پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


حمام خسروآقا در تابلوی فلاندن زنده است


مام میهن با روحی آزرده و چشمانی مضطرب بر فراز اصفهان، پایان اقتدار و شکوه صفویان را به نظاره نشسته است. وارثان سلطنت صفوی، غوطه در لذت گذشته و بی خیال از مرزها، دل به زندگی دربار داده اند. دیگر کسی به شاه اسماعیل و شاه عباس رحمتی نثار نمی کند. از هر سو بوی آشوب و فتنه به مشام می رسد. افغان ها مجال را در مرزها بریده اند اما اصفهان در خواب است.
شاه سلطان حسین در باغ هشت بهشت به تماشای گل ها نشسته است. آواز پرندگان، سمفونی دلنشین عصرگاهی اوست. خسروآقا، خواجه حرمسرا به حضور شرفیاب می شود. دیر زمانی است که او را می شناسد. پدرش شاه سلیمان نیز با او رابطه خوبی داشت. مختصر سخن می گوید:
«... کار نگارش کتیبه سنگاب حمام به پایان رسید.»
اما حکایت حمام خسروآقا در تاریخ ایران آغاز شد.
آنگاه که شاه عباس در اندیشه بود تا طرحی بدیع در تخت نشین خود بیافریند و از هر سو، معماران و هنرمندان را به اصفهان فرا می خواند، آنگاه که روح هنر ایرانی در تار و پود سنگ، آجر و چوب بناهای اصفهان تنیده می شد اصفهان گام در راهی نهاد که سیصد سال پس از آن محمدمهدی بن محمد رضا «اصفهانی آن را در نصف جهان» خواند و فلاندن و پاسکال نقاش و سامان فرانسوی یکصد و پنجاه سال پس از ساخت این حمام، تصویری زیبا و گویا از آن بر بوم آفریدند تا دگر بار روح شیفته تاریخ و تمدن ایرانی در سال ۱۳۵۳ بتواند آن را از زیر خروارها غبار بیرون کشد و گرمخانه اش را به کمال باز آفرینند.
دوره رونق ساخت حمام در ایران به عصر صفویه بر می گردد. جدا از نقش انکارناپذیر حمام در پاکیزگی و بهداشت که جزء اصلی فرهنگ ایرانی است، انجام برخی آیین ها و رسوم محلی و ملی در این میان، موجب شده است که روح هماره ایرانی فارغ از زخم چینه و آجر، بی محابا به جنگ سنگ و خاک برود و آب را از عمق چاق و قنات بیرون بکشد تا به زیر گنبدی بلند، آراسته به شیوه معقلی و با کاربندی های زیبا، فضایی بیافریند تا لختی روح و جان آرام گیرد. و این راهی است پیش روی ایرانی که از عصر باستان آغاز می شود و از تخت جمشید، کاخ آشور، سیراف (در حاشیه خلیج فارس)، جرجان، تبریز، مراغه، سلطانیه می گذرد و سرانجام به اصفهان می رسد.
حمام خسروآقا مطابق آنچه که در کتاب «نصف جهان فی تعریف اصفهان» نوشته اصفهانی در اوایل قرن چهاردهم قمری آمده است، «در طرف شمال میدانی معروف به میدان حوض» توسط یکی از خواجگان شاه سلیمان به نام خسروآقا بر اساس سنت و فرهنگ مرسوم آن دوران به عنوان امری خیر و عامل المنفعه ساخته شده بود. مرحوم سید علی جناب در کتاب الاصفهان ابعاد آن را ۲۶×۳۳ ذرع آورده است. محل حمام در کنار میدان حوض و در فاصله اندکی از بازار مسگرها، میدان نقش جهان، باغ چهلستون و محله حکومتی قرار داشت.
ترتیب سلسله مراتب فضاهای مختلف حمام خسروآقا همانند سایر حمام ها به گونه ای بوده است که مشتریان پس از دخول به حمام و گذر از دالان و هشتی ورودی وارد بینه حمام می شوند. تزیینات زیبای این بخش از حمام در اثر فلاندن به خوبی نشان داده شده است. گنبد مرکزی رختکن به طرز زیبایی به شیوه معقلی با کلمات مقدس الله، محمد و علی تزیین یافته بود و نیم گنبد پوشش های طرفین گنبد مرکزی با کاربندی و تزیینات آجری جلوه خاصی به آن بخشیده بود.
پس از کندن رخت ها و عبور از دالان «میان در» به گرمخانه می رفتند. چند پله را بالا می رفتند و دولا، از ورودی کوچک خزینه عبور می کردند تا به گرم ترین و مرطوب ترین قسمت حمام وارد شوند. چند لحظه ای در خزینه، تن را به گرما و رطوبت می سپردند و آتش تون و گلخن که آب را آرام می کرد، حس می کردند. سپس به گرمخانه بر می گشتند تن را شسته و شو داده وارد بینه می شدند و پاها را در حوض کوچکی که آب جاری در آن روان بود، شسته و به قسمت سربینه وارد می شدند. با لنگ خود را خشک می کردند و از طریق هشتی خارج می شدند.
یکی از نکات جالب و مهم این حمام هم ترازی کف حمام با کف زمین بود که بر خلاف حمام های سایر شهرها است که برای استحصال آب و سوار شدن آب قنات، کف حمام را در سطح پایین تر از کف زمین می ساختند. مطابق رسم رایج در اصفهان آب حمام، با وجود نهر جاری و مسلط جنب آن از چاه کشیده می شد. همچنین با وجود سخت بودن فراهم آوردن شرایط مناسب برای استحمام و تنظیم تهویه هوای داخل حمام با کنترل رطوبت و نور علی رغم استحمام تعداد زیادی از افراد در یک زمان، هوای حمام خسروآقا مطابق نظر اصفهانی، «مطلقا غلظتی» نداشت.
این حمام با وجود آن که تا اوایل قرن ۱۴ ه‍.ق یعنی حدود هفتاد و اندی سال پیش فعال بود ولی در اوایل قرن حاضر متروکه می شود. با تصرف فضای ورودی آن توسط مغازه داران، دکان های کوچک و بزرگی در آنجا ساخته می شود که در اوایل دهه پنجاه، بقایای این حمام شناسایی و سرانجام بخشی از آن به ویژه سربینه، الگوبرداری از نقاشی فلاندن بازسازی و به عنوان چایخانه سنتی در سال ۱۳۵۶ مورد بهره برداری قرار می گیرد. تا این که در اوایل سال ۱۳۷۴ در نیمه شب و طی چند ساعت، بنای حمام به کلی ویران و نابود می شود.

منابع :
۱ _ حمام خسروآقا، باقر آیت اله زاده شیرازی مجله اثر، شماره ۲۵، سال ۱۳۷۴، ص ۲ الی ص ۲۷ .
۲ _ بناهای عام المنفعه، گروه نویسندگان، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹، ص ۷۵ _ ۷۴.

رضا مصطفی زادگان
منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی


همچنین مشاهده کنید