استرس گرمایی و راههای مقابله با آن

حرارت در بدن پرندگان در نتیجه فعالیتهای متابولیکی ( رشد – تولید تخم مرغ – نگهداری بدن ) تولید می شود و مقدار گرمای تولید شده با توجه به وزن ، جثه ، گونه ، نژاد، سطح تولید، مقدار جیره دریافتی ، کیفیت دان و تا حدی فعالیتهای فیزیکی متفاوت است.
همواره بین گرمای تولید شده و دفعی از بدن پرنده تعادل برقرار است و این امر باعث ثابت ماندن دمای بدن می شود. ولی زمانیکه تولید حرارت بر دفع آن غلبه پیدا کند، پرنده از روشهایی برای کاهش دمای بدن استفاده خواهد کرد ابتدایی ترین روش این است که طیور سعی می کنند دفع حرارت از طریق عروق سطحی بدن را افزایش دهند اینکار بطور عمده از طریق جریان همرفتی ( جابه جایی هوای گرم اطراف پرنده با هوای خنک) و تماس ( تماس با سطوح خنکتراز دمای بدن) صورت می گیرد.
اگر روشهای فوق باعث کاهش دمای بدن نشوند پرنده به فرآیندی انرژی خواه بنام پنتینگ ( له له زدن) روی خواهد آورد. پرندگان فاقد غدد عرق هستند و برای کاهش دمای بدن از راه تبخیر به این روش متوسل می شوند. طی عمل پنتینگ مصرف آب افزایش ولی دان کاهش می یابد و بعلت دفع بیشتر دی اکسید کربن PH خون پرنده به سمت قلیایی شدن سوق پیدا خواهد کرد و برای ایجاد تعادل در PH خون بایستی یون بیکربنات از طریق کلیه ها دفع شود .
این فرآیند با همراهی یونهایی منجمله پتاسیم صورت می گیرد. بنابراین پرنده از یک طرف با افزایش دفع الکترولیتهای بدن واز طرفی با کاهش دریافت آنها بعلت کاهش مصرف دان و کم شدن مدت زمان توقف مواد غذایی بعلت مصرف زیاد آب مواجه است و از این رو در جهت ایجاد تعادل الکترولیتی و نگهداری آب بدن دچار مشکل خواهد شد . کارایی پنتینگ به رطوبت نسبی سالن بستگی دارد و در هوای گرم و خشک تاثیر بیشتری در کاهش دمای بدن پرنده خواهد داشت و با افزایش دما نقش آن بارزتر می گردد بطوریکه مقدار دفع حرارت در دمای ۲۵ درجه سانتیگراد معادل ۲۳ درصد ولی در دمای ۳۵ درجه سانتیگراد ، ۹۰ درصد می باشد ولی اگر علی رغم تمام مکانیسمها و تلاشهای صورت گرفته افزایش دمای بدن ادامه داشته باشد سرانجام مرگ در اثر اختلالات الکترولیتی ، قلبی عروقی و تنفسی حادث خواهد شد ودرلاشه علایم کبودی قسمتهای بدون پر سر، پر خونی تمام ورید های بدن ، له شدن یا شل شدگی زرده ( در طیور تخمگذار) قابل مشاهده است .
بایستی توجه داشت که دمای طبیعی بدن طیور حدود ۴۱ درجه سانتیگراد است و دمای محیط وقتی به ۳۵ درجه سانتیگراد برسد طیور در آستانه ورود به محدوده استرس گرمایی قرار خواهند گرفت . دمای مناسب در طیور گوشتی در سن ۴۲ روزگی ۱۷ درجه سانتیگراد است ودرصورتیکه در دوره پرورش دما بیش از ۲۰ درجه سانتیگراد باشد بعد از ۳۰ روز با کاهش مصرف دان روبرو خواهیم شد .
در مورد طیور تخمگذار نیز کمترین دمای مورد نیاز برای نگهداری بدن دمای ۱۷ درجه سانتیگراد می باشد و در صورتیکه دما به بیش از ۲۴ درجه سانتیگراد برسد اندازه تخم مرغها کوچکتر می شوند ودر دماهای بالاتر از۲۷ درجه سانتیگراد اندازه ، تعداد و ضخامت پوسته کاهش پیدا خواهد کرد، علاوه براین تلفات نیز افزایش می یابد و مهمترین نشانه بالینی در تشخیص استرس گرمایی شروع پنتینگ و ادامه یافتن آن است.
همچنین مقاومت طیور نسبت به گرما سه عامل اصلی رطوبت نسبی ، جریان هوا و دمای محیط از عوامل تعیین کننده محسوب می شوند.
● راهکارهای مقابله با استرس گرمایی در مزرعه شامل:
اولین قدم در راه جلوگیری از وقوع استرس گرمایی توجه به موقعیت و نحوه احداث سالنها و تجهیزات ضروری جهت تهویه می باشد که در این راستا نکات زیر بایستی مورد توجه قرار گیرند.
▪ بررسی دقیق وضعیت آب و هوایی منطقه ( محدوده دمای روزانه، درصد رطوبت نسبی ، میزان تغییر دما در طول روز و طی فصول مختلف) قبل از احداث سالنها و تاسیسات مربوط به تهویه.
▪ رعایت جهت شرقی – غربی در ساخت سالنها برای کاهش گرمای دریافتی از محیط.
▪ کاشت درختهای بهاره در اطراف مزرعه ( سالنها) با فاصله مناسب برای کاهش میزان تابش نور خورشید .
▪ رنگ زدن داخل و خارج سالن با رنگ سفید ( باعث کاهش دما به میزان ۳ تا ۵ درجه سانتیگراد خواهد شد).
▪ استفاده از مواد عایق ( نظیر پشم شیشه ) در سقف سالنها .
▪ جلوگیری از قرار گرفتن مخزن آب و سیستم آبرسانی در معرض گرما و نور خورشید.
▪ استفاده از مصالح مناسب و متناسب با شرایط محیطی جهت کاهش دریافت گرما و انتقال آن به داخل سالنها.
▪ با توجه به اینکه ۸۰ درصد گرمای داخل سالن توسط طیور ایجاد می شود استفاده از سیستم تهویه مناسب و کار آمد متناسب با اندازه و ظرفیت سالن ضروری می باشد.
▪ باید توجه داشت درصورتیکه در سیستم تهویه علاوه بر جریان هوا از رطوبت هم استفاده می شود چنانچه رطوبت نسبی سالن به ۷۰ درصد برسد ، تهویه کارآیی خود را از دست خواهد داد.
▪ در تهویه تونلی ( بدون استفاده از رطوبت ) در صورتی که دما به بیش از ۳۵ درجه سانتیگراد برسد کارآیی تهویه از بین خواهد رفت .
▪ در صورت استفاده از اسپری آب در سالن باید توجه داشت که اگر قطر ریز قطره ها از ۳۰ میکرومتر بیشتر باشد، در مناطق مرطوب سبب خیس شدن بستر خواهد شد و ریز قطره هایی به قطر ۱۵-۱۰ میکرومتر،
▪ در سیستم تهویه تونلی در صورت عبور هوا از لایه هایی که آب در حال تبخیر است ( نظیر پوشال) کارآیی تهویه به میزان قابل توجهی افزایش خواهد یافت بطوریکه کاهش دما در مناطق گرم و مرطوب ۸ تا ۱۲ درجه و در مناطق گرم و خشک تا ۲۵ درجه سانتیگراد خواهد بود.
▪ در صورت وجود منافذ و یا نشتی هوا در سیستم تهویه فوق از کارآیی آن بشدت کاسته خواهد شد.
▪ سرعت جریان هوا در محدوده ارتفاع پرندگان بایستی در حدود ۳-۲ متر بر ثانیه باشد تا بطور موثر هوای اطراف طیور جابجا شود .
▪ علاوه بر سیستم تهویه سالن استفاده از پنکه های سقفی مناسب با ارتفاع ۲ متر از کف سالن و فاصله ۱۵-۱۰ متر در امتداد سالن سبب افزایش کارایی تهویه خواهد شد.
▪ حداکثر توان تهویه ای سالن را باید با توجه به حداکثر دما در طول سال و بیشترین میزان تراکم سالن تعیین کرد.
▪ پره های کثیف هواکشها باعث کاهش کارآیی تهویه خواهد شد.
● علاوه بر موارد فوق در زمان بروز استرس گرمایی برخی از اقدامات مدیریتی که بایستی اعمال گردند شامل:
▪ افزایش محتوای انرژی و پروتئین جیره بدلیل کاهش مصرف دان.
▪ استفاده از دان پلت.
▪ تعدیل الکترولیتهای جیره بویژه پتاسیم و سدیم و سایر ریز مغذی های جیره.
▪ ایجاد تعادل و تنظیم دقیق اسیدهای آمینه به منظور کاهش بار متابولیکی در شرایط استرس و افزودن ۱۰ درصد به مقدار کل اسید های آمینه جیره.
▪ اضافه کردن یا جایگزینی چربی به جای کربوهیدراتها برای تامین انرژی.
▪ استفاده از کلرید پتاسیم برای درمان استرس گرمایی حاد به میزان ۶/۰ درصد در آب آشامیدنی.
▪ افزودن یا جایگزینی بیکربنات سدیم ( جوش شیرین) به جای کلرید سدیم ( نمک طعام).
▪ تامین آب مورد نیاز با توجه افزایش دمای محیط ( مصرف آب طیور در دمای ۲۰ درجه تقریبا ۸/۱ تا ۲ برابر دان مورد مصرف است و به ازای هر ۱ درجه سانتیگراد افزایش دما ۶ درصد به مقدار آب مصرفی افزوده می شود).
▪ تعلیق و یا تعدیل برنامه های محرومیت از آب.
▪ افزودن ویتامین C در آب آشامیدنی.
▪ کاهش تراکم گله ( ازمهمترین عوامل کاهش احتمال بروز استرس گرمایی ) .
▪ تغذیه طیور در ساعتهای خنکتر روز ( صبحها و عصرها ).
▪ جلوگیری از همزمانی پیک تولید و حد اکثر دمای سالانه مزرعه.
▪ اجرای برنامه های نوردهی متناوب در پرورش جوجه های گوشتی.
▪ تغذیه طیور گوشتی به صورت اوماج.
▪ استفاده از موادی نظیر بتایین ( ۱ درصد در آب آشامیدنی) بمنظور کاهش اثرات استرس گرمایی .
▪ بایستی توجه شود که در جیره های نا متعادلی که اسید های آمینه گوگرد دار ( نظیر متیونین و سیستیین ) به میزان زیادی بکار رفته است ، پنتینگ از دمای کمتری شروع خواهد شد.
▪ مقدار مصرف آب با افزایش دمای آن نسبت عکس دارد و بنابر این بایستی از آب خنک جهت تامین آب آشامیدنی گله استفاده گردد و در موارد اضطراری جهت کاهش دمای آب از یخ می توان استفاده کرد.
▪ بایستی توجه داشت که افزودن الکترولیتها در آب آشامیدنی اثر بیشتری نسبت به افزودن آنها در دان خواهد داشت.

منبع : موسسه مرغداری ایران