گنبدسلطانیه، هفتمین اثر جهانی کشور در یونسکو

گنبد هشت‌ضلعی سلطانیه با بیش از ۵۴ متر ارتفاع سومین گنبد آجری جهان در بیست و نهمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر دوربان کشور آفریقای جنوبی در ۱۹ تیرماه سال جاری به‌عنوان هفتمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. کمیته میراث جهانی بعد از ارائه گزارش کارشناس ایکوموس (شورای حفاظت از محوطه‌ها و بناهای تاریخی) با اکثریت آرا و بدون هیچ مخالفتی گنبد سلطانیه را در فهرست میراث جهانی به ثبت رساند. در این اجلاس ۷۰۰ کارشناس از ۱۸۰ کشور جهان حضور داشتند.
نزدیکی‌های شهرستان زنجان، دشت سرسبزی در میانه فلات ایران، آرمیده است. سرزمینی که روزگاری قلمرو ساکاراتی‌های جنگاور بوده و در دوره‌های متفاوت تاریخی، مورد توجه حکومت بوده است. هفتصد سال پیش، ارون (از جانشینان هلاکوخان مغول) را افسون می‌کند و فرزند او الجایتو (سلطان محمد خدابنده)، رویای ایجاد شهری بزرگ در این دشت را تحقق می‌بخشد.
ارگی باشکوه، با آرامگاه رفیع که اکنون سومین گنبد بلند جهان است. گنبد درخشان فیروزه‌ای رنگ، در میانه دشت‌آباد سلطانیه...
گنبدسلطانیه بعد از کلیسای جامع مریم‌مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیه استانبول سومین بنای عظیم آجری در جهان به شمار می‌رود. این گنبد تجلی‌گاه هنر و معماری دوران ایلخانی است که در اواخر قرن هشتم به دستور سلطان محمد خدابنده ساخته شده است. این بنای تاریخی که در ۳۰ کیلومتری شهر زنجان جای گرفته، بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد و از آجرکاری، کاشیکاری و معماری منحصربه‌فرد برخوردار است.
گنبدسلطانیه بعد از میدان نقش جهان، تخت‌جمشید، زیگورات چغازنبیل، تخت‌سلیمان، پاسارگاد و ارگ‌بم هفتمین اثر ایران محسوب می‌شود که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
پیش‌تر پرونده کاملی برای ثبت این اثر از سوی ایران در اختیار یونسکو قرار گرفته بود تا در جلسه کمیته میراث جهانی ارائه شود. هر اثری که از سوی کمیته میراث جهانی در فهرست یونسکو جای می‌گیرد به یک اثر جهانی تبدیل می‌شود و مورد حمایت و حفاظت فنی، کارشناسی و مالی بین‌المللی تمام کشورهای جهان قرار می‌گیرد.
هر سال محوطه‌های جدیدی به فهرست یونسکو افزوده می‌شود. این محوطه‌ها از سوی کشورهای عضو معرفی و ثبت آنها از سوی دو هیئت مشاوره‌ای بررسی می‌شود. ایکوموس (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها) برای محوطه‌های فرهنگی و ا.یو.سی.ان (اتحادیه جهانی حفاظت) برای محوطه‌های طبیعی و ایکروم (مرکز بین‌المللی مطالعه حفاظت و بازسازی اموال فرهنگی) هم نظر خود را در این مورد ارائه می‌دهد و به آموزش متخصصان این حوزه کمک می‌کند.
به گزارش خبرگزاری میراث خبر با اعلام به ثبت رسیدن گنبدسلطانیه در فهرست میراث جهانی یونسکو، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری زنجان هم تلاش‌هائی را برای ایجاد زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری آغاز کرده است. استان زنجان با کمبود مراکز اقامتی روبه‌رو است و در این استان در حال حاضر تنها ۶ هتل وجود دارد که در مجموع ۲۶۹ تخت اقامتی را برای گردشگران فراهم می‌آورد.
یحیی محمدی، رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری این استان عقیده دارد که پس از ثبت، هتل سازان خارجی زیادی برای سرمایه‌گذاری به این منطقه می‌آیند. به همین دلیل باید زیرساخت‌های اولیه را برای حضور آنها در زنجان ایجاد کرد.
علی‌اصغر میرفتاح، باستان‌شناس و رئیس هیئت کاووش درباره اهمیت این بنا و محوطه سلطانیه می‌گوید: ”اهمیت تاریخی سلطانیه نه تنها به‌عنوان یک پایتخت ایلخانی که به‌عنوان یکی از اولین سکونت‌گاه‌های بشری در ایران است. کشف بقایای متعلق به اواخر هزاره پنجم قبل از میلاد به اهمیت این منطقه افزوده است.“
میرفتاح معتقد است بقایائی از دوران سلجوقی زیر گنبدسلطانیه وجود دارد ولی این آثار از اهمیت کمتری نسبت به گنبدسلطانیه برخوردار است. هر چند در فصول مختلف کاوش در این منطقه بقایای متنوعی از دوران سلجوقی در اطراف گنبد به‌دست آمده است.
میرفتاح نگاه تخصصی و جهانی به گنبدسلطانیه را یکی از عواقب ثبت در فهرست آثار فرهنگی جهان می‌داند و می‌گوید: ”نباید در نگهداری گنبدسلطانیه به تجربیات سنتی اکتفا کرد. آسیب‌شناسی و آسیب‌نگاری این بنا از اولویت‌های برنامه مدیریتی گنبدسلطانیه است اما شناخت شهر قدیم سلطانیه و آثار حاشیه‌ای در محوطه ارگ که همواره با بنای گنبد در ارتباط بوده است؛ یکی از نکات مهمی است که با ثبت این اثر در فهرست آثار جهانی باید مدنظر قرار گیرد.
امروزه، بیشتر کاشی‌های این گنبد آجری، فرو ریخته‌اند و از رنگ درخشنده‌اش، جز چند لکه باقی‌نمانده است. چندین سال است که گروهی از کارشناسان و پژوهشگران خبره، در این ناحیه مشغول تحقیق و فعالیت هستند. میرفتاح درباره این گروه می‌گوید: ”۱۸ سال است که فعالیت ما آغاز شده، و از ۱۶ سال پیش پژوهش هم به‌طور جدی به آن افزوده شده است. اجراء مرمت، بیش از این سابقه دارد و به پیش از انقلاب باز می‌گردد. در حال حاضر، گروهی ۶، ۷ نفره در حال پژوهش و فعالیت در زمینه‌های متفاوت هستند.“
محب‌علی، رئیس پژوهش گنبدسلطانیه از مشکلاتی که بر سر راه این پروژه قرار داشته می‌گوید: ”به ما فشار می‌آورند که گنبد را زودتر کاشی کنیم و بدون آگاهی از ضرورت مراحل پژوهشی، ما را تهدید می‌کردند که اگر نمی‌توانیم گنبد را کاشی کنیم، بودجه‌مان قطع خواهد شد. آن چه من و همکارانم در پاسخ می‌توانستیم بگوئیم، این بود که دانش کافی برای این‌کار را نداریم و به محض کسب آن، گنبد کاشی خواهد شد.“
این گروه حدود ۵ سال روی لعاب کاشی و جنس مناسب برای مرمت کار کرده است، و حالا به مرحله چیدن کاشی رسیده است. میرفتاح می‌گوید: ”اگر از حمایت کافی برخوردار باشیم، کار کاشی کردن گنبد تا ۲ سال دیگر به پایان می‌رسد.“
ثبت این اثر بزرگ در فهرست آثار جهانی، نشان می‌دهد که چشمان جهان، به‌دنبال چیزی ورای ظاهر جذاب و بزک شده گنبد است. این بنا نباید به خاطر از دست دادن جذابیت کودکانه رنگ فیروزه‌ای، مورد بی‌مهری واقع شود.
این گروه کارشناسی، درباره فعالیت کنونی خود می‌گوید که در پی بازسازی برج و باروی ارگ است، تا آن را به‌عنوان یک نماد شهری در بیاورد، و به این منظور بیشتر از خانه‌های داخل سایت را خریداری و آزادسازی کرده، و برای خرید باقی‌مانده‌اش نیز اقدام نموده است. محب‌علی، با تأکید بر ضرورت نگاه کردن به سلطانیه به‌عنوان یک ارگ و مجموعه شهری، می‌گوید که هم‌اکنون در پی بازسازی شبکه شهری سلطانیه، دانه‌های تعریف شده مسجدجامع، بازار و... پیدا می‌شوند و بعد به‌طور کامل بازسازی می‌شود.
با نگاه کوتاهی به فعالیت‌های انجام شده و فعالیت‌هائی که در حال پی‌گیری هستند، و با توجه به این‌که توجه و حمایت‌های بین‌المللی از این پس همراه و یارای این گروه خواهد بود، انتظار می‌رود که در زمانی مناسب شاهد ارگ سلطانیه، به‌عنوان یک سایت تاریخی کامل و پرشکوه باشیم.
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران در نظر دارد در سال آینده یکی دیگر از آثار تاریخی کشور را به ثبت برساند که این اثر یکی از سه محوطه شوش، کلیسای تاتائوس سن استپانوس در آذربایجان شرقی و غربی یا مقبره قابوس بن وشمگیر در شهرستان گرگان است.