارج راه ندارد ، لذا مرغ عقیم است .
در صورتیکه از بین رفتن تخمدان سمت چپ در حد فاصل سنین فوق باشد ، تخمدان سمت راست به بیضه – تخمدان تبدیل می شود و در این صورت هم اسپرم وهم اووم تولید می کند ولی به دلیل اینکه راهی به بیرون ندارد باز هم مرغ عقیم است .
وقتی که تخمدان راست به بیضه یا بیضه –تخمدان تبدیل می شود به دلیل ترشح هورمون آندروژن مرغ تمام خصوصیات خروس را به دست می آورد ، یعنی می خوآند و تمایل به جفت گیری نشان می دهد .
۲) ٔمجرای تخم
▪ شیپور[۴] :
طول این قسمت حدود ۷ سانتیمتر است و زمانی که تخم در این مدت می گذراند ساعت است . به علت حرکاتی که در ناحیه شیپور وجود دارد فولیکولهای آزاد شده از تخمدان گرفته می شود و به داخل لوله تخم هدایت می گردد. درست بعد از پاره شدن فولیکول حرکت شیپور افزایش پیدا می کند و این عمل به خاطر هورمونی است که از فولیکول پاره شده ترشح می شود . البته همان طوری که قبلا" گفته شد از فولیکول پاره شده هورمون دیگری ترشح می شود که همراه با اکسی توسین در تنظیم و کنترل زمان تخمگذاری اهمیت دارد .
در اثر بعضی از امراض مثل نیوکاسل و برونشیت عفونی حرکات ناحیه شیپور کم می شود و تخمکی که آزاد می گردد در داخل حفره شکمی می افتد که ممکن است روز بعد به وسیله شیپور گرفته شود و یا جذب اعضای دیگر بدن گردد . شیپور ناحیه ای است که اسپرمها می توانند برای مدت طولانی در پیچ و خم شیارهای آن زنده بمانند .
▪ ماگنوم[۵] :
طولانی ترین قسمت لوله تخم است و حدود ۳۴ سانتیمتر طول دارد . مدت زمانی که تخم این ناحیه را طی می کند ۳ ساعت است و در این قسمت است که سفیده یا آلبومین در اطراف زرده ترشح می شود .
▪ ایسموس[۶] :
حدود ۸ سانتیمتر طول دارد و تخم حدود ۱ساعت در این ناحیه توقف دارد و در این قسمت است که پوسته نازک اطراف سفیده تشکیل می گردد .
▪ رحم[۷] :
حدود ۸ سانتیمتر طول دارد و تخم حدود ۱۸ تا ۲۲ ساعت در این ناحیه متوقف می گردد و پوسته آهکی تخم مرغ ترشح می شود . در بعضی نژادها که تخم مرغ پوست قهوه ای تولید می کنند (نیوهمشایر ) در ناحیه رحم رنگریزه قهوه ای که به نام اوپروفیرین[۸] موسوم است ترشح و در پوسته ذخیره می گردد .
بعضی نژادها تخمهائی با پوسته آبی یا زرد می گذارند که رنگ آبی آن مربوط است به ماده ای به نام اوسان[۹] و رنگ سبز را متیل استربیلیوردین[۱۰] ایجاد می کند .
▪ واژن :
طول واژن حدود ۸ سانتیمتر است و تخم حدود یک دقیقه در این قسمت قرار می گیرد . در آخرین لحظه قبل از خروج تخم مرغ از رحم پوسته تخم مرغ با موسین ( گلیکوپروتئین ) پوشیده می شود .موسین پس از خشک شدن کوتیکول[۱۱] نام می گیرد و حفاظی است برای جلوگیری از نفوذ میکروبها که ممکن است از راه منافذ موجود در روی پوسته تخم مرغ صورت بگیرد . اگر تخم مرغها شسته شوند این حفاظ از بین می رود و امکان آلودگی و فساد تخم مرغ افزایش پیدا می کند .

۱- Stigma
۲- Wolffian Tubes
۳- Mullerian Tubes
۴- Infundibulum
۵- Magnum
۶- Isthmus
۷- Uterus
۸- Ooporphyrin
۹- Oocyan
۱۰- Methyl ester of Billiver
۱۱- Cuticle
اقتباس از کتاب اصول علمی وعملی پرورش طیور تالیف دکتر جواد پوررضا

منبع : موسسه مرغداری ایران